Қылқанды ағаш түрлері
Қазақстандағы ең ерекше ағаштар Қазақстанның табиғаты көркем, жанға дайлы әсем жерлерге өте бай өлке кендігі шүбәсіз. Халқының көңілі қандай дарқан бокса, жері де сендай кең қазақ даласының әрбір тасин, әрбір шөбін, әрбір сумын білу, оны қастерлеу боршамыздың парызымыз. Осы оранда Әлемтану айдары еліміздегі ең ерекше деп танылған ағаштар туралы баяндайды. Ең көне хан-ағаш Қазақстандағы ең көне хан-ағаш – алып қарағаш. Ол Іле өзенінің «Алтын-Емел» ұлттық табиғи саябақ аумағында, Үлкен Қалқан тауының шығыс жағында өседі. Жасы 700 жилдан асқан. Бұл қарағаш Шыңғысхан шапқыншылығының куәгері деседі. Жергілікті халық ағашты күні бүгінге дейін қасиет тұтады.
Қасиетті қарағаш Жуандығына ялты адамның құшағы әрең жететiн 700 жастағы ерекше ағаш Жаркент қаласынан 30 шақырымдағы Әулие-ағаш ауылы маңында өседі. Бұл – кәдімгі қарағаш тұқымы. Мұндай алып ағаштар әлемнiң үш елiнде ғана бар. Олардың бiрi – Қытайда, бiрi – Меккеде бокса, үшiншiсi – бiздiң жерге таймыр дайған кен. Киелi ағаштың қасында бiр таймырдан нәр алып тұрған жетi жас ағаш бар. Жұрт оларды жетi ағайынды деп этап кеткен. Және «Бозбала мен бойжеткен» аталған қос шынар да осы киелi ағаштың ұрпағы сана лады. «Бозбала мен бойжеткеннiң» арасынан өткен әйелдер сәби сүю бақытына ие болады, ал Әулиеағаштың көз жасындай болып тамшылап тұрған көптеген сулар түрлі ауруларға ем деседі. Аталған ағашты тамашалау мақсатымен Америка, Австралия, Германия және басқа да шетелдерден туристер жиi келiп тұрады.
Денсаулық ағашы Қазақстандағы адам денсаулығына ең пайдалы өсімдіктің бірі - ағаш тексте немсе бұтақ тұрпатты орша.Арша – ағаш-фармацевт. Осы өсімдік бөлетін фитоноцидтер адам денсаулығына ем болатын таза ауа тудырады. Мәселен, ғалымдардың мәліметіне сүйенсек, орша жилына орта есеппен 1 тонна данса шаңды жұтып, айналасына 1,5 мың литр оттегі бөліп шығарады кен. Арша орманының 1 гектары жилына 18 миллион м 3 ауаны көміртегі газынан тазартып, тоннаға дейін шаң-тозаңды зиянды газдардан арылтып, сүзіп отыратын көрінеді. Қазақ халқы оршаны "денсаулық ағашы" деп атайды. Аршалар кейде 4 мың жилға дейін өсе береді. Ал, жил орша үшін қарапайым жастың бірі сана лады.
Қарағай Қарағай– еліміздің таулы аймақтарында бірнеше түрі кездесетін қылқанжапырақтыты мәңгіжасыл өсімдік.қылқанжапырақтыты жилға дейін өмір сүреді. Ең биік түрлері метрге жетеді. Шыршаныкіндей емс қарағайдың қылқаны ұзын, жуандау. Қылқанының түсі түріне қарай сары, көкшілдеу, жасыл және қою жасыл болады. Қарағай сендай-ақ тез өсетін қылқанжапырақтылардың бірі. Жер шарында жүзден Жер аса түрі бокса, оның жиырма шақты түрі көгалдандыруда қолданылады. Олардың ішінде бұтағы тік өсетін және дайыла өсетін түрлері де бар. Өсе кале жан-жағына 6-7 метрге дейін дайылатындықтан, бір-бірінен немсе өзге ағаштардан арақашықтығы кем легенде 5-6 м болуы керек. Оның барлық түрі бой жасап өсіргенге ыңғайлы. Жай және тез өсетін түрлері бар. Биіктігі екіметрден аспайтын тау қарағайы денег түрі бар.тау қарағайы Көгалдандыруда оларды түрлі композицияларға қолдануға болады, Қарағайдың қылқанымен қоса, өте жиі орналасатын бүршіктерібүршіктері де өте әдемі. Осы бүршіктерін сәндік үшін теріп алып, қолөнер бұйымдарына қолданып жатады.Қарағайдың ағашы мықтылығымен және қаттылығымен ерекшеленеді. Оны кемь құрылысында, авиация да, теміржолда және құрылыста кеңінен қолданады. Қарағайдың діңінде шайыр көп мөлшерде болады.Одан скипидар мен канифоль алынады. Канифольді сүргіт және лак дайындауда қолданады.Қарағайдың бүршіктері, эфир майи және шайры бронхит, өкпе ауруларына қарсы пайдаланылады.бүршіктеріэфир майишайрыөкпе ауруларына Қылқанын С дәрумені жетіспегенде және алдын-алу үшін қолданады.
Қарағай Самырсын Қарағайы Самырсын Қарағай Жаңғағы Кәдімгі Қарағай Кәдімгі Қарағай Жаңғағы
Күтімі Жас көшетін ашық күн көзіне, құнарлы топыраққа отырғызу керек. Жыл сайын көктемде қалқанжапырақты ағаштарға арналған минералды затратмен қоректендірген жөн.Қоректік затраты жеткілікті қарағай қылқанының түсі қанық болады. Кейбір жұмсақ қылқанды түрлері қысқы сумыққа шыдамсыз каледі. Көбейтілуі Тұқымы және қалемшелеу арқылы көбейтіледі. Сипаттамасы Бұл ағаштардың биіктігі 35 м-дей, діңі мықты, бұтақ шоғыры дөңгелек болып каледі. Қабығы үгілмелі,қызыл қоңыр түсті, бұтағында жарықтары болады. Жапырағы (инесі) 2 – 5-тен шоқтанып бүршігінде орналасқан, бүршіктері күрделі. Бүрі 2 – 3 жилда піседі, оны жеуге болады. Мамыр айында гүлдейді. Аталық гүлі масақты, сары не қызыл түсті. Аналық бүрі жас өркен ұшында 2 – 3-тен орналасады, 2 жилда пісіп жетіледі. Тұқымы – қара, не сұр түсті; қанатты кейде қанатсыз болады. Қарағай ағашы 300 – 500 жил жасайды.Еуразияның қоңырдай және субтропиктік аймақтарықоңырдайсубтропиктік мен Солтүстік Америкада өсетін 100-ге жуық түрі белгілі.Солтүстік Америкада
Емдік қасиеті Қарағайдан жоғары запалы ағаш сүрегі, қарамай, шайыр алуға болады. Қарағай – дәрілік ағаш, одна терпентин майи, скипидар, сірке сумы; жас қылқанынан С витамині (концентрат), эфир майи алынады. Сондай-ақ құм тоқтатуда,эфир майи әсемдік ретінде (елді мкенді көгалдандыруда) маңызы зорь. Қазақстанда Қазақстанда 2 түрі: кәдімгі Қарағай (P. sіlvestrіs) және самырсын Қарағайы (P. sіbіrіca) бар.Бұлар республиканың солтүстік-шығыс, орталық бөліктеріндегі аралас армандарда, басқа қылқан немсе жалпақ жапырақты ағаштар арасында өседі. Қазақстанда батан. бақтарда Қарағайдың: сары Қарағай, тау Қарағайы, Веймутов Қарағайы түрлері қолдан өсіріледі.
Шырша (лат. Pіcea) – қарағай тұқымдасына жататын қылқан жапырақты,лат.қарағай тұқымдасына мәңгі жасыл ағаш Шырша туралы тақпақ Қыста да, жажда, күзде де Тұрады жасыл түске еніп. Шипасы мол шыршаның, Тыңайтар бізге күш беріп.
Өсімдік туралы Шырша – қарағай тұқымдасына жататын биіктігі м, баяу өсетін қылқанжапырақты ағаш жилға дейін өте дай, кейін жилына 30 см-ге дейін өсетін болады. Мәңгіжасыл өсімдік болғанымен, 6-12 жилда қылқандарын кезекпен түсіріп, жаңарып отрады.Мәңгіжасыл өсімдік Өсе кале жан-жағына дайыла түсетіндіктен, олардың бір-бірінен немсе өзге ағаштардан арақашықтығы кемінде 6 м болғаны дұрыс. Осы себепті де оны тар аулалардан гөрі, арнайы бақтарға, кең атласы бар балабақша, мектеп алаңқайларына кен жөн. Шыршаны ауа тазартатын ерекше қасиетіне қарай, аурухана, шипадайлардың ауруханашипадайлардың маңына көптеп кен дұрыс. Шыршаның түрі өте көп. Оның ішінде қылқанының түсі көк, қызғылт, сарғыш және ашық жасыл түрлері көгалдандыруда үлкен қолданыста. Шығыс шыршасының қылқаны сары немсе ялтын түстес, ине қылқанды шыршаныкі көк, көкшіл, кәдуілгі немсе еуропалық шыршаның қылқаны қою жасыл, балқандық шыршаныкі күміс түсті немсе сұр болады.Дүние жүзінде 50-ге жуық түрі бар. Түрлеріне қарай жил аралығында өмір сүреді. Қазақстанның таулы аймақтарында бірнеше шыршадан құралған армандар бар, ал көгалдандыруда он шақты түрі қолданылады. Олардың арасында бойы бір метрден аспайтындары да бар. Тіпті соңғы уақытта жерге дайылып өсетін түрлері де елімізде жерсіндіріліп жатыр. Ботаника бағында олардың урны ерекше. Сондықтан сұрыпты,қылқаны көк немсе ашық жасыл түрлерін отырғызған абзал. Шыршаның ағашы жұмсақ, жеңіл және мықты емс. Сондықтан құрылыста, ағашты қайта өңдеуде қолданылады. Шыршадан жасалған музыкалық аспаптардың дауысы кермет болады. Италиян скрипка шеберлері Амати мен Страдиваридың скрипка лары шыршадан жасалған. Шырша өнімінен қағаз жәнеқатты қатырма қағаздар, целлюлоза, скипидар, канифоль майларын жәнеқатты қатырма қағаздарцеллюлозаскипидарканифоль майларын ағаш сіркесін аллоды. Шыршаны жол жиектеріне жел ұстағыш ретінде егеді. Тұқымы, яғни бүрі арман құстары мен кеміргіштеріне тамақ ретінде қызмет етеді. Діңінің қабығы тері илеуде қолданылады. Көптеген елдерде жаңа жил ағашы ретінде танымал.
Күтімі Шыршаның барлық түрі күн көзін жақсы көреді. Сұрыпты түрлері жеңіл топырақты,ық жерлерде жақсы өседі. Жыл сайын сынған, майисқан бұтақтарын кесіп, реттеп отыру керек. Көбейтілуі Тұқымы және қалемшелеу арқылы көбейтіледі. Мектеп атласын көгалдандыру үшін биіктігі 0,7-1 м деңгейіндегі дайын көшетін сатып алып отырғызған дұрыс. Сипаттамасы Дүние жүзінде Еуразия мен Солтүстік Американың қоңырдай аймақтарында өсетін 45 (кейбір деректерде 35-тен 50-ге дейін) түрі бар. Қазақстанда Солтүстік және Тянь-Шаньда, Тарбағатайда, Жетісу (Жоңғар) Алатауында, Алтайда таза шырша арманы ретінде өсетін 2 түрі: сібір шыршасы және Шренк шыршасы бар. Сібір шыршасы (Р. ovovata) – қос үйлі ағаш, биіктігі 30 м-ге дейін, бөрік басы өте сүйір, діңі түзу, бұтақ шоғыры қалың, дайқала өседі. Сұрғылт тартқан қара қабығы бар. Қылтаны төрт қырлы, үшкір, 5 – 7, кейде 9 – 12 жил бойы сақталлоды. Тұқымынан көбейеді. Сәуір – мамыр айларында гүлдейді, тұқымы тамыз – қыркүйекте піседі. Жемісі – дәнек. Көлеңке сүйгіш ағаш, 300 – 500 жил жасайды. Шыршаның қабығында 8 – 15% илік затрат, қылқанының құрамында С витамині, аскорбин қышқылы, эфир майи, жемісінде 25 – 29%-дай сұйық май болады. Сүрегі жеңіл және жұмсақ, оны құрылыста, целлюлоза-қағаз өнеркәсібінде, музыкалық аспаптар жасауға пайдаланады; шайыр, қара май, скипидар, канифоль, сүрек сірке қышқылы алынады ЕуразияТянь-Шаньда Тарбағатайда Жетісу Жоңғар АлтайдаШренкСібір