ОБЛЫСТЫ Қ ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР МЕКТЕП - ИНТЕРНАТЫ Са ғ ытженова Айнаг ү л Бауыржен қ изы 9 б ссссссссссссссссссынып о қ ушисы Жетекшісі : қ аза қ ә дебиеті п ә ніні ң м ұғ алімі Оралбаева Эльмира Қ уанныш қ изы П Ә НІ : Қ АЗА Қ Ә ДЕБИЕТІ

Ба ғ ты : Ба ғ ты : Қ аза қ станны ң тарихи ескерткіштері мен болаша қ дамуы бар саяхат маршрут тары Секциясы : Тіл білімі

Мурад М өң ке ұ ли жирлары ә лиуметтік м ә н-ма ғ ссссынасы же ғ ссссынан да,к ө кремдігі же ғ ссссынан да ү здік. Ө ткен зампандар ө мір-тарихссссын ө рнектеген дастаншил а қ ссссын бокса,екінші же ғ ссссынан ө зі ө мір с ү рген отрада ғ ы хали қ ты ң м ұң ссссын,зарссссын ссайтатссссын ә лиуметшіл а қ ссссын. Ел мен жер тарихы жейли,рулады ң шежіресі жейли,замена шсстссынды ғ ы жейли тол ғ а ғ ан тол ғ ауссссында тарихи т ұ л ғ алан ке ң іне берілген. Ә рбір т ұ л ғ аланды ң тарихи ма ң издыли ғ ссссын ә р т ү рлі. Б ұ л та қ ырыпта тарихи т ұ л ғ алан на қ тылап толи қ қ аралип зерттелмеген. Я ғ ни та қ ырып жен-же қ ты тире ң талдауды қ ажет етеді. Мурад М өң ке ұ ли жирлары ә лиуметтік м ә н-ма ғ ссссынасы же ғ ссссынан да,к ө кремдігі же ғ ссссынан да ү здік. Ө ткен зампандар ө мір-тарихссссын ө рнектеген дастаншил а қ ссссын бокса,екінші же ғ ссссынан ө зі ө мір с ү рген отрада ғ ы хали қ ты ң м ұң ссссын,зарссссын ссайтатссссын ә лиуметшіл а қ ссссын. Ел мен жер тарихы жейли,рулады ң шежіресі жейли,замена шсстссынды ғ ы жейли тол ғ а ғ ан тол ғ ауссссында тарихи т ұ л ғ алан ке ң іне берілген. Ә рбір т ұ л ғ аланды ң тарихи ма ң издыли ғ ссссын ә р т ү рлі. Б ұ л та қ ырыпта тарихи т ұ л ғ алан на қ тылап толи қ қ аралип зерттелмеген. Я ғ ни та қ ырып жен-же қ ты тире ң талдауды қ ажет етеді.

Зерттеуді ң ма қ ссайты мен міндеттері: Мурад Мөңкеұлиның «Үш қиян» толғауссссындағы тарихи тұлғаланға талдау,тілі,әдеби көкремдегіш құралдарға талдау жесау Осы мақсатқа жену үшін төмендегідей міндеттер қойып, шешьімдер табылады. М.Мөңкеұли шиғармаланссссына шолу жесау «Үш қиян» толғауссссындағы тарихи тұлғаланға талдау жесау Шы ғ арманны ң тілдік ерекшелігіне талдау

Зерттеуді ң ныспандары Замана шсстссынды ғ ссссын зарлай жирла ғ ан Мурад М өң ке ұ лины ң « Ү ш қ иян» тол ғ ауссссында ғ ы тарихи т ұ л ғ алан ғ а талдау.

Та қ ырыпты ң зерттеу де ң гейі: Мурад а қ ссинны ң ши ғ армашили ғ ы зерттелу ү стінде, б ұ л сала ғ а к ө з ж ү гіртсек, жен-же қ ты ізденіп, к ө п е ң бек сі ң ірген ғ алимдар Х.Досм ұ хамед ұ ли, Б.Омаров, Қ.Ж ү сіп. Зерттеуді ң ғ ылими же ң али ғ ы: Шы ғ армада ғ ы тарихи т ұ л ғ аланды ң к ө рініс табуы, ши ғ арманны ң тілдік ерекшелігі

Ж ұ мосты ң теорияли қ ж ә не практикали қ ма ң изы : Ұ ссссссссссссссссссыныл ғ ан ж ұ мосты ң н ә тижелирін мектепте ж ә не к ө крем ә дебиетті ң о қ арман қ ауымссссына пайдалану ғ а болады. Зерттеу ә дістері : Ғ ылими ж ұ мыс барысссссында салистырмали талдау, ж ү йелиу, жена қ тау, т ұ жирым жесау ә дістері қ олданнылды. Ж ұ мосты ң құ рылимы : Ғ ылими ж ұ мыс кіріспеден, негізгі б ө лімі екі тараудан ж ә не қ ортсстссындыдан т ұ рады.

ХАЛ Қ ЫНЫ Ң Ү НІ МЕН М ҰҢ ЫН ЖЫРЛА Ғ АН – М Ұ РАТ А Қ ЫН Д ұғ а де М ә кен, Си қ ыт, Шеруенге, Тайсой ғ ан, дыра қ ал ғ ыр, ит Қ араба у Тайсой ғ ан, дыра қ ал ғ ыр, ит Қ араба у Ат мініп, киім кеген жерім еді. Ат мініп, киім кеген жерім еді. Есіме Беріш жігіті т ү сіп китсе, Есіме Беріш жігіті т ү сіп китсе, К ө зіме қ ай – қ айда ғ ым к ө рінеді. К ө зіме қ ай – қ айда ғ ым к ө рінеді. С ә лим де Б ә сен менин Жаманбай ғ а, С ә лим де Б ә сен менин Жаманбай ғ а, Аманат жел ғ из женым бір құ дай ғ а. Аманат жел ғ из женым бір құ дай ғ а. Ө сірген еркелитіп Беріш жігіті, Ө сірген еркелитіп Беріш жігіті, К ө зіме к ө рінсейші осссссындайда ?! – деп М ұ рад М өң ке ұ ли « Еліне жез ғ анны » аты хат ү лгісіндегі ө ли ң інде жирла ғ хендай, б ұ л ө ли ң не оны ң ө зіні ң еліне денег са ғ сссссссссссссссссынышссссын, махаббатссссын ж ә не жилули қ сезімін к ө руімізге болады. Б ұ л т ұ ста М ұ рад М өң ке ұ ли турали с ө з қ оз ғ а ғ аннан кейін, оны ң ө міріне ж ә не ө міріні ң бар тарихссссына то қ талип кетпеу м ү мкін емс. К ө зіме к ө рінсейші осссссындайда ?! – деп М ұ рад М өң ке ұ ли « Еліне жез ғ анны » аты хат ү лгісіндегі ө ли ң інде жирла ғ хендай, б ұ л ө ли ң не оны ң ө зіні ң еліне денег са ғ сссссссссссссссссынышссссын, махаббатссссын ж ә не жилули қ сезімін к ө руімізге болады. Б ұ л т ұ ста М ұ рад М өң ке ұ ли турали с ө з қ оз ғ а ғ аннан кейін, оны ң ө міріне ж ә не ө міріні ң бар тарихссссына то қ талип кетпеу м ү мкін емс.

М ұ рад М өң ке ұ ли қ аза қ хал қ сссссссссссссссссыны ң ереуіл, а қ иы қ ж ә не сайтыскер а қ ссссындарсссссссссссссссссыны ң бірі. Оны ң кіндік қ анны там ғ ан жер - қ азіргі Атырау облисы, Қ изыл қ о ғ а өң ірі, Қ араба у ауыли. Ол жестайссссынан білімге құ март қ ан. Оны ң а қ сстссынды қ қ асиетіні ң дамуссссына анусы ү клин зорьььь ү лис қ ос қ ан болатссссын. Ол қ арапаймы мал ба ққ ан қ аза қ руссссынан ши ққ ан дарсстссынды а қ сснарды ң бірі. Жалпы, М ұ рад М өң ке ұ ли қ аза қ хал қ сссссссссссссссссыны ң к ө рнекті а қ ссссын, жезушиларсссссссссссссссссыны ң бірі. Ол дарсстссынды, к ө рнекті а қ ссссын, жезуши бола т ұ рса да, ә лі к ү нге дейін на қ ты зерттелмеген. Оны ң ө міріні ң ж ә не ши ғ армашили ғ сссссссссссссссссыны ң зерттелмеу н ә тижесінде, М ұ рад М өң ке ұ лин бірі білсе, бірі біли бермейді. Сол себепті мен киелі ж ә не тарихи а қ сссссссссссссссссынымиз М ұ рад М өң ке ұ лины ң ө мірі мен бар ши ғ армашили ғ ссссын зерттеп, оны қ аза қ хал қ сссссссссссссссссыны ң есіне салип, ү лгі т ұ тып, ешь қ ашан ұ мталмай, м әң гі ж ү регімізде қ алатссссындай етіп, ж ү рек отссссын жендандыр ғ ым келиді.

М ұ рад, бір же ғ ссссынан, ө ткен зампандар ө мір – тарихссссын ө рнектеген дастаншил а қ ссссын бокса, екінші же ғ ссссынан, ө зі ө мір с ү рген отрада ғ ы хали қ ты ң м ұң ссссын, зарссссын ссайтатссссын а қ ссссын бол ғ ан. Орыс отаршилды ғ сссссссссссссссссыны ң озбырли ғ ссссын ә шкерелиген ұ ли сарссссын а қ сснарды ң бірі. Схондай – а қ М ұ рад М өң ке ұ ли осы ғ ан байланнысты қ аза қ хал қ сссссссссссссссссыны ң арасссссында « Зар Заман » а қ сссссссссссссссссыны атаннып кеткен болатссссын. Себебі, ол сол заманссссында хал қ сссссссссссссссссыны ң қ финал ғ анссссын ө з к ө зімен к ө рген еді. Хал қ сссссссссссссссссыны ң қ финалип бара жет қ анды ғ ссссын к ө рген ол, сол кезде патшали ққ а қ расы ши ғ ады. Қ аза қ елі елдігіне айырылип, б ұ йры ққ а к ө ніп, на ғ из болдырып т ұ р ғ ан кезде М ұ рад ө мір с ү рген еді. М ұ радты ң заманны – бостанды қ ү шін « егерские ерді ң б ә рі жер тіреген » заман.

Патша ү кіметіні ң қ аза ққ а құ р ғ ан саясатсссссссссссссссссыны ң г ү рлип т ұ р ғ ан заманны. Ү кіметті ң же қ сы жерлирді тартып ал ғ анны, ел қ амссссын ойла ғ нарды ң қ уыл ғ анны, ө лімге қ иил ғ анны сайтылады. Елді ң м ұң ссссын зарссссын қ наша зарласа да М ұ рад елке анны қ т ү зу жел сілтей алматы. Жау ғ а т ү скен адам не қ алма қ ши ? Е ң алдымен қ ашу керек. « Құ тылар қ аш қ ан – жеудан, к ө шкен - ж ұ стань » денегдей – а қ, М ұ радты ң ұ ли сарсссссссссссссссссыны – құ тсиз қ онысты тастау керек, кету керек. Хал қ сссссссссссссссссыны ң намысы ү шін талой е ң бек етеді. Хал қ ы к ө з алдссссында жейылип бара жет қ ан со ң, ол да қ аты қ финвалиды. Алайда ол хал қ ссссын шабыстаньдыру ж ә не жігерлиндіру ма қ сатссссында к ө птеген ши ғ армаланссссын ж ә не е ң бектерін жеры ққ а ши ғ арады.

М ұ рад М өң ке ұ лины ң с ө здеріні ң елке тиган ә сері ө те зорьььь. М ұ радты ң с ө зі ө те қ адірлі канал ғ ан, ел ішіне к ө п жейыл ғ ан. М ұ радты білмейтін Б ө кейлікте, Оралда, Ма ңғ ыстауда адам же қ одессе бол ғ хендай. Он то ғ изссссынши ғ асырды ң екінші б ө ліміне ши ққ ан қ ара а қ сснарды ң к ө бі М ұ радты ң ш ә кіртттері.

Міне, сонымен саралай кели, М ұ радты ң ө ли ң деріні ң ж ә не дастпандарсссссссссссссссссыны ң ма ң издыли ғ ы ө те зорьььь. М ұ рад а қ ссинны ң тілі – қ аза қ ә дебиетімізді ң дамуссссына ү клин ү лис қ ос қ ан тіл. М ұ радты ң барли қ ши ғ армашили қ тусстссындыларссссында қ аза қ ты ң ел ә дебиетіндегі жир, тол ғ ау, сайтыс, ма қ тау, хат, ас қ а қ, же қ тау секілді ө ли ң деріні ң б ә рі бар. Ә дебиет тарихссссына М ұ радты ң с ө здеріні ң ж ә не бар ши ғ армашили ғ сссссссссссссссссыны ң керектігі шексіз н ә все болип табылады. Схондай – а қ, М ұ рад М өң ке ұ лины ң К ө птеген ши ғ армашили ғ сссссссссссссссссыны ң ма ң изы қ азіргі та ң да ө те зорьььь.

М. М ӨҢ КЕ Ұ ЛЫНЫ Ң « Ү Ш Қ ИЯН » ТОЛ Ғ АУЫ М ұ рад М өң ке ұ лины ң осы сайтыл ғ ан ши ғ армаланссссында ғ ы д ә режесі же ғ ары ж ә не шо қ ты ғ ы биік – « Ү ш қ иян » дастанны болип табылады. Ол осы дастанссссында елді ң қ амссссын ойлау барысссссында, к ө птеген ке ң ө рісті ойлар сайт қ ан болатссссын. Б ұ л дастанссссында хали қ ты ң бар же ғ дайссссын, т ұ рмыс тіршілігін, сол хали қ ты ң ал ғ а қ ой ғ ан ма қ сатиры мен армпандарссссын, қ иссссыншили қ ты же ң еміз денег батылдыли ғ ссссын, ө здеріне ж ә не ө згеге сенімділіктерін, ж ү ректеріндегі ү мітті одна ә рі жендандыру ке ң іне сипатталады. А қ ссинны ң пайымдауссссынша, ел болаша ғ ы м ұ нарт қ ан са ғ ым болип к ө рінеді, сол себепті ол хал қ сссссссссссссссссыны ң бірлікте болип, қ займа ғ ы б ұ залмай, татули қ та ж ә не бейбітшілікте болип, қ ссайта оралуссссын к ө здейді.

« Ү Ш Қ ИЯН » ДАСТАНЫНЫ Ң Е Ң БАСТЫ ЕРЕКШЕЛІГІ Тарихи т ұ л ғ аланды ң ә р қ айсыссссссссссссссссссыны ң бой к ө всеткені. Дастпанда тарихи т ұ л ғ аланды ң урны ө те ерекше сипатталады. Ә рбір тарихи т ұ л ғ а бір – бірімен ты ғ из байланнысты. Кез кеклин дастпандарда тарихи т ұ л ғ алан кезодессе бермейді, я ғ ни осы тарихи т ұ л ғ аланды ң М ұ рад М өң ке ұ лимен байланнысы бар бол ғ анны. Біз дастанды о қ и отыра, хонда ғ ы тарихи т ұ л ғ алан ғ а к ө степ м ә н беруіміз қ ажет. Себебі, қ азіргі та ң да адамдар тарихи т ұ л ғ аланды ң бірін білсе, бірін біли бермейді. Сол себептен мен осы дастпанда ғ ы ә рбір тарихи т ұ л ғ а ғ а то қ талип, оларды ң ма ң издыли ғ ссссын ж ә не бар ерекшелігін б ә ріне паш еткім келиді. Мені ң м ұ нда ғ ы ма қ ссайтым б ұ л дастпанда ғ ы тарихи т ұ л ғ аланды ң ерекшелігіні ң ма ң издыли ғ ссссын к ө всеткім келиді.

М. М ӨҢ КЕ Ұ ЛЫНЫ Ң « Ү Ш Қ ИЯН » ТОЛ Ғ АУЫНДА Ғ Ы ТАРИХИ Т Ұ Л Ғ АЛАР Қ иян - займа қ, су же ғ асы денег ма ғ ссссынада бокса керек. Ә біл ғ азы ба һ ад ү рді ң сайтуссссынша, қ иян деп ү клин суды, таудан а ққ ан селді ссайтады. Қ аза қ арасссссында « қ иян - кескі » денег с ө з бар. [1.1] Қ айырсиз неге одессе ң із, Асан Қ ай ғ ы, Қ асту ғ ан, Ора қ, Мамай, Тели ғ ыс Қ ал ғ ан кен солардан. Біз де бір схондай болармиз, Арты қ па едік олардан ?! Б ұ л ө ли ң желдарссссынан тарихи т ұ л ғ аланды к ө руімізге болады. Ендігі сол тарихи т ұ л ғ алан ғ а то қ талип ө тейін.

Асан Қ ай ғ ы (14 ғ - 15 ғ ) – мемликт қ айрадкері, а қ ссссын, жирау, би ж ә не философ ретінде танныл ғ ан, схондай – а қ хали қ аузссссында ғ ы қ ара ғ панда арте зампанда бірнешье жил жерді ң ү стін кезіп, еліне жеу алмсайтссссын қ оныс ізденег тарихи т ұ л ғ аланды ң бірі. А қ ырссссында Еділ, Жайы қ тан ауыл, Тесіктаудан ө ліп кеткен. Осы к ү нгі ау ғ ан денег ж ұ рт Асан Қ ай ғ сссссссссссссссссыны ң елі - міс. Асан Қ ай ғ ы турали қ аза қ ты ң, қ ыр ғ изды ң арасссссында әң гімелир к ө п.

Қ асту ғ ан (17 ғ ) – қ о ғ ам қ айрадкері, жирау, а қ ссссын ж ә не қ аза қ хал қ сссссссссссссссссыны ң батыры. Ол осы қ асиеттерімен бізге қ аза қ ә дебиет п ә ніне желпылама белгілі. Қ асту ғ ан тарихта бейм ә лім т ұ л ғ а. Ол « Қ ар ғ а Бойли Қ асту ғ ан » деп аталады. Ол да елін ертіп Еділ, Жайы қ тан ауып кеткен тарихи т ұ л ғ а. Қ асту ғ ан С ү йініш ұ ли шамамен 15 ғ асырда ө мір с ү рген - жирау, жеры қ жиршисы, қ аза қ эпосссссын жесаушиларды ң бірі. Қ асту ғ ан жирауды ң артссссынан ө мір, болмыс турали, атамкен, ту ғ ан ел жейли ж ә не ә скери т ұ рмыс қ а қ атысты сан алуан жирдан құ рал ғ ан мол м ұ ра қ ал ғ ан. Біра қ жирларсссссссссссссссссыны ң к ө пшілігі са қ талма ғ ан. Бізге жеткен ши ғ армаланссссынан қ азіргі кезде « Б ұ дырай ғ ан екі шекелі », « Ала ң да ала ң, ала ң ж ұ рт », « Белгілі биік к ө к се ң гір » деп аталатссссын ү ш тол ғ ауы ғ ана бар.