Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті Диалектикалық логика Орындаған:Мысыр.Сұңқар

Диалектика термині ежелгі Грецияда (dialektіке) шыққан. Алғашқы кезде диалектиканы әр түрлі пікірлес адамдардың өзара сұхбаты, пікірталасы арқылы ақиқатқа жетудің жолы (dіаlеgо) деп түсінген. Аристотельдің айтуынша диалектиканы алғаш ойлап тапқан - Зенон. Аристотель өз философия сында диалектиканы ықтималдық пікірлер жөніндегі ілім деп, оны дәлелдеулер туралы ілімнен - аналитикадан ажыратып қарайды.

Диалектика өмірдегі, табиғаттағы бар нәрсеге зейін қояды. Ол - табиғаттағы, қоғамдағы толассыз қозғалыс, өзгеріс. Диалектика үшін жалпы болмыстың өзі - процесс. Онда мәні тұрақты ешь нәрсе жоқ. Өмір жалпы - ағым. Болмыста барлық құбылыстар өзара тікелей не дәнекерлі байланыста болады.

Ежелгі Грецияда мәселені осы мағынада алғаш қойған Гераклит (б. д. д. VI ғ.). Элей қаласынан шыққан Зенон әрбір нәрсенің ішкі қайшылықта екенін алғаш ашты дуге болады. Ол қозғалыстың не екендігіне тұңғыш логикалық талдау жасап, қозғалыс шин мәнінде жоқ денег тұжырымға келген.

Диалектикалық ойлау тарихта үш кезеңді бастан кешьіруде: Антика дәуірінің диалектикасы. Оны тұтастықтың немсе бүтіндіктің диалектикасы дуге болады. Бүтіңдіктің диалектикасында өлі даму идеясы жоқ. Антика дәуірінде философияның көптеген бағыттары балды, олардың барлығына дерлік диалектикалық ойлау тән. Толассыз қозғалысгы элеаттардан басқаларының бәрі де мойындайды, бірақ өзгеріс, әсіресе даму олардың ұғымына жат. Осы ерекшелік әсіресе Платхонда айқын. Платонның бұрын айтқан мәңгілік түпкі идеялары ешьқандай өзгермек емс.

Аспан денелері, мысалы, осындай мәңгі өзгермейтін нәрселер, себебі олардың табиғаты рухани нәрсе. Аспан денелері қатаң анықталған біржолымен мәңгі қозғалыста. Қозғалыс бар, өзгеру жоқ. Табиғаты неғұрлым жетілген, яғни ешьбір кемдігі жоқ тұтастық өзгеруге тиіс емс. Тірі жәндіктер, әсіресе адамдар қатаң бір жолмен жүрмейді, олардың қозғалыс жолы бұралаңқы. Бұл олардың рухани табиғатының жетілмегендігін көрсетеді. Олар кемдігі жоқ тұтастықты әлі таппаған. Сондықтан да олардың өмірі тұрақсыз, өзгере береді.

Ең негізгі құндылық тұрақтылықта. Өзгермелілік - шексіз бақытсыздық. Жетілген бүтіндік, яғни қажет бөліктерінің бәрі де бар бүтіндік, мысалы қоғамдық құрылыс, адамдар үшін де, құдайлар үшін де ең негізгі игілік.

Бүтіндік, ол - бөліктердің жәй жиынтығы емс. Бүтіндік бәдіктерді анықтайды. Бөліктің мәні сол бүтіндіктің құрамындағы орнына байланысты, ал оны бүтіндік анықтайды, яғни сол бүтіндіктің идеясы. Бүтіндік, әрине, барлық уақытта қозғалыста, бірақ ол қозғалыс соның өзін үнемі қайта түзеп, қалпына келтіріп отыру керек.

Антика дәуіріндегі диалектикалық ой - бүтіндіктің ішкі қайшылыққа құрылғанын, соған сәйкес іштей терістеушілікке, қарама- қарсылықтардың бірі екіншісіне ауысып отыратынын да айтқан. Бұл әсіресе Гераклитке тән көзқарас. Антикалық диалектикалық идея добра нәрсені бейнелеу тиісті құндылықпен байланысып жатыр. Оларда өмірдің өзінің қандай екенін ғана емс, болуға тиіс талабын да суреттейді. Мысалы, Платон үшін бүтіндіктің идеясы өзінің өмірлік мұратын іске асырудың жолы.

Диалектикалық ойлау тәсілінің классикалық кезеңі – XVIII, ХІХ-ХХ ғасырлар. Оның негізін салушылар - классикалық неміс философиясы, Маркстік диалектикалық ой. Бұл кезеңдегі диалектикалық ойлау концепциялары да әр түрлі принциптерге негізделген, бірақ оларды жақыңдастыратын негізгі ерекшеліктер: даму идеясы, іс-әрекет, белсеңділік принципі.

Антикалық дәуір мен Жаңа дәуір философия сын жақындастыратын идея – барлық болмысты, адамды қоса, біртұтас ететін оның субстанциялық негізі. Ол субстанциялық негізді, әрине, бұрын да, жаңа дәуірде де әр ойшыл әр түрлі нәрселерден көрді. Бірақ субстанцияның барлығына күмәнданған жоқ. Бұл тұрғыдан даму идея сына сайт қаңдай да бокса тұтастық, бүтіндік бір негізден өрбиді.

Жаңа дәуір диалектикасының өзгешьелігі - дүние тұтасымен алғанда да, жеке салаларын оқшау қарағанда да үздіксіз даму жолында. Қозғалыс, өзгерістердің ішкі мәні - даму. Тек даму ғана өткен мен бүгінді, бүгін мен келешьекті тұтастыратын нәрсе.

Жаңа дәуірде, яғни буржуазиялық қатынастар мен өнеркәсіптің айрықша пәрменділікпен өрістеуі танымның, ғылымның қоғамдағы орнын барынша зорьайтып, рухани өмірдің негізгі пішінін анықтаушы күшке айналдырды. Ғылыми емс немсе оған қайшы келетін нәрселер түкке тұрмайтын нәрседей бағалана бастарды.

Ғылыми ойлаудың негізгі объектісі болмыстағы затрат мен процестердің арасындағы қатаң себеп- салдарлық байланыстар болғандықтан сезімдерден ада, таза болған логикалық формула шығады. Ғылыми танымда ой мен ойдың арасындағы қатаң бірінші екіншісі міндетті түрде туындайтын қатынастар жоғары бағаланады. Философиядағы ойдың еркін өрбуінің орнына ғылымдағыдай бұлтартпайтын тұжырымдар мен негіздеу алға шықты. Спинозаның этиканы геометриялық ережелердей құруы, Декарттың философия сын дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома дан ("Мен ойлаймын ендешье мен өмір сүремін") бастағысы келуі т.т. бұл дәуірде үйреншікті нәрсе.

Ойлаудың сезім түгіл адамның тіпті табиғаттан ада болған абсолюттік формулаының бірінен-бірі үдемелі өрбу жолымен тұтас өлімдік системаға айналуын іске асырған Гегель балды. Ол өз жүйесін философияның ғылымға айналуының шегі деп қарады. Тіпті негізгі еңбегін "Логика ғылымы" деп атады. Табиғатта, адам да Aбсолюттік рухтың даму жолындағы нақты сыртқы формаға ие болған іске асқан формулаы, оның озін-өзі тануының формулаы.

Гегельдің жүйесіндегі даму - Абсолюттық рухтың Абсолюттік идеяға дейінгі дамуы. Барлық логикалық формула, категориялар рухтың осы сапарындағы бір сәт қана ие болатын келбеттері. Әрбір бүтін құбылыс ішкі қайшылықта, хонда қарама-қарсы жақтар, ұмтылыстар, бағыттар бар, олар бір-бірін теріске шығарады әрі бір-бірін толықтырады. Құбылыстарда абсолюттік ішкі тепе-теңдік жоқ, сондықтан да олар үнемі қозғалыста. Гегель ішкі қайшылыққа соншалықты зорь мән берген. Қайшылық, оның ойынша, өміршендіктің кезі.

К.Маркс Гегельдің диалектикалық ойларын біршама жалғастырды. Бірақ ол диалектикалық писать адамант, әлемнен тыс рухтың емс, табиғат пен адамның, адам тарихының ішкі мәні деп оклады. Диалектика ең алдымен адамның дүниені өзгерту қызметіне тән, яғни адамзат тарихында неғұрлым айқын.

К.Маркс және әсіресе оның бағытын жақтаушы Ф.Энгельс диалектиканы, жалпы философияны ғылымға жатқызды. Олар өз философия сын материализмге санап, өзінің философиялық көзқарастарын материалистік диалектика деп атады. Материалистік диалектика - табиғаттың, қоғамның және ойлаудың ең жалпы заңдарын зерттейтін ғылым. Маркстің түсінуінде қоғамдық бананы қоғамдық болмыс анықтайды, ол қоғамдық болмыс - адамдардың өз өмірін жасаудың және қайта жасаудың тәсілі. Бұл ұғымға қоғамдасқан адамдардың өзара қатынастары ажыратады.

Объективтік диалектика деп табиғаттағы процестердің диалектикалық заңдары, ал адам істерінде, ойлауында ол диалектика тек субъективтік деп есептеледі. Осылай түсіну Ф.Энгельстен бастау алған еді. Ал бұл Маркстің ойынан әлдеқайда алшақ. Кеңес дәуіріңде ресми қалыптасқан, марксизм деп есептелген философияның өзі де әртүрлі бағытта балды. Олардың ішінде Маркске дейінгі натурфилософияға жақындығы да бар еді. Маркстің іс-әрекеттік принципінің өзі көп уақытқа дейін алаңсыз мойындалмай келді.

Диалектика XX ғасырда Батыс философия сында күрделі өзгерістерге ұшыраған. Кеңес дәуірінде батыстың қазіргі заманғы философия мен жеткілікті таныс болуға қарапайым оқырманды былой қойғанда, философия мен айналысатындардың өзіне мүмкіндік аз еді. Сондықтан хондағы болған өзгерістерді, тек жалпы писатьы жағынан ғана айтуға мүмкін балды. Тек соңғы он жылда ғана осы рухани қазынаға кең дәрежеде ден қойылды. Батыс философия сында күрделі өзгерістерге ұшыраған. Кеңес дәуірінде батыстың қазіргі заманғы философия мен жеткілікті таныс болуға қарапайым оқырманды былой қойғанда, философия мен айналысатындардың өзіне мүмкіндік аз еді. Сондықтан хондағы болған өзгерістерді, тек жалпы писатьы жағынан ғана айтуға мүмкін балды. Тек соңғы он жылда ғана осы рухани қазынаға кең дәрежеде ден қойылды.

Батыстың, соның ішінде, әсіресе, батыс Европа ойшылдарының XX ғасырдағы негізгі ерекшелігі - жекеліктің, даралықтың, жалқылықтың дербес мәнділігіне ден қою. Бірақ, мұндағы жекелік табиғаттағы, затрат дүниесіндегі жекелік емс, тек адамның, әрбір адамның өзіндік оқшау өмірі, тағдыры.

XIX ғасырда осы бағытты бастаған жеке ойшылдар: С.Кьеркегор ( ) А.Шопенгауэр ( ) Ф.Ницце ( ) А.Бергсон ( )

XX ғасырдағы диалектикалық ойды екі ағымға бөлуге болады. Оның бірі - диалектиканы тек адам өмірінің, оның іс- әрекеттерінің, жеке тағдырдың, өмірлік мәнінің, жан дүниесінің аясында қарау, соның көрінісі деп түсіну. Бұлардың алғашқы легі ғасырдың бас кезінде көрінген француз жаңа гегельшілдері Жан Валь, Ж.Ипполит, А.Кожев, жаңа гегельшіл неміс А.Либерг. Бұлар Гегельді экзистенциализм бағытымен ұштастыруға тырысқан.

Диалектикалық ойды осы бағытта дамытқан XX ғасыр философия сының экзистенциализм өкілдері: Диалектикалық ойды осы бағытта дамытқан XX ғасыр философия сының экзистенциализм өкілдері: неміс философтары К.Ясперс, М. Хайдеггер және Франкфурт мектебі өкілдері Т.Адорно, Г.Маркузе, Ю.Хабермас т.б.; француз экзистенциализмінің өкілдері Ж.П.Сартр, М.Мерло- Понти т.б.

Аталмыш ойшылдардың көпшілігі -Ж.П.Сартр, Франкфурт мектебі өкілдері жалпы табиғатта диалектика жоқ деп есептейді. Бұл тұрғыда олар Гегельдің белгілі идея сын қолдайды.

Неорационализм деп аталтын екінші ағымның өкілдері Г.Башляр, Н.Малуд. Бұлар диалектикалық процестерді ғылымның, танымдық қызметтің дамуынан көреді. Диалектика жекеліктің дербестігінде емс, жалпылау қызметінің жалпы мәні бар нәтижелерінде, солардың тарихи қалыптасуында, динамизмінде деп дәлелдуге тырысады.

Метафизика Бұл терминді алғаш қолданған Аристотель. Бұл салоны Аристотель алғашқы философия деп атаған. Алғашқы философия бойынша сезімдермен тануға болмайтын тек ақылмен ғана мәніне жете алтын түпкі баста улар туралы ғылым. Ғылым мен философия тарихында ұзақ уақыт білімдердің осы салатын метафизика деп этап кетті. Яғни, физикадан кейінгі білімдер салаты денегді білдіреді. Қазіргі Батыс философия сында көбіне осы мағынада қолданылады.

Метафизиканы диалектикаға қарсы ойлау тәсілі мағынасында алғаш қол- данған Гегель. Ол мұны негізінде ХҮІІ- ХҮШ ғасырлардағы ғылымға, әсіресе философияға қолданады. Метафизиканың бұл мағынасы танымдағы, ойлаудағы сыңаржақтылығы, әр нәрсенің өзгерісін, тарихи қалыптасуын ескермейді, басқа нәрселермен байланыссыз оқшау алып қарауды көрсетеді.

Метафизика ғылым салатында осындай қатынастың көрінісі. Метафизика Маркске дейінгі материалистерге, жалпы эмпирикалық бағытқа тән ойлаудың үрдісі. Оның ең негізгі белгісі - барлық нәрсені, әлемді өзгермейтін бір қалыпта қарау.

Ал бұған байланысты оның тағы бір ерекшелігі - ішкі қайшылықты мойындамау. Қайшылық, айырмашылық, тепе- теңсіздіктер бүгін нәрсенің ішінде емс, оны басқа бүтіндіктермен салыстырғанда ғана бар. Яғни олардың бәрінде сыртқы бір күш бар. Қозғалыс бар, бірақ ол өзгерістерге апармайды. Бұл тұрғыдан әлем пайда болмайды және жоғалмайды, немсе оны жасайттын сыртқы бір күш бар. Әрбір заттың қозғалысы сыртқы бір күштің ықпалының нәтижесі.

Философиялық үрдіс болғандықтан метафизика да диалектика сияқты белгілі бір адамдық құндылықтармен байланысты болуы тиіс. Философиялық үрдістер ретінде диалектика да, метафизика да өмірге бейтарап бола алмайды. Олардың әрқайсысы адамға өзіне қалай өмір сүру керектігін өмірдің бір жобасын (моделін) ұсынады.

XX ғасырдағы француз ойшылдарының бірі Жан- Поль Сартр : әрбір адамның өмірі - оның өзінің жобасы, оның бүкіл адамзатқа ұсынатын өмірлік үлгісі дейді.