Дәріс 14 ДЕНЕ КҮШІНІҢ ДАМУЫ, ПРОПОРЦИЯ МЕН КОНСТИТУЦИЯ, ОЛАРДЫҢ СПОРТШЫЛАР ҮШІН МАҢЫЗЫ

ДӘРІС ЖОСПАРЫ 1.Конституциялық антропология жайлы түсінік. 2.Физикалық даму, оның көрсеткіштерін анықтау тәсілдері. 3. Адам денесінің пропорциясы, оның спортшылар үшін маңызы. 4. Конституцияны анықтайтын морфологиялық сипаттамалар. 5. Конституция түрлері (М.В.Черноруцкий, Сиго, Шелдон бойынша).

Жалпы түсініктемелер Конституционалдық антропология (КА) - адам конституциясы жайлы ілім, ол адамның қоршаған ортамен өзара қатынасы арқылы ерекше өзгергіштігін қарастырады, ол адам морфологиясының бір бағыты. Ал конституция - ол жеке тұлғаның кешенді морфофункционалдық ерекшеліктері. Физикалық өсіп-даму – адамның морфофункционалдық көрсеткіштерінің (бойы, салмағы, куеде көлемі, мүсіні, журек-қантамыр, суйек, бұлшықет, май тіні т.б. өлшегендегі көбеюі немсе азаюы) өзгеру процессі. Тек осындай кешенді тексеру нәтижесін қарастыру арқылы физикалық өсіп-дамуға нақты баға берегу болады.

Физикалық жаттыққандықтың көрсеткіштері 1. Аэробты жағдайға (оттегі кемістігіне) төзімділік – орташа қуатты жұмысты ұзақ орындау. 2. Күш жұмсауға төзімділік – ұзақ куш жұмсау жүктемеде шаршауға қарсы тұру мүмкіндігі. 3. Тездеп күш жұмсау – максималды жылдамдықпен ұзақ уақыт күш жұмсап жаттығуды орындау мүмкінгдігі. 4. Икемділік – бұлшықет, сіңір және байламдардың созылғыштығы есебінен амплитудаса үлкен қозғалыс- қималдарды орындау мүмкіншілігі. 5. Жылдамдық – адамның максималды тездеп бұлшықеттерін жирылту мен босңсыту мүмкіндігі.

Жалғасы 6. Бұлшықеттің динамикалық күші – өзінің меншікті салмағымен немсе үлкен жуктемемен максималды тездеп күш көрсету мүмкіндігі. Одан бұлшықет күшінің өсуі және оның көлемі мен тығыздының ұлғаюына әкеледі. 7. Ептілік – координациялық күрделі қимыл-қозғалыс әрекетті орындау мүмкіншілігі. 8. Дене құрамы – бұлшықет, май және суйек тіндерінің өзара қатынасы. 9. Мүсін (осанка) – тірек-қозғалыс жуйесінің кешенді морфо-функционалдық сипаттамасы. 10. Денсаулық – денсаулықтың нақты көрсеткішіне жоғарыда келтірілген физикалық даму көрсеткіштерінің оңтайлы өзгеру тенденциясы.

Физикалық өсіп-дамудың бағытын анықтайтын факторлар Эндогендік факторлар, тұқым қуалаушылық, жүктіліктегі әсерлер, туа біткен кемістіктер, жетілмей тулу. Табиғи факторлар (ауа райы, жер бедері, өзен, мухит, тау, роман т.б. болуы) және экологиялық жағдайлар. Әленуметтік-экономиялық факторлар: қоғамдық құрылыс, эконгоми каның даму деңгейі, еңбек, от басы, тамақтану және демалыс жағдайлары, мәдениет деңгейі мен гигиеналық дағды, қлттық салт-дәстүрлер т.б. Бұл факторлар организме жеке дара және өзара бірлесіп әсер етеді.

Физикалық дамудың спорттағы маңызы Дене тәрбиесі мұғалімі мен жаттықтырушыға оқушылардың физикалық дамуын тексере білуі және оған баға беру маңызды. Өйткені, адам денсаулығының жай- күйі мен физикалық даму деңгейі жаттығуларға мүмкіндіктері мен сипатын анықтайды және спорттық дайындықтың ерекшелігін алдын ала көрсететін факторлар болып сана лады. Тірек-қимыл жүйесінің құрылысы мен жай-күйі спорттық бағдарлаудың маңызды критерийлері және ұлттық командаларға үміткерлерді іріктеу үшін маңызды критерий болып табылады. Сондықтан белгілі бір дене тәрбиесіне қаблеті бар тұлғалар кейбір спорт түрлерінде жоғары спорттық нәтижелерге қол жеткізетінін білуге болады. Және де физикалық дамуды көп қайталап тексеруден жаттығудың, әсіресе спорттық жуктеменінің әсерінен туындайтын мәлімдемелер ашылады. Оларды ейске ала отырып, спорттық мамандықтарды таңдау мен кәсіби тиімді жаттығуларды жоспарлауға болады.

Физикалық дамуды зерттеу көрсеткіштері және оны жүргізу тәртібтері Көп таралған зерттеу әдістеріне соматоскопия (сыртқы бақылау) мен антропометрия жатады. Антропометрияның көмегімен адам денсаулығына маңызды объективті директор (дене салмағы, бой ұзындығы, диаметрі, шеңбері, өкпенің тіршілік сыйымдылығы, куеде қуысының амплитудалық қозғалғыштығы, кейбір бұлшықеттердің жиырылу күші т.б.) алынады. Зерттеу көлемі тапсырма міндетіне сәйкес қарастырылады.

Жалғасы Физикалық даму көрсеткіштерін жинап баға беру үшін оларды жүргізуде келесі талаптар мүлтіксіз орындаллы тиіс : а) өлшеулер жалпы қабылданған әдістерге сәйкес және Стандарттар комитеті бөлімдерінде тексеруден өткен құрал-жабдықтармен жүргізілуі тиіс; б) өлшеулер таңертеңгі уақытта, мүмкіндігінше аш қарында, ал қайталанатын тексерулерде белгілі бір сағаттар кезінде жүргізілуі керек; в) физикалық даму көрсеткіштері жергілікті және халықаралық стандарттармен салыстыстыра отырып бағалануы тиіс және де соматоскопиялық сипаттамалармен толықтыру қажет.

Адам денесінгің пропорциясы Дене құрылысы (ағыл. constitution) деп оның өлшемдерін, форма сын, пропорция сын және дене бөлімдерінің ерекшеліктерін, сендай-ақ суйек, май және бұлшықет тіндерінің даму ерекшеліктерін айтамыз.ағыл. Әрбір адамның өлшемдері мен форматы генетикалық тур де жоспарланып бағдарланған. Бұл тұқым қуалаушылық бағдарлама онтогенез барысында морфологиялық, физиологиялық және биохимиялық трансформациялардан өтіп іске асырылады.онтогенез

Дене өлшемдері (көлемі) Дене өлшемдері жалпы немсе тоталды (фр. total тугел) және бөлімі немсе парциалды (лат. pars бөлігі) деп жіктеледі. Жалпысына дене ұзындығы мен салмағы және куеде қуысының шеңбері жатады, ал бөліміне – жалпылық құрамына кіретін дене бөлімдерінің сипаттамасы жатады. Дене өлшемдері антропометриялық тексерулерде анықталады,антропометриялық Көптеген антропометриялық көрсеткіштер жеке тұлғалар арасында айтарлықтай айырмашылығы болады.антропометриялық көрсеткіштер Дененің жалпы өлшемдері оның ұзындығына, салмағына және куеде қуысының шеңберіне байланысты келеді. Дене пропорциясы тулғаның, аяқ-қолдың және олардың сегменттерінің өзара қатынасымен анықталады.

Дене өлшемдерінің маңызы Мысалы, баскетбол дан жоғарғы спорттық нәтижеге жену үшін дене мен аяқ-қолдың ұзындығы өте маңызды. Алайда, үлкен жетістіктерге бұл көрсеткіштері бойынша төмен спортшылар да жете аллы аз емс. Бұл жағдайда көптеген факторлардың әсері байқалады, бірінші кезекте физикалық, техникалық, тактикалық және жігерлілік деңгейі и волевой В подобных случаях сказывается влияние многих факторов, и в первую очередь таких, как уровень физической, технической, тактической и волевой подготовки атлетов. Размеры тела (наряду с другими параметрами, характеризующими физическое развитие) являются важными параметрами спортивного отбора и спортивной.

Дене пропорция лары Дене пропорциясы деп дененің жеке бөлімдерінің (тулға, қол- аяқтар және олардың сегменттері) ара қатынасын айтады. Әдетте дененің жекеленген бөлімдерінің өлшемі дене ұзындығына қатынасымен қарастырылады немсе дене ұзындығына процентпен көрсетіледі. Оларды индекс тер деп те атайды Дене пропороциясын сипаттау үшін ең маңыздысы аяқ ұзындығы мен иық енінің дене ұзындығына салыстырмалы мөлшері көрсетіледі. Осы негізде дене пропорция сын 3 топке бөледі: 1) брахиморфты не астеник (тұлғасы кең, кол-аяғы қысқалау); 2) долихоморфты не гиперстеник (тұлғасы тарлау, кол-аяғы ұзындау); З) мезоморфты не нормостеник (алдыңғы екеуінің ортаңғысы). Дене пропорция сының мезаморфты үйлесімділігі адам денсаулығының дұрыстық көрсеткішіне жатады, ал диспропорциялық жағдайы (брахиморфтық, долиморфтық) дене құрылысындағы даму процессінің бұзылыстарын көрсетеді.

а) долихоморфный (астеник) б) мезоморфный (нормостеник) в) брахиморфный (гиперстеник)

Дене пропорция сының жасқа қарай өзгеруі. КМ орта сызық, оң жақтағы сандра – балалар мен ересектердің дене бөлімдерінің ара қатынасы, төменгі сандра – ужасы.

Пропорции тела (по П. Н. Башкирову) Тип телосложения Размеры частей тела относительно длины тела, % Длина Ширина туловищаногирукиплечтаза Долихоморф ный (астенический) 29,554,046,521,516,0 Мезоморфн ый (нормостенический) 31,052,044,523,016,5 Брахиморфн ый (гиперстенический) 33,550,042,524,517,5

Конституциялық типтер (Шелдон бойынша) Сомотиптеудің ғылыми негізін орындаған Гарвард университетінің профессоры Уильям Шелдон ( ). Ол барлық адамдарды морфологиялық сипатына байланысты 3-ке бөлді: эндоморфтар, мезоморфтар, эктоморфтар деп. Количественная оценка каждого из этих трех компонентов определяется для каждого конкретного индивида так, что «1» представляет абсолютный минимум выраженности данного компонента, а «7» абсолютный максимум. С исторической точки зрения соматотип это характеристика телосложения, определенная по системе У. Шелдона, который в 1940 году первым предположил, что существуют не дискретные типы телосложения, а непрерывно распределенные «компоненты» телосложения, совокупность которых и характеризует телосложение. Шелдон выделил три таких компонента эндоморфный, мезоморфный и эктоморфный, каждый из которых оценивается визуально квалифицированным специалистом по балльной системе (от 1 до 7 с равномерными интервалами между баллами). Совокупность балльных оценок по трем компонентам тройка чисел А-Б-В и называется соматотипом человека. Для облегчения оценки Шелдон в 1954 году издал атлас соматотипов; по его методике не нужно было проводить никаких измерений достаточно было иметь три фотографии человека в обнаженном виде: спереди, сбоку и сзади плюс опыт визуальной оценки Уильям Шелдон

Шелдонның атласынан алынған суреттер. Таза эндоморф (7-1-1), таза мезоморф (1-7-1), таза эктоморф (1-1-7)

Типы конституции по М.Ф.Черноруцкому При этой схеме выделяют следующие три типа: Нормостенический тип, характеризующийся пропорциональными размерами тела и гармоничным развитием костно-мышечной системы; Астенический тип, который отличается стройным телом, слабым развитием мышечной системы, преобладанием (по сравнению с нормостеническим) продольных размеров тела и размеров грудной клетки над размерами живота; длины конечностей над длиной туловища; Гиперстенический тип, отличающийся от нормостенического хорошей упитанностью, длинным туловищем и короткими конечностями, относительным преобладанием поперечных размеров тела, размеров живота над размерами грудной клетки.

Типы конституции по М.Ф.Черноруцкому Выделяют три основных типа телосложения (или соматотипа): мезоморфный, брахиморфный или противоположный ему долихоморфный. К мезоморфному типу телосложения относятся люди, чьи анатомические пропорции приближаются к средним параметрам нормы (их называют так же нормостениками). К брахиморфному типу относятся люди обычно невысокого роста, у которых преобладают переднезадние размеры (гиперстеники). Они отличаются круглой головой, большим животом, относительно слабыми руками и ногами. Люди, относящиеся к третьему долихоморфному типу, отличаются стройностью, легкостью, относительно более длинными конечностями, слабо развитыми мышцами и тонкими костями. Подкожный жировой слой почти отсутствует.

Таблица 8.3. Конституциональная схема К. Сиго Фактор среды ТипХарактеристика типа Воздушная среда Респираторный Значительное развитии носа, щек, вообще среднего отдела лица. Лоб и нижняя часть лица развиты при этом незначительно. Шея у людей респираторного типа длинная, с большим кадыком, рост высокий. Из мускулатуры сильно развита только дыхательная часть. Соответственно, грудная клетка очень большая, в отличие от брюшной полости. Руки и ноги довольно длинные, но не мускулистые. Респираторный тип по Сиго развивается у людей в самом раннем возрасте и сохраняется в течении всей жизни. Внутри него Сиго выделял два варианта: один с прямым носом и широким лицом, брахикефальный, другой - с орлиным носом, узким лицом и долихокефальный. Здесь К. Сиго явно смешивал конституциональные и расовые признаки. Описанный им комплекс черт лица респираторного типа наиболее напоминает вариант индо-средиземноморской расы. Обилие пищевых ресурсов Дигистивный В лице наиболее развита нижняя часть- углы нижней челюсти развернуты, рот широкий, а губы толстые, тогда как нос и лоб небольшие. Шея короткая и жирная, в туловище преобладающим отделом является живот. Грудная клетка тоже широкая, но очень короткая и выдается вперед меньше, чем живот.Конечности человека дигестивного типа короткие, полные, со слабо развитыми мышцами. Складывается этот вариант в раннем детстве. Большая подвижность Мускулярный Голова сложена гармонично, ее три отдела - верхний, средний и нижний равны между собой по размерам. Лоб, нос и рот умеренных размеров. Шея широкая, но длина может быть разной. В форме туловища выделяются широкие плечи, а мускульный рельеф хорошо развит. Кисти рук таких людей могут быть очень широкими. В целом, мускулярный тип соответствует идеалу красоты древних греков и является наиболее часто встречающимся. По К. Сиго, он развивается у человека поздно, между 16 и 18 годами. Внутри типа Сиго выделил два варианта: короткий - отличается коренастостью, медленными движениями, некоторой неуклюжестью идлинный - более грациозный. Нехватка ресурссов Церебральный Голова кажется непропорционально большой в сравнении с худым невысоким телом. Верхняя часть лица очень большая, с широким и высоким лбом, а нижняя - маленькая, отчего лицо кажется треугольным. Тело людей церебрального типа маленькое, грудь плоская и узкая, конечности тонкие, с очень слабой мускулатурой. Сложение такого типа заканчивается к концу периода полового созревания.

Благодарю за внимание!