Kirish Asosiy qism 1. Amir Temur vorislari ortasida taxt uchun kurash va uning salbiy oqibatlari. Temuriylar davlatining porakandalikka uchrashi. Temuriylar davlatida ozoro ichki nizolar va davlatning inqrozga yuz tutushi. Xulosa. Foydalangan adabiyotlar.
Kirish. Vatanimiz Ozbekiston va obek xalqi olamshumul voqealarga,boy qadimiy tarixga ega.Turon,Turkiston va Mavorounnahr nomlari bilan shuxrat topgan bu mamlakatnlng va o mehnati bilan uni obod etgan ozbek xalqinig otmishi goyat qiziqarli va saboqlidir. Ajdodlarimiz kanallar qazib,dasht-u biyobonlarga suv chiqardilar,qoriq yerlarni bog-u bostonga aylantirdilar. Dehqonchilik,chorvachilik va hunarmandchilik rivojlandi. Otloq vohalar ornida qishloq va shaharlar qad kotardi. Ular ilm-u marifat va kasb-hunarlarning markaziga aylandi.Tasviriy sanat,musiqa,memorchilik rivoj topib,ozigaxos benazir madaniyat borpo boldi. Dehqonchilik vohalarida dastavval voha hokimlari,songra esa Eftallar,Turk xoqanligi,Somoniy Qoraxon,Xorazmshohlar,Amir Temur davlati kabi yirik podsholiklar hukm surdi.
Amir Temur vafot etgach, uning bir necha o'n yillar davomidagi sa'y-harakatlari natijasida barpo etilgan yirik saltanat parchalana boshladi. Buning asosiy sababi saltanat tasarrufiga olingan yurtlar va ellar shu qadar xilma-xil, uzoq masofalarga cho'zilgan bo'lib, ularni yagona bir markazdan turib boshqarish murakkab edi. Buning ustiga ulardagi muxolifatchi kuchlar ajralib chiqish uchun qulay payt kutardilar.Saltanatning parchalanishida Amir Temur vorislari o'rtasidagi toj-taxt ilinjida uzoq yillar davom etgan o'zaro ziddiyat va urushlar sabab bo'ldi. Amir Temur vafotidan oldin taxt vorisi etib nabirasi Pirmuxammad tayinlangan edi. Pirmuxammadni taxtga otqazish tarofdorlari kuchli bolsada biroq Mironshoxning ogli Xalil Sulton Mirzo ozboshimchalik bilan 1405 yilning 18 mart kuni Samarqandni egallab ozini Movarounnahrning hukumdori deb elon qiladi. Pirmuxammadning yolini tosib uning rejalarini buzub yuborish niyatida hatto u Amudaryoning on tomonidagi yerlarni ham oz hokimiyatiga qoshib oladi.
Amir Temur Jaxongir Umarsh ayx Mironshox Shohrux Ulugbek IbroximBoysungur Boyqoro Giyosiddin Xalil Sulton Abulgozi Sulton Sulton Abu Said Abdulatif Abdullo Alovdavla Sulton Muxamma d Abulqosim Shohmax md Yolgor Muxammad Sulton Ibroxim AhmadMahmud Umarshayx
Xalil Sulton garchi bobosidan qolgan xazinalar vositasida Sohibqironning nufuzli a' yon va kiborlaridan ma'lum qismini o'z tarafiga og'dirib Movarounnahr taxtini egallab olgan bo'lsa- da, ammo ko'p vaqt o'tmay u Amir Temurning sadoqatli amirlari, viloyat noiblari va shahzodalarning kuchli noroziligi va isyoniga duch keladi. Birinchi bo'lib Turkiston hamda Farg'onaning hokimi amir Xudoydod bilan Shayx Nuriddin Xalil Sultonga qarshi isyon ko'taiadilar. Hatto Xalil Sultonning o'z ukasi Sulton Husayn Mirzo Amudaryoning chap sohili viloyatlarida o'z hokimiyatini o'rnatmoq niyatida akasiga qarshi bosh ko'taradi. O'z navbatida Amir Temur taxtining qonuniy valiahdi Pirmuhammad Amudaryodan kechib o'tib, Xalil Sultonga qarshi Nasafga tomon askar tortadi. Movarounnahrda boshlangan o'zaro va sulola kurashlari shu tariqa avj olib ketadi.
AMIR TEMUR DAVLATI XIV ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA
Oqibatda bu davrda Xurosonda Shohrux, Balx, G'azna va Kandahorda Pirmuhammad, G'arbiy Eron va Ozarbayjonda Mironshohning o'g'illari Umarshayx Mirzo bilan Abu Bakr Mirzolar hokimi mutlaq bo'lib oladilar. Sirdaryodan shimolda joylashgan viloyatlar Turkiston, Sabron, O'tror, Sayram amir Berdibekning tasarrufida qoladi. O'ratepa bilan Farg'onani amir Xudoydod Husayniy egallab oladi. Xorazmni esa Oltin O'rdaning nufuzli amirlaridan Idiku bosib oladi. Pirmuhammad 1407-yil 22- fevralda vaziri Pir Ali Toz boshliq fitnachilar qo'lida shahid bo'ladi yil 22-aprel kuni Qoraqo'yunli turkmanlarning qabila boshlig'i Qora Yusuf bilan bo'lgan jangda Mironshoh halok bo'ladi. Ozarbayjon va Iroq viloyatlari temuriylar qo'lidan ketadi
1409-yil bahorida Movarounnahrda vaziyat yanada keskinlashadi.Amir Xudoydod O'ratepa va Shohruxiya shaharlarini osongina qo'lga kiritib, Samarqand tomonga askar tortadi. Sheroz yaqinida Zarafshon daryosi bo'yida sodir bo'lgan jangda Xalil Sulton qo'shini mag'lubiyatga uchraydi, o'zi esa asirga olinadi.Shohrux hokimiyatining qaror topishi Shu davrda Xurosondagi amirlar isyonini bostirishga ulgurgan Shohrux endilikda butun e'tiborini Movarounnahrga qaratadi. Chunki u ota yurtidagi hodisalarga loqayd qaray olmasdi yil 25-aprelda u Amudaryodan o'tib, Samarqand sari yurish qiladi. Qariyb besh yil davom etgan o'zaro kurash va isyonlar xalqning jiddiy noroziligiga sabab bo'lgan edi. Shuning uchun ham temuriyzodalar va amirlar o'rtasidagi kurashga xotima berish maqsadida Shohrux boshlagan harakat mamlakat fuqarolarining ko'pgina tabaqalari tomonidan quvvatlanadi.
Valiahd – toj-u taxt Ulardan biri Amudaryodan janubda joylashgan Shohrux boshchiligidagi davlat bulib uning markazi Hirot shahri edi.ikkinchisi esa Amudaryodan shimolda Movarounnahr va Turkistonda vujudga hokimiyat siyosatiga kelgan Ulug'bek boshchihgidagi davlat qarshi kuchlar, bo'lib, Samarqand uning poytaxti edi. Siyosiy beqarorlik Ulug'bek qatl etilib, oradan bir necha kun o'tgach, Abdullatif taxt da'vogaridan qutulish maqsadida o'z inisi Abdulazizni hamda otasiga sodiq bo'igan amirlarni oldirtirib temunyiarnmg Movarounnahrdagi toj-u taxtini batamom egallab oldi. Mamlakat fuqarolari tomonidan "padarkush" ("ota qotili") deb la'natlangan Abdullatif va uning tarafdorlari taxtda uzoq vaqt o'tirolmadi. Oradan olti yarim oy o'tar-o'tmas Abdullatifga qarshi saroyda fitna uyushtirilib, u o'ldirildi. Uning kallasi tanasidan judo qilinib, Registon maydonida Ulug'bek madrasasining peshtoqiga osib qo'yildi.
Xulosa Vatanimiz Ozbekiston va obek xalqi olamshumul voqealarga,boy qadimiy tarixga ega.Turon,Turkiston va Mavorounnahr nomlari bilan shuxrat topgan bu mamlakatnlng va o mehnati bilan uni obod etgan ozbek xalqinig otmishi goyat qiziqarli va saboqlidir. Ajdodlarimiz kanallar qazib,dasht-u biyobonlarga suv chiqardilar,qoriq yerlarni bog-u bostonga aylantirdilar. Dehqonchilik,chorvachilik va hunarmandchilik rivojlandi. Otloq vohalar ornida qishloq va shaharlar qad kotardi. Ular ilm-u marifat va kasb-hunarlarning markaziga aylandi.Tasviriy sanat,musiqa,memorchilik rivoj topib,ozigaxos benazir madaniyat borpo boldi. Dehqonchilik vohalarida dastavval voha hokimlari,songra esa Eftallar,Turk xoqanligi,Somoniy Qoraxon,Xorazmshohlar,Amir Temur davlati kabi yirik podsholiklar hukm surdi. XIV asrning yillarida Movarounnahr 10 ga yaqin mustaqil bekliklarga bolinib ketgan. Buning ustiga Sharqiy Turkiston va Yettisuvda tashkil topgan Moguliston xonlari bir necha bor Movarounnahr ustiga vurish qilib,uni talaydilar.Moguluston xonlarining vayronnagarchilikka olib keluvchi yurishlari,istebdodi va zuilmiga qarshi xalq harakati boshlanadi.
Foydalangan adabiyotlar Karimov I.A Amir Temur bizin maktanishimiz N., 1997 Karimov I.A Amir Temur davrida madaniyat va san`at. T., 1996 Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san`at T., 1996 Amir Temur va Ulugbek davri tarixi va madaniyati T., 1998 Axmedov B., Temur T., 1995 Bazarbaev J. Omir-bul sananin koterinkiligi. N., 1996 Buyuk siymolar, allomalar. T., Muminov I. Amir Temur Urta Osiyo tarixida tutgan urni, T., Temur tuzuklari. T., 1991