Тақырып: Қазақстан жж. Ұлы Отан соғысы дәуірінде. Қазақстан соғыстан кейінгі жилдарда ( жж.).

Жоспар: 1.Соғыстын басталуы, оның сипоты. Қазақстан аумағы фашистік Германияның жоспарларындa. Өлке экономикасын соғыс жағдайына бейімдеу; 2.Қазақстандықтар майдана. Қазақстандықтардың жакынгерлік ерліктері; 3. Қазақстан соғыстан кейінгі жилдарда ( жж.).

Соғыстын бастаулы, оның, сипоты Қазақстан аумағы фашистік Германияның жоспарларында Түркістан легионы қүруды жоспарлады жилы қүрылган Түркістан легионы қүрамында неміс эдебиеттерінде 1 миллион, тарихшы Раух 650 мың адам, ал қазақстандық мамандар 180 мыңнаң – 250 мың адам болган денег мәлімет береді. Қазақ зиялысы – Мустафа Шоқай Түркістан легионы қүрамындагы эскери қүрылымдарды қажет деп таппаған. Сондай-ақ ҚБіздің тарихтың елеулі кезеңдерінің бірі жилдардағы Ұлы Отан соғысы. Согыстың аллодында Розенберг идеясы бойынша, Қазақстан, Орта Азия, Солтүстік Иран, Ауганстан аумақтарын біріктіріп ислам пантүріктік «Гросс Туркестан» немэссе «Пантуркестан» мемлекетін қүру көзделеді. Бірақ та «Гросс Туркестан» идеясы жүзеге эспады. Оныц урнына рейх 26 жаяу батальон, 111 рота жене жүк тазу- шылар колоннасынан түратын арағанды, Новосибирск және Кузнецк «индустриялық облыстарын» құру жоспарланды.

«Қазақстан жеріндегі әскери бөлімдер мен бөлімшілердің құрулуы»

Қазақстандықтар Ұлы Отан соғысының майданыңда 2. Соғыс басталысымен-ақ қазақстандықтар майдана нағыз патриоттықты көрсетті. Данқты Брест қамалын қорғаушылардың қатарында мындаған қазақстандықтар баллоды. Олардың арасында Ғ.Жуматов, К.Иманқұлов, Е.Качалов, т.б. жакмен жан аямай шайқасып, ерліктің үлгісін корсетті. Қазақстан аумағында жасақталған эскери қүрылымдар соғыстың алғашқы күндерінен бастап жакмен ерлікпен шайқасты. Әсірэссе, Мэскеу түбіндегі шайқаста қазақстандықтар үлкен қүрметке ие баллоды. Волоколамск тасс жолын қорғауда Алматыда жабдықталған 316-атқыштар дивизиясы генерал-майор И.В.Панфиловтың басшылығымен теңдесі жоқ ерлік танытты. Қысқа уақыт ішінде дивизия жакынгерлері жакдың танк, моторолы жене екі жаяу әскер дивизияларын талқандады. Панфиловшы ага лейтенант Б.Момышүлы Мәскеу түбіндегі шайқаста өз батальоны мен жак қоршауын үш рейт бүзып шықты. Согысты Б.Момышүлы полковник лауазымымен жүріп аяқтады. Б.Момышүлының соғыс жилдарындағы ерлігі өз дәрежесінде мойындалмай, тек 1990 жилы еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың тікалей араласуымен оған Кеңес Одағының Ба­тыры атағы берілді ж. бірінші болып Кенес Одағының Батыры атағын алған генерал-майор К.А.Семенченко еді. И.В.Панфилов дивизиясы қүрамында жакмен шайқасқан М.Ғабдуллин 1943 ж. Кеңес Одағының Батыры атағын иеленді. Мәскеу түбіндегі шайқастарда Т.Тоқтаров, Р.Жанғозин, Р.Елебаев жене т.б. қазақстандықтар асқан ерлік танытты.

Баурыжан Момыш-улы Кузьма Александрович Семенченко

« Қазақстандықтар Ұлы Отан соғысының майданыңда »

«Барбаросса» жоспарыжүзеге аспағаннан кейін 1942 жилы Германия Кеңестер Одағын басып алу мақсатында жаңа жоспар қабылдады. Бүл жоспар бойынша фашистер негізгі күшін Сталинград пен Кавказды басып алуға бағыттады жилдың 19 желтоқсанында Боковская-Пономаревка ауданында болган эре шайқасында қарагандылық үшқыш Н.Әбдіров өзінің оқ тиіп өртенген ұпіағып жак танктері шоғырланған жер­ге бағыттап, экипажымен бірге ерлікпен қаза тапты. Н.Әбдіров, минометші К.Сыпатаев пен Р.Рамазанов Сталинградты қорғаудағы ерліктері үшін 1944 ж. ¥лы Отан соғысы батыры атағына ие баллоды. Сталинградта қаланы жакдан қорғауда ерлік танытқан қазақстандықтар қүрметіне Казахстанская аталган көше бар. Бірнешье айга созылган Сталинград шайқасы 1943 жилдың басында жакдың жеңілуімен аяқталлоды. Сталинград шайқасы барысында Кеңес Армиясы екінші дүниежүзілік согыстагы түбегейлі бетбүрысқа шешьуші үлес қосты.

Әлия Нұрмухамбетқызы Молдағұлова Мәншүк Жиенғалиқызы Мәметова Қолдарына қару алып, майданға аттанған қазақ жүлдыздары Әлия мен Мәншүк Қазақстан даңқын әлемге паш етті. Оларға 1944 ж. Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Авиация саласын меңгерген қазақ қызы Х.Доспанова Кеңес Одағының батыры М.Раскова басқарған әйелдер авиациясының қүрамында авиация штурманы бо­лып 300-ден астам марте әуеге көтерілді жилы Президенттің жарлығымен Х.Д.Доспановаға Халық Қаһарманы атағы берілді. Сафарбекова Жауһария Насырқызы Ленинград майданында қалалық радиостанция бастығы болып, Ленинград майданында аса ерлігімен көзге түскен жилы Қазақстанда қүрылған 34-жеке әйелдер ротассыныц 300-ге торта арулары Курск иініндегі шайқасқа қатысып, бірнешье марапаттарға ие баллоды.

Қазақстандықтар жак тылындағы партизан қозғалысына да бел сене қатысты жилы жак басып алған аумақтарда жак армияларының бөлімшелерімен күресу үшін партизан отряд тары қүру көзделді. Осы жилдың 18 шілдесінде БКП(б) ОК «Германия эскерінің тылында күрес үйымдастыру» туралы қаулы қабылдап, партизан қозғалысын үйымдастырды жилдың жазынан бастап жак тылындажабдықтала бастаған партизан үйымдары қүрамындағы жакынгерлер саны 1943 жилдың соңында 1 миллионға жетті жилдың мамы рында Қкызыл Армия мен партизан қозғалысының үштазуын қадағалайтын Орталық, кейінірек республикалық жене облыстық партизан қозғалысы штаб тары қүрылды.

Касым Кайсенов 1941 жилы Киев об­лысы, Македон селосында жасырын партизан орталығы қүрылады. Бүл орталыққа соғысқа дейінгі жилдары Павлодар облысында оқытушы қызметін атқарған Қасым Қайсенов коммунистік жолдамамен жіберіледі жилы Қ.Қайсенов Чапаев атындагы парти­зан отряд тарыың командирі сайланып, Украина аумагында жак­мен шайқаста үлкен ерліктер көрсетті. Қ.Қайсеновпен қатар Укра­ина аумагында Қараганды облысынан Д.И.Сагаев, Таллодықорган облысынан П.С.Шленский, Қкызылордадан Байдаулетов, Шым­ кент облысынан Ж.Омаров, алматылық - А.С.Егоров жене т.б. қазақстандықтар эртүрлі партизан қүрылымдары қатарында шайқасты. Отанын қоргаудагы асқан ерлігі үшін Қ.Қайсеновке «Халық Қаһарманы» агаты берілді.

Прага операция сына 118, 88, 314, 8- атқыштар, 72- гвардиялық атқыштар дивизиясы қатысып, бүл операция да 992- алматылық авиация полкі асқан ерлік көрсетті. Бүл полкекінші дэрежелі мәрте марапатталлоды полк 7642 рейт жакға шабуыл жасап, 816 бом­ба тасстап, 3 үшақты, 19 зенитті батареяны, 1000 автомашина, 2 көпірді жене т.б. жойды. Прага операциясы барысында 52 - армия қүрамындагы алматылық эскадрилья ерлікпен көзге түсті. Бүл эскадрилья түтқиылдан 4050 шабуыл жасап, 2350 марте жак аумагын бом балаган. Қүрамындагы 14 адамныц 10-ы үкімет тарапынан марапатталады. Чехословакия жерін азат етуге келген қазақстандық үшқыштар 2, 8, 5- эре армиясының жакмен шайқасты. Шайқастардагы ерлігі үшін С.А.Батеньков пен П.Ф.Железняков согыстан кейін Кецес О агыныц Батыры агатына ие болады.

Рейхстагта ғ ы Совет Ү кіметіні ң Қ кызыл Туы

Қорыта кале, ¥лы Отан согысына тартылган қазақстандықтар санина тоқталайық. Согыстың аллодында Қазақстанда 6,2 млн. адам түрды. Согыс жилдары қолына қару алып, майданга 1 млн. 200 мың адам аттанды. Ерліктері үшін 497 қазақстандықтарға Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Олардың 99 қазақ. Бұндай атақты 2 рейт ұшқыш-штурмовиктер Т.Е. Бегельдинов, М.И. Беда, И.Ф. Павлов және ұшқыш-истребитель С.Д. Луганский аллоды. Пулеметші М.Ж. Мәметова және Ә. Молдағұловаға Кеңес Одағының Батыры және 110 қазақстандық Даңқ орденінің үш дәрежесіне ие баллоды. 410 мыңға жуық қазақстандық соғыстан орал моды.

Зауыт және фабрика жүмысшыларының мамандану дәрежесі, жалпы алғанда, жоғары болмады. Жетіспейтін жүмыс күшінің урнын толтыру үшін республика даже р- жерлерден еңбек ресурстары мектептері мен училищелері құрыла баста ты. Жұмыс күшінің урны Кеңес Армиясы катарынан демобилизацияланған әскерлер, сендай ақ фашистік тұтқыннан оралған репатрианта эссебінен толығып отряды. Қолданылған ісшаралар нәтижесінде егін алқабының деқаншылары мен еңбекшілерінің қатары толықты жилы Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы болып Жумабай Шаяхметов тагайындаллоды. Кеңес Одағының басқа республика лары сияқты Қазақстан да фашистік оккупация дан зардап шеккен аудандарға қолдан келген көмекті армады. Республикада тұтасстай азық-түлік керуендері жасақталлоды.

Соғыстан кейінгі кезенде ауыл шаруашылығы артелінің жарғысын бұзушыларға қарсы курес қүшейді жилдары қолхоздарға қарыздар болып келген мекемелер мен ұйымдардан 214 млн.сом ақша, 540 мың гектар жер қайтарылды. Осы жилдарда ұсақ колхоздарды ірілендіру шаралары іске асырылып, республикада соғысқа дейінгі 6400 колхоз дан 1950 жилғы қаңтарда 3670 колхоз қаллоды, олардың жалпы саны 2 эссеге жуық қысқарды. Ауыл шаруашылығының материаллодық-техникалық базасы нығайтылды. Төртінші бесжилдықтың аяғына қарай Қазақстан шаруашылықтарында трактор, 16 мыңнаң астам комбайн, ондаған мың автомашина, шөп шабатын және басқа машиналар істеді. Бұлардың босым көпшілігі ескі, моральдық жағынан да тожып, ескірген техника болатын. Ауыл-солода механизаторлар қатары осіп, МТС қызметкерлерінің жил сайынғы орташа саны 10 мың адамға кобейді.

Алайда, өкінішке қарай, жоғарыда келтірілген кеңес адамдарын «әлеуметтік қорғаудың жоғары деңгейінің» үлгілері, олардың өмірлік сұраныстарын қанағаттандыру көбінэссе жасанды сипота баллоды. Мысалы, карточкалық жүйенің жойылуы аллодында бөлшек саудаға реформа жүргізіліп, оның жалпы деңгейі 1940 жилмен салыстырғанда үш соседей жоғары болып шықты. Жумысшылар мен қызметшілердің ай сайынғы еңбекақысы бір жарим эссе ғана көбейіп, 1950 жилы 64 сомды құрады, бұл сатып алушылық қабілеттің төмендеуіне әкеп соқты. Ерікті-мәжбүрлі түрде мемлекеттік займдарға жазылуға еңбекшілердің бір айлық жалақысы кетіп, олар артық ешь нәрсе сатып ала алматы. Сол уақытта кең қолданылған бағаны төмендету насихат саясаты әуелден негізсіз болып, халықтың көпшілігі тұратын ауылдар мен деревнялардың тұрмыс жағдайың нашарлату эссебінен жүргізілді.

Республикада И. В. Сталиннің жеке басына табынушылық жағдай қалыптассты. Қандай да бір қол жеткізілген табыстар оның кемеңгерлік басшылық жасай біліумен байланыстырылып, өрескел кемшіліктер мен сәтсіздіктер жөнінде сөз болмады. Осының бәрі Қазақстанның қоғамдық-саяси дамуына қолайсыз ықпал етіп, ауры зардаптарға ұрындырды. Аты шулы ұрандарды саяси мақсаттарға пайдаланумен заңдылықтың бұзылуы, өкімет билігін асыра пайдалану жалғаса берді. Өмір сүріп отырған саяси жүйе өзінің дербес дамуына қабілетсіз екендігін көрсетті. Кеңес қоғамын дамытудың соғыстан кейінгі жоспарлары сталиндік антидемократиялық, социализмнің тоталитарлық үлгісімен үйлесіп кетті. Майдан мен тылда, соғыстың барлық аурытпалығы мен қиыншылығын көтерген халық соғысқа дейінгі кезеңдегі халықтан басқаша еді. Қоғамдық өмірдің бейбіт жағдайының урнығуына байланысты қүндылықтарды қайта бағалау орын аллоды.

Мұхтар Омарханұлы ӘуезовСәбит Мұқанұлы Мұқанов жилдары да ұлт саясатын қудалау ісі жалғасты. М.Әуезов, Ғ.Мусрепов, С.Мұқанов «Қазіргі тақырыпка пьеса жазбайтындар» рейтінде саналлоды. Ө. Тәжбаевтың «Біз қазақпыз» атты шығармасы ескі хандар мен бай-шонжарлар өмірін мақтау, марапаттау деп сынға алынды. Белгілі композитор А.Жұбанов «феодаллодық- байшылық дәстүрлерді асыра дәріптегені» үшін катаң сынға ұшырады. Әсірэссе 1947 жилы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің «Қазақ КСР Ғылым Академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындагы саяси өрескел қателіктер туралы» қаулысы жарияланған соң ултшылдықты айыптау кеңінен қанат жаяды. Қазан төңкерісінен бұрынғы жазылған ұлттық сипотағы шығармаларды зерттеуші ғалымдар қуғындаллоды.

Бекмаханов Ермухан Бекмаханович Орталық Комитет 1948 жилы тамыз айында «Қазақ совет әдебиетінін; жағдайы және оны одан әрі дамыту туралы» шешьім қабылдады. Нәтижесінде Б.Кенжебаев, Т.Нүртазин, Ә.Қоныратбаев, М.Ысмайлов, М.Әуезов, Қ.Жумагалиев, Ө.Марғүлан секілді талантты зерттеушілер үлтшылдар қатарына жатқкызылды. Әдебиетші ғалымдардың бір тобы «Кенесарыны дәріптеушілер»рейтінде де айыпталлоды жилы жарияланган «Қазақстан XIX ғасырдың жилдарында» атты монографиялық зерттеудің авторы, талантты тарихшы ғалым Е.Бекмаханов жазықсыз қудаланып, 25 жилга сотталады. Оның көзкарасын жақтап, ғылымға адаллодық танытқан тарихшылар да қудаланды. Қазақстандық ғалымдардың жазықсыз жазалануына араша болуға ұмтылған президенті республиканың Ғылым академиясының тұңғыш Қ.Сәтбаев қызметінен босатылып, Қазақстаннан кетуге мәжбүр болады.

Сол кезде айтылғандай марксизм- ленинизм рухына жат жеке басқа табынушылык идеологиясын іс- тәжірибеден түп тамырымен жою ОК Пленумынан кейін жарияланған «Кеңестер Одағы Коммунистік партиясына елу жил» ( ) кұжатында маңызды міндет болып танылды. Одан әрі демократиялық қайта кұру үрдісі неғұрлым белсенді ете баста ты. Алайда И. Сталинның өлімі ол кұрған әміршіл-әкімшіл жүйенің толық талқандалуын қамтамасыз етті денегді білдірген жоқ. Мыңдаған сотталғандар бұрынғыша лагерьлерде қалып қойды, Сталиннің өзі сияқты адам қүкықтарының бұзылуына қатысы бар көптеген саяси қайраткерлер (В. Молотов, К. Ворошилов, JI. Каганович т. б.) жоғарғы мемлекеттік қызметтерді атқара берді жилдың басында КСРО- дағы түрмелерде 5,5 млн-дай тұтқындар баллоды. И. Сталин қайтыс болғаннан кейін партиялық билікке талас басталлоды. JI. Берия, Г. Маленковтар жеңіліп, бар билік Н.С. Хрущевка көшті.