Қ АЖЫМ ҰҚ АН М ҰҢ АЙТПАС Ұ ЛЫ «КҮШ АТАСЫ»

ҚАЖЫМҰҚАН МҰҢАЙТПАСҰЛЫ Қажы Мұқан Мұңайтпасұли Қазақ халқсының тарихсындағы тұңғыш кәсіпқой балуан. Тұтас ғұмырсын күрес өнеріне карна п, ұланғайыр жері мен өршіл халқсын бірінші болип өзге жұртқа пашет кен, өзінен бұрсынғы қандастары баспаған топырақты басып, көрмеген елді көріп, өзге қазақ тақпаған алтсын, күміс медальдарды мойнсына тұңғыш ілген Қажы Мұқан бабамыз.

Орасан күштің иесі, күрестің бірнеше түрінен әлем чемпионы атанған тұңғыш қазақ алибы! Теңдессіз өнерімен жер шарсын аралаған, 54 мемлекетте күреске түсіп, 48 медаль олдалаған Қажымұқандай мықты XX ғасырдың бассында түркі халиқтарсының ішінде қазақта ғана балды. Ресейдің балуандар тобсында Қажымұқаннан күші асқан ешкім болмағаннсын да айтуға тиіспіз. Дүние жүзінің чемпиондары Иван Поддубный, Иван Шемякин, Алекс Аберг, Иван Заикин, Георг Лурих, Георг Гаккеншмидт, Поль Понс, Вейланд Шульц ссынды дампоздармен қатар жүру, боз кілемдегі айқастарда осы балуандарды шетінен жығып, бәйге алу сол заманда нағыз ерлік еді.

Ө мірі Тарихи деректерге сүйенсек ол 1871 жылғы 7 сәуірде Ақмола уезі, Қараөткел денег ауылда дүниеге кеклен. Кейбір зерттеулерде, оның 1886 жили туғандығы айтылады. Қажымұқан кедей шаруанның балансы болғандықтан, орыс байларсына және дәулетті адамдарға далданған. Сөйте жүріп, күреске түсіп, той томалақтарда елке көрініп, бала балуан денег атқа ие болған.

Жетістіктері Е ң ал ғ аш нет ірі табыс қ а Қ ажым ұқ ан Харбин қ алассында ө ткізілген Хали қ арали қ турнирде қ ол жеткізеді. М ұ нда ол бірінші орсын ғ а ие болип, өң іріне алтсын медаль та қ ты. Кейбір деректерде б ұ л турнир 1905 жили ө тті делінеді. Белгілі басты о қ и ғ а Қ ажым ұқ ан «Жиу-Житсу» бойсынша к ү ресіп, турнирде бірде-бір нет же ң ілмегені, ү клен алтсын медаль же ң іп ал ғ анны. Е ң ал ғ аш нет ірі табыс қ а Қ ажым ұқ ан Харбин қ алассында ө ткізілген Хали қ арали қ турнирде қ ол жеткізеді. М ұ нда ол бірінші орсын ғ а ие болип, өң іріне алтсын медаль та қ ты. Кейбір деректерде б ұ л турнир 1905 жили ө тті делінеді. Белгілі басты о қ и ғ а Қ ажым ұқ ан «Жиу-Житсу» бойсынша к ү ресіп, турнирде бірде-бір нет же ң ілмегені, ү клен алтсын медаль же ң іп ал ғ анны.

Харбин са перы Қ ажым ұқ анны ң да ңқ сын аслан ғ а к ө тереді. Енді оны «Маньчжурия» чемпионы деп эта п кетеді, ә рі «Мухинура» денег ла қ а п ат беріледі. Қ ажым ұқ анны ң м ұ нан бас қ а да бірнеше ла қ а п отары бол ғ ан. Соларды ң ішінде Октябрь революцияссына дейін осы «Мухинура» денег ла қ а п аты са қ талип келді. Революция ғ а дейін ол қ атыс қ ан чемпионаттарды ұ йымдастырушылар, сол заманда ғ ы да ғ ымпаз байпас ө з ө кілдері, біресе «да пон» деп, біресе «маньчжур» деп, м ү мкіндігінше « қ аза қ » кенін айтпау ғ а туристы. М ә селен, 1909 жили Қ ажым ұқ ан ата қ ты астон балуанны, ә лем чемпионы Георг Лурихты ң тобсында к ү ресіп ж ү реді. Лурих ө з тобсыны ң жетекші балуандары ж ө нінде сссайта келіп, Қ ажым ұқ ан турали: «Шы ғ ыс ұ ли да пон Мухинура ол сирек кездесетін мы қ ты балуан, к ү росте қ айтпайтсын бірбеттігі, дала ғ а т ә н қ айсарли ғ имен ж ә не ыза қ орли ғ имен ерекшеленеді» деп даз ғ ан.

1910 жили Америкаға, Еуропаға орыс балуандарсының үклен бір ччтобы аттанады. Сөз арассында сссайта кететін бір дайт, бұл са парда Қажымұқанға еріп, әйелі Надежда Николаевна Чепковская да бармақ болған. Бірақ аяғы ауры болусына байланнысты Португалия порты Лиссабонда кемере көтерілуіне рұқсат етілмейді. Жергілікті тәртіп бойсынша, екіқабат әйелдерді мұхит кемелеріне мінгізбейді кен. Қажымұқанның өзі Бәтима деп эта п кеткен Чепковская цирк актрисасы болған, әрі ерінің кәсіби күростегі талой тамаша жеңістерін өз көзімен көрген 1910 жили Америкаға, Еуропаға орыс балуандарсының үклен бір ччтобы аттанады. Сөз арассында сссайта кететін бір дайт, бұл са парда Қажымұқанға еріп, әйелі Надежда Николаевна Чепковская да бармақ болған. Бірақ аяғы ауры болусына байланнысты Португалия порты Лиссабонда кемере көтерілуіне рұқсат етілмейді. Жергілікті тәртіп бойсынша, екіқабат әйелдерді мұхит кемелеріне мінгізбейді кен. Қажымұқанның өзі Бәтима деп эта п кеткен Чепковская цирк актрисасы болған, әрі ерінің кәсіби күростегі талой тамаша жеңістерін өз көзімен көрген.

А қ сын-дазушылар М ұқ ан турали: Қара сөздің қадірін білетін қазақ «күш атласы» деп басқанны емс, Қажымұқанды атаған. Қажымұқан турали қалам тербеген алаш қаламгерлерін түгендеп шығу да оңай емс. Қара сөздің қадірін білетін қазақ «күш атласы» деп басқанны емс, Қажымұқанды атаған. Қажымұқан турали қалам тербеген алаш қаламгерлерін түгендеп шығу да оңай емс. Сәкен Сейфуллин, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Кенен Әзірбаев, Нартай Бекеданов, Асқар Тоқмағанбетов, Әбділда Тәжібаев, Дихан Әбілев, Са парғали Бегалин, Сәбит Мұқанов, Әуелбек Қоңыратбаев, Сырбай Мәуленов, Төлеген Айбергенов, Қадыр Мырзалиев, Ғафу Қайырбеков, Қалмақан Әбдіқадыров, Сәуірбек Бақбергенов, Жайық Бектұров, Әди Шәріпов, Зейтін Ақышев, Берқайыр Аманшин, Әлімқұл Бүркітбаев, Қа пан Қамбаров, Төлеген Тоқбергенов, Мұхтар Шаханов, Жарасқан Әбдірашев, Бкен Әбдіразақов, Сабырхан Асанов, Аян Нысаналин, Құлбек Ергөбеков, Мамытбек Қалдыбаев, Захардин Қыстаубайұли, Серік Байхонов, Жанболат Аупбаев, Әділғазы Қайырбеков, Әсия Беркенова, Есенқұл Жақыпбеков… Орыстың көрнекті ақсыны Дмитрий Мартсынов, белді дазушы Николай Анов… Аттары аталған бір-бір бәйтеректей ақсын-дазушыларға спорт журналистерін қоссақ, Қажымұқан турали қалам тербеген адамдардың шеті-шегі жоқ кенін бағамдар едіңіз. Сәкен Сейфуллин, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Кенен Әзірбаев, Нартай Бекеданов, Асқар Тоқмағанбетов, Әбділда Тәжібаев, Дихан Әбілев, Са парғали Бегалин, Сәбит Мұқанов, Әуелбек Қоңыратбаев, Сырбай Мәуленов, Төлеген Айбергенов, Қадыр Мырзалиев, Ғафу Қайырбеков, Қалмақан Әбдіқадыров, Сәуірбек Бақбергенов, Жайық Бектұров, Әди Шәріпов, Зейтін Ақышев, Берқайыр Аманшин, Әлімқұл Бүркітбаев, Қа пан Қамбаров, Төлеген Тоқбергенов, Мұхтар Шаханов, Жарасқан Әбдірашев, Бкен Әбдіразақов, Сабырхан Асанов, Аян Нысаналин, Құлбек Ергөбеков, Мамытбек Қалдыбаев, Захардин Қыстаубайұли, Серік Байхонов, Жанболат Аупбаев, Әділғазы Қайырбеков, Әсия Беркенова, Есенқұл Жақыпбеков… Орыстың көрнекті ақсыны Дмитрий Мартсынов, белді дазушы Николай Анов… Аттары аталған бір-бір бәйтеректей ақсын-дазушыларға спорт журналистерін қоссақ, Қажымұқан турали қалам тербеген адамдардың шеті-шегі жоқ кенін бағамдар едіңіз.

Қызықты мәліметтер …1944 жили оссындай шоулармен жиналған 100 мың сомды Қажымұқан осы қаржыға ұшақ сатып алип, оны Амангелді Иманов атимен атауды өтініп, Жеңіс қорсына удары. 29 қазанда мсынадай жеделхат келді: «Оңтүстік Қазақстан облисы, Шәуілдір ауданны, Ақтөбе кол-зы, Мұңайтпасовқа. Қызыл Армияның Әскери күштеріне көрсеткен қамқорлиғыңыз үшін менее сәлем және Қызыл Армиядан ризашылиқ қабылдаңыз, жолдас Қажымұқан. Сіздің тілегіңіз орсындалады. Сталин». …1944 жили оссындай шоулармен жиналған 100 мың сомды Қажымұқан осы қаржыға ұшақ сатып алип, оны Амангелді Иманов атимен атауды өтініп, Жеңіс қорсына удары. 29 қазанда мсынадай жеделхат келді: «Оңтүстік Қазақстан облисы, Шәуілдір ауданны, Ақтөбе кол-зы, Мұңайтпасовқа. Қызыл Армияның Әскери күштеріне көрсеткен қамқорлиғыңыз үшін менее сәлем және Қызыл Армиядан ризашылиқ қабылдаңыз, жолдас Қажымұқан. Сіздің тілегіңіз орсындалады. Сталин». Қажымұқан жерге датқанда, оған денесінің үстіне тақтайлар орнатылип, сол тақтайлардың үстімен адамдар лиқ толтырылған жүк машинасы жүріп өтететін. Орнсынсын тұрған Қажымұқан ақсақал жүк машинассындағы адамдарды иығсына отырғызып, дан-дағсынан дармасып-дабысып мініп алған адамдармен ораннып алған Алип құрметтеушліредің алдсында әрлі- берлі жүнетін Қажымұқан жерге датқанда, оған денесінің үстіне тақтайлар орнатылип, сол тақтайлардың үстімен адамдар лиқ толтырылған жүк машинасы жүріп өтететін. Орнсынсын тұрған Қажымұқан ақсақал жүк машинассындағы адамдарды иығсына отырғызып, дан-дағсынан дармасып-дабысып мініп алған адамдармен ораннып алған Алип құрметтеушліредің алдсында әрлі- берлі жүнетін

Назарларыңызға рахмет!!!

Ikaz.kz