СӨЖ Тақырыбы: Қартаюдың биологиялық, медициналық және әлеуметтік негіздері. Қартаю теориялары Орындаған:Муратова Н.М. Топ: Қабылдаған:Сулеймен А.С. Қарағанды,2018 ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ Биология кафедрасы

Жоспары: 1. Қартаю туралы түсінік. 2. Қартаюдың этиологиясы. 3. Қартаюдың патогенезі. 4. Қартаю кезіндегі организмнің өзгерістері. 5. Қартаю кезіндегі жасушалардың өзгерістері. 6. Қартаю теориялары. 7. Қорытынды 1. Қартаю туралы түсінік. 2. Қартаюдың этиологиясы. 3. Қартаюдың патогенезі. 4. Қартаю кезіндегі организмнің өзгерістері. 5. Қартаю кезіндегі жасушалардың өзгерістері. 6. Қартаю теориялары. 7. Қорытынды

Қартаю Белгілі кәмелетке жеткеннен кейін организмдің функциялық мүмүкіншіліктерінің үдемелі төмендеуін қартаю дейді.

Дара тұлғалардың өмір ұзақтығы белгілі бір уақытпен шектеліп, бұл дүниемен қоштасуы болады. Оның алдында организмнің, қоршаған орта жағдайларына бейімделу қабілеті төмендеуінен, атқаратын қызметтерінің қайтымсыз қатты бұзылыстары байқалады.

ҚАРТАЮ БИОЛОГИЯСЫ Қартаю биология сын зерттеу кезінде, жануарларға әр –түрлі эксперименттік талдау жасауды және адамдардың өмірінен әр кезеңіндегі клиникалық зерттеулерді қамтиды. Әлеуметтік гигиенаның міндеті (герогигиена)–тұрмыс жағдайы және қоршаған ортаның адам өмірінің ұзақтығымен қартаюына әсері. Геронтопсихологияның негізгі бөлімі болып табылатын тағылымдық геронтология тірі жануарлардың ужасына қарай мінез құлқының өзгеруін зерттейді Геронтологияның ерекшелігі ол өмір сүру ұзақтығының және өлімнің кейбір түпкілікті сұрақтарының шешілу бағыттарын анықтайды. Клиникалық геронтологияның міндеті (гериатрии), қазіргі медицинаның қарқынды даму кезеңінде қарт адамдардың, физиологиялық, потофизиологиялық ерекшеліктерін зерттеу

Қазіргі күні қартаю мен кәрілік мәселелері үлкен әлеуметтік мәселеге айналып отыр. Жақсы дамыған мемлекеттерде адам ужасының орташа ұзақтығы 76 жастан осады.

Соған байланысты жалпы адамдардың 13%- ына, кейбір мемлекеттерде 20%-ына, дейінгі қарттардың үлесіне тиеді және олардың саны жылдан жылға көбейіп бара жатқаны байқалады.

ҚАРТАЮДЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ ЗАҢДЫЛЫҚТАР Қартаюдың дамуына тән қасиеттер гетерохрондық, гетеротоптық, гетерокинетикалық, гетерокатефтік Г е т е р о х р о н дық қартаюдың тканда,орган,ситемадағы әр уақыттағы ерекшелігі. Гетеротоптық қартаю процессінің әр түрлі органда және органның әр түрлі құрылысында бірыңғай көрініуі Ге т е р о к и н е т и калық. Жасқа байланысты өзгерістердің әр түрлі жылдамдықта дамуы. Бір тканда ол арте байқалса да, бірақ ол жәй және бірқалыпты демиды, басқасында жәй панда болып тез демиды. г е т е р о к а т е ф т і к жасқа байланысты өзгерістердің әр бағытта бірін-бірі жоғалту нәтижесінде екіншісінің кәртең организмде өмір сүру белсенділігінің артур.

Қартаюдың заңдылықтарын терең зерттеп, одна адамды алдын-ала сақтандыру жолдарын іздестіру бүгінгі күннің күрделі мәселесі болып келеді. Қартаю заңдылықтарын зерттейтін ілім геронтология және жастары ұлғайған адамдар мен кәрі адамдардың ауруларын зерттейтін ілім гериатрия қазір қатты дамып келе жатыр.

Қартаюға әкелетін себеп шарттар туралы түсінік әлі толық тұжырымдалған жоқ. Ол туралы ұсынылған көптеген жорамалдардың екі тобина назар аударуға болады: - Қартаю организмнің тіршілігінде жинақталған урны толмайтын бүліністердің нәтижесінде демиды. Мұндай бүліндіргіш ықпалдарға табиғи жағдайларда радийбелсенді заттардың ыдырауынан, ғарыштық сәулелердің т.б. радиацияның қайнар көздерінен панда болатын иондағыш сәулелер, организмдегі рН-тың және температураның өте аз мөлшерде кездейсоқ толқулары жатады. Сонымен бірге организмде заттардың еркін тотығуларынан панда болатын радикалдар мен асқын тотықтар өте күшті бүліндіргіш әсер етеді.

Қартаю кезінде организмде ДНҚ молекуласының немесе ДНҚ, РНҚ молекулаларының түзілуіне қажетті ферменттерінің бүлінуі жасушаларының тектік құралдарында мутация дамуына және тектік ақпараттардың өзгерістеріне әкелуі мүмкін. Шынында қартайған организмдерде хромосомалардың ауытқулары жиі байқалады. Осы келтірілгендердің нәтижесінде иммундық жүйенің қалыптыдан ауытқулары, аутоиммундық үрдістердің дамуы қартаюдың патогенезіне елеулі үлес қосайтыны күмән келтірмейді.

- Қартаю дара тұлғалардың өмір ұзақтығын шектеуге бағытталған, жасушалардың тектік құралдарында алдын ала жазылған ақпараттарға байланысты. Кейбір адамдардың тым арте қартаятыны және олардың кәріліктен туралы мәліметтер жиі кездеседі. - Қартаю дара тұлғалардың өмір ұзақтығын шектеуге бағытталған, жасушалардың тектік құралдарында алдын ала жазылған ақпараттарға байланысты. Кейбір адамдардың тым арте қартаятыны және олардың кәріліктен туралы мәліметтер жиі кездеседі.

Осылардың негізінде қартаюға онтогенездің бір статусы ретінде қарау қажет. Бұл кезде адамның даму сайтыларында алғашқы сайты кейінгі сайтылардың дамуын қамтамасыз ететін түрткі болып тұрады.

Тұтас организм деңгейінде қартаю кезінде шаг ағарып, түсе бастарды, көздің көруі,құлақтың местуі нашарлайды, тіс түседі. Тері жұқарып, құрғайды. Сол себептен ол қатпарланып, бетти әжім панда болады. Сонымен бірге адамның қол жұмысын атқаруға қабілеті төмендейді.

Қартаю кезінде мидың сыртқы қыртысының кейбір қабаттарында жүйке жасушалары азайып, глия жасушалары көбейеді. Бұл кезде мидың басқа аумақтарында елеулі өзгерістер болмайды. Мидың біршама құрылымдары әртүрлі өзгерістерге ұшырайды. Соның ішінде гипоталамустың өзгерістері дербес жүйке жүйесі мен эндокриндік жүйенің өзгерістеріне әкеліп, адамның қартаюына бірталай ықпал етеді.

Қартаю кезінде қанайналым жүйесінде бірсыпыра өзгерістер демиды. Бұл кезде жүректің жиырылу күші, қанның минуттық көлемі азаяды, шеткері қан тамырларының таралыуынан айналымдағы қанға олардың жалпы кедергілік қасиеті көтеріледі. Тіндерде қан қылтамырларының саны азаяды, олардың қабырғаларындағы тіректік мембрананың қалыңдап кетуінен қаннан тіндерге, және керісінше тіндерден қанға газдардың диффузиясы бұзылады.Қарттарда артериялық қан қысымы көтеріледі. Адамның ужасы ұлғаюына байланысты жүрек пен қан тамырларының жүйкелік сұйықтық реттелулері өзгереді.

Ағзаның қартаю кезінде тұқым қуалаушылық аппараттың құрылысында да, қызметінде де өзгерістер болатыны анықталды. Мысалы: РНҚ, ДНҚ мөлшері азаяды, хроматин ақуызының физикалық химиялық қасиеттері өзгереді, гистонды ақуыздардың ДНҚ молекуласымен байланысы қатая түседі, ал бұл көптеген гендерді активсіз күйге көшіреді, себебі олар транскрипция лана алмайды. Жасушалардың негізгі молекулярлық генетикалық механизмдері транскрипция, трансляция, ДНҚ репликациясы және репарациясы бұзылады.

Ұзақ уақыт геронтология да қартаю кезінде ағза қызметінің кері дамуы, яғни инволюциясы байқалады. Жоғарыдағы сипаттамалар осы пікірді растайды. Алайда, көп гомеостаздық құбылыстар кезеңінде шұғыл түрде өзгермейді. Мысалы, 1-ші топке жүректің жиырылуын, гормондардың белсенділігін, ішкі секреция бездерінің (қалқанша без, жыныс бездері) қызметін, көру, месту т.б; 2-ші топке гипофиз қызметін, қандағы холестерин деңгейін, жасушалардың гуморальдық және химилық факторларға сезімталдығын т.б.; 3-ші топке қандағы қант деңгейін, эритроцит термин лейкоциттер санин, гемоглобин мөлшерін т.б. жатқызамыз.

Кәрілік және қарт кезіндегі аурулар: 1.Жүрек жетіспеушілігі 2.Артериялық гипартензия 3.Қантты диабет 4. Паркинсонизм 5. Остоепороз және остеоартрит 6. Альцгеймер ауруы 7.Жүректің ишемиялық ауруы Кәрілік және қарт кезіндегі аурулар: 1.Жүрек жетіспеушілігі 2.Артериялық гипартензия 3.Қантты диабет 4. Паркинсонизм 5. Остоепороз және остеоартрит 6. Альцгеймер ауруы 7.Жүректің ишемиялық ауруы

Қартаю туралы 300 ден астам теориялар бар, оларды үлкен екі топқа ажыратуға болады: -бірінші топтағы теория : қартаю әр түрлі зақымданулар және олардың қайта қалпына келмеуінің салдарынан болады деп түсіндіреді. -екінші топтағы теория: қартаю адамның геніне байланысты деп түсіндіреді.

Кәрі әйел. Анн Поудер жылы туған. Құрғақ және тырысқан тері - қартаю белгісінің типі.

Ерте қартаю профилактикасының негіздері: -салауатты өмір салты -қажетті мөлшердегі витаминдер -геропротекторлар қабылдау -запалы диета -белсенді қозғалу -оң эмоция, оптимизм Ерте қартаю профилактикасының негіздері: -салауатты өмір салты -қажетті мөлшердегі витаминдер -геропротекторлар қабылдау -запалы диета -белсенді қозғалу -оң эмоция, оптимизм

ҚАРТАЮ ТЕОРИЯЛАРЫ 1. Теломераздық 2. Бос радикалдық 2. Бос радикалдық 3. Нейро-эндокриндік 3. Нейро-эндокриндік 4. Энергетикалық 4. Энергетикалық 5. Молекулярлы-генетикалық 5. Молекулярлы-генетикалық 6. Адаптация-регулярлық 6. Адаптация-регулярлық

Қартаюдың теориясы мен гипотезасы Қ артаюды ң д ә стурлі 2 к ө з қ расы қ алыптас қ ан. 1Қартаю бұл жобаланған генетикалық процесс,яғнигенетикалық аппаратағы дамудың программалық заңдылықтарының қорытындысы.Бұл жағдайда,қартаю темпіне қоршаған ортаның факторлары мен ішкі ортаның әсері өте төменсайтыда болады. Қ артаюды ң д ә стурлі 2 к ө з қ расы қ алыптас қ ан. 1Қартаю бұл жобаланған генетикалық процесс,яғнигенетикалық аппаратағы дамудың программалық заңдылықтарының қорытындысы.Бұл жағдайда,қартаю темпіне қоршаған ортаның факторлары мен ішкі ортаның әсері өте төменсайтыда болады. 2.Қартаю бұл организмнің өмір сүру кезіндегі қозғалыстар нәтижесіндегі бұзылуы – стохастикалық анық процесс. Адаптациялық қалыптасқан теорияға сәйкес,қартаю бұл генетикалық прогаммаланбаған процесс,яғни организм биологиялық ерекшекліктерімен генетикалық детерминироваланған.Басқаша айтқанда қартаю анық бұзылу процесі,ол организмдегі жоспарланған генетикалық белгілер нәтижесі. 2.Қартаю бұл организмнің өмір сүру кезіндегі қозғалыстар нәтижесіндегі бұзылуы – стохастикалық анық процесс. Адаптациялық қалыптасқан теорияға сәйкес,қартаю бұл генетикалық прогаммаланбаған процесс,яғни организм биологиялық ерекшекліктерімен генетикалық детерминироваланған.Басқаша айтқанда қартаю анық бұзылу процесі,ол организмдегі жоспарланған генетикалық белгілер нәтижесі.

Қ артаюды ң онтогегнетикалы қ теориясы 1950 ж басында белгілі отандық геронтолог В.М.Дильман организмде механизмді реттейтін организмдегі гомеостатикалық жасқа байланысты өзгерулерді анықтауға болатындығы туралы идеяны ұсынып дәлелдеп берді..Дильман гипотезасы бойынша организмнің жетілу механизмінің (лат. elevatio – көтерілу басқаша түрде айтылғанда),де сол сияқты қартаюдың эндокриндік системасының – «дирижер» болып саналатын гипоталамус.Қартаюдың негізгі себебі бұл жасқа байланысты гипоталамусқа нерв жүйесінен және ішкі секреция бездерінен түсетін бірқалыпты сигналдарға сезімталдығының әсері болып табылады.

Қ артаюды ң онтогенетикалы қ теориясы Дильманның концепциясының дәлелдеуі бойынша қартаю және қатаюға байланысты аурулардың себебі ол генетикалық программалық дамудың жағымсыз әсері онтогенездің өсуі яғни организмнің дамуы.Жасқа байланысты онтогендік модельдің анықтауынша қартаюға байланысты панда болатын және адам өліміне әкелетін аурулар олар жүрек аурулары,қатерлі ісіктер,инсульт,метоболикалық иммундық депрессиялар,атерсклероз,қант диабеті,семіру,психикалық депрессия,және басқа да аурулар. Егерде организмдегі гомеостаздың көлемін бірқалыпты ұстап отырса қартаюдың дамуын бәсеңдетіуіне болады.Дильманның айтуы бойынша қартаюды бәсеңдетсе онда адам өмірінің барлық жағын өзгертуге мумкін.

М.Рубнер Қуаттық қартаю теориясы: Әрбір ағзаның қуат қоры болады. Ағзаның қуат қорын жұмсауы дененің сыртқы мөлшеріне тәуелді болады. Яғни ағза дене сыртына жылуды қаншалықты көп шығарса,соншалықты энергия алдмасуы белсенді түрде болып,оның қоры тез таусылады және ондай ағзалар көп өмір сүрмейді.Мысалы:егеуқұйрық 2-3 жыл,ит 20 жыл,піл 80 жыл өмір сүреді.

И.И.Мечниковтың интоксикациялық (улану) теориясы Қартаю құбылысы тек қана биологиялық тек қана биологиялық факторға- физиологиялық, патологиялық т.с.с. Тәуелді болмай, сол сияқты әлеуметтік факторларға да тәуелді болады. И.И.Мечников қартаю құбылысын тек фагоцитоз ілімі негізінде түсіндірмек болды. Ол ішекте шіру құбылысын болдырмау үшін шіріту бактерияларының тіршілігіне қолайсыз орта жасау керек, сондықтан сүт өнімдерімен қоректену қажет деп айтқан.

Г.Д.Бердышев Қартаюдың қазіргі теориялары бойынша қартаю жасушаның генетикалық аппаратының бұзылуы салдарынан болады. Онтогенез барысында нуклеопротеид кешенінің сандық және запалық өзгерістері байқалады, ал ол тіршіліктің түпкілікті қасиеттерінің бірі-өзін-өзі жаңарту, ақуыз синтезі сияқты құбылыстардың өзгеруіне алып келеді.Қартаю кезінде гистондар көбейеді, олардың ДНҚ молекуласымен байланысы қатая түседі, ал бұл көптеген гендер мен гендер кешенінің актив күйінен активсіз күйіне көшуіне алып келеді. Бұл құбылысты Г.Д.Бердышев, В.Н.Никитин (1972) өз тәжірбиелерінен байқаған. В.Н.Никитин

ХХ ғасырдың 90 жылдары америка ғалымдары адам ағзасының кәрілік генін тауып оны клото гені деп атаған.Бұл адамзаттың 25 % кездеседі. Клото геннің 2 данасы жаңадан туылған нәрестелердің 3 % кездессе, 65 жастағы адамдардың тек 1,1% ғана кездескен. Демек, осыншама клото гені бар адамдар арте кезде, яғни 65 жасқа жетпей, дүние салған. ХХ ғасырдың 80 жылдары А.М.Оловников жасушалардың әрбір бөлінуінде олардың хромосомаларының ұштары- теломералар азды-көпті ұзіліп қысқарып отырады, ал хромосома теломераларының ұзындығы минимальды мөлшерге жеткенде жасуша бөлінуін тоқтатады деген болжам айтқан. Хромосома теломерлері маңызды механикалық (хромосомалық ядро матриксінде жабыстырады; хроматидалар ұштарын бір-біріне жалғайды; ) хромосома құрылымын тұрақтандырушы, гендердің экспрессиялануына әсер етуші және жасуша бөлінуін есептеуші қызметтерді атқарады.

Гомпертц заңы, қартаю процесінің графикалық сызбасы Примеры графического изображения смертности в зависимости от возраста для той же самой условной популяции людей, что следует закону Гомпертца-Мейкхама. горизонтальная ось возраст в годах 1. Относительная смертность (вероятность смерти в год) 2. Выживание (вероятность выживания в год) 3. Относительный размер популяции (слева-медленная случайная смертность, справа-быстрая смертность от старения)

Хейфлик феномені 1961 жылы американ дәрігері Леонард Хейфлик тірі ағзалар жасушаларының санаулы рет қана бөлінетіндігіне көңіл аударған. Кейінірек әр түрлі түрлердің жасушаларының бөліну максимумы түрліше болатындығы белгілі болды және ол ағзаның тіршілік ұзақтығына тура пропорционал болатындығы анықталды. Мысалы, 100 жылға дейін өмір сүретін адамдарда Хейфлик лимиті-50-ге,3 жыл өмір сүретін тышқандарда ға, 175 жыл өмір сүретін галапагосс тасбақаларында 110-ға тең. Ерте қартаю белгілері прогерия байқалатын адамдар жасушаларында Хейфлик лимиті 50- ден ке дейін азайған.

Біріншілік тышқандардың қартаюға дейінгі фибробластары (MEF). MEF Хейфлик шегіне жеткен соң қартаяды. Жасуша ұлғаяды, жалпақ күйге айналады және жаңа гендерді экспрессиялайды (SABG, көк түс).

Қ артаю теориясы Барлы қ тарихта ғ ы қ артаю биология сыны ң идеялары мен концепцияларын қ ыс қ аша турде қ артаю тарихыны ң »са ғ аттарын«іздеу деп қ орытындылау ғ а болады\freeman,1979,Дупленко 1985,Анисимов,Соловьев 1999,Анисимов,2000 а). «Са ғ аттарды та ң дау» ар қ ылы жалпы формада ж ә не са ғ аттарды ң механизміне ә сер етіп оларды ң ұ за қ жасауды ң тиімділігін қ олдауына жа ғ дай жасау.(1 таблица)

Қ артаюды ң болжамды «са ғ аттары»Гипотез теориясы ДН Қ « Қ ателіктер катастрофасы» теорисяы, жедел мутацияларды ң жиналуы, маргинотомиялар Макромолекулалар «Жанасу» теориясы Митохондриялар Еркін радикалды теория Клетка«Лимит Хейфлика» Жынысты қ темірлер Жыныс функциясыны ң инволюциясы Б ү йрек ү стіДепщроэпиандростеронаны ң азы ғ ын ң т ө мендеуі Ж ұ т қ ынша қ бездеріДенкельді ң « ө лім гармоны» Иммунды қ ж ү йе Иммунды қ артаю Гипоталамус Нейроэндокриндік теория Эпифиз Мелатонин қ артаюды ң к ү н са ғ атында ішкі уа қ ытты ң есепшісі

Адамның арте қартаю белгісі.(балалық шақтан бастап жедел қартаю белгісі.) Олардың терісінде қыртыстар панда болып,шагтары ағарады,көздері нашар көреді,тамырлардың атеросклерозы т.б. Дамиды,яғни 20 жасқа жетпей-ақ нағыз кәрі адамға тән қартаю құбылыстары демиды.тап осындай құбылыс 2001 жылы Атырау облысының тұрғыны 9-10 жастағы Нұржан атты балада байқалған. Прогерия – өте сирек кездесетін генетикалық ақау. Осы аурумен ауырған кезде ағзаның мезгілсіз қартаюымен байланысты тері мен ішкі мүшелердің өзгеруі байқалады. Балалар прогериясы (Гетчинсон-Глифорд синдромы) мен ересектер прогериясы (Вернер синдромы) деген екі түрлі болады. Жер бетінде прогерия ауруымен 80-нен кем адам тіркелген. Прогерия (Гетчин-Гилфорд синдромы)- 1: Бойының аласа болуы, салмағының төмен болу. Тері асты май қабатының болмауы. Тіршілік ұзақтыығы: 7 – 27 жас.

Қартаю демографиясы (2007 ж)

Ең кәрі адам 138 жас – Хабиб Мийан (ер адам), Индия 134 жас – Молоко Темо (2 йел адам), Лимполо 122 жас – Жанна Луиза Кальман, Франция 121 жас – Мэриам Амаш (1888 жылы туған), Израиль 118 жас – Григорий Нестор (15 наурыз 1891 жылы), Украина 114 жас – Эдна Паркер Индиана, США 114 жас – Томодзи Танабэ,Кюсю, Япония ( )

Қорытынды Бұл дүниеге келген тіршілік иелерінің барлығы міндетті түрде өмірдің барлық сайтыларынан өтіп, соңында қартаяды және көз жұмады. Организмнің қартаюы болмай қоймайтын жағдай. Бірақ оның даму қарқынын азайтып, адамның мәнді өмір сүру уақытын ұзарту бүгінгі медицинаның алдында тұрған күрделі мәселе болып есептеледі. Бұл дүниеге келген тіршілік иелерінің барлығы міндетті түрде өмірдің барлық сайтыларынан өтіп, соңында қартаяды және көз жұмады. Организмнің қартаюы болмай қоймайтын жағдай. Бірақ оның даму қарқынын азайтып, адамның мәнді өмір сүру уақытын ұзарту бүгінгі медицинаның алдында тұрған күрделі мәселе болып есептеледі. құбылыс.Қартаю және ұзақ өмір сүру мәселелері барлық уақытта ғалымдарды ойландырып келген мәселе. Әсіресе ХХ ғасырда халық құрамында терең демографиялық өзгерістердің белең алуына байланысты ерекше мәнге ие болып отыр, себебі көптеген экономикалық дамыған елдерде қарт адамдар саны өсуде. Сонымен, қартаюдың нақтылы бір себептерін механизмдерін бәле жара қарастыруға болмайды және ағзаның кәрілік өзгерістері бір мүшеде жайлап басталып, әрі қарай тасқындап үдеп дамып көптеген мүшелер мен мүшелер жүйесін қамтиды. Қорытынды Бұл дүниеге келген тіршілік иелерінің барлығы міндетті түрде өмірдің барлық сайтыларынан өтіп, соңында қартаяды және көз жұмады. Организмнің қартаюы болмай қоймайтын жағдай. Бірақ оның даму қарқынын азайтып, адамның мәнді өмір сүру уақытын ұзарту бүгінгі медицинаның алдында тұрған күрделі мәселе болып есептеледі. Бұл дүниеге келген тіршілік иелерінің барлығы міндетті түрде өмірдің барлық сайтыларынан өтіп, соңында қартаяды және көз жұмады. Организмнің қартаюы болмай қоймайтын жағдай. Бірақ оның даму қарқынын азайтып, адамның мәнді өмір сүру уақытын ұзарту бүгінгі медицинаның алдында тұрған күрделі мәселе болып есептеледі. құбылыс.Қартаю және ұзақ өмір сүру мәселелері барлық уақытта ғалымдарды ойландырып келген мәселе. Әсіресе ХХ ғасырда халық құрамында терең демографиялық өзгерістердің белең алуына байланысты ерекше мәнге ие болып отыр, себебі көптеген экономикалық дамыған елдерде қарт адамдар саны өсуде. Сонымен, қартаюдың нақтылы бір себептерін механизмдерін бәле жара қарастыруға болмайды және ағзаның кәрілік өзгерістері бір мүшеде жайлап басталып, әрі қарай тасқындап үдеп дамып көптеген мүшелер мен мүшелер жүйесін қамтиды.

Пайдаланылған әдебиеттер: Медициналық биология және генетика Е.Ө.Қуандықов, С.А.Әбілаев,2006 ж Қазымбет П.К., Аманжолова Л.Л., Нуртаева Қ. Медициналық биология ж.Алматы Мушкамбаров Н.Н., Кузнецов С.Л. Молекулярная биология,2003. Москва Айала Ф., Кайгер Д.Ж. Современная генетика Москва Казымет П.К., Мироедова Э.П. Биология. Учебное пособие для студентов медицинских вузов. – Астана,2006,2007. Медицинская биология и генетика/ Под.редакцией Куандыкова Е.У.