Ыбырай Алтынсарин атындағы Дарынды балаларға арналған мектеп-интернаты Тақырыбы: Тексерген: А.Қ.Нұғыманов Орындаған: М.М.Жаупанова 11 «А» сынып оқушысы Қостанай қаласы, 2011 жил

МҰҚАНОВ СӘБИТ МҰҚАНҰЛЫ

Мұқанов Сәбит Мұқанұлы ( ) - қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, қоғам қайраткері, Қазақстанның халық жазушысы, Қазақстан Ғылым академиясының академигі. Қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданы Сәбит Мұқанов атындағы ауылда туған. Омбыдағы оқытушылар курсын, Орынбордағы жұмысшылар факультетін, Мәскеудегі Қызыл профессорлар институтының әдебиет бөлімін бітірген.

Ауыл молдасынан оқып, хат таныған. Жасынан ел аузындағы жир-толғауларды, қисса-дастандарды жаттап, мақамдап айтып үйренген жасынан өлең-жирды ауызша да, жазып та шығара бастарды жилдары Омбыдағы оқытушылар курсы нда білім ала жүріп Мағжан Жұмабаев хатшылық еткен. Оқуды бітіргеннен кейін біраз уақыт мұғалім балды жилы Ақмола губерниясы мемлекеттік саяси басқармасының төтенше әскери бөлімнің жауынгері балды.

жилдары әр түрлі қызметтер атқарып, ел арасында астық жинау жұмысын жүргізген жилдары Орынбордағы жұмысшылар факультетінде оқыған жилдары баспасөз орындарында қызмет атқарып, республикалық «Еңбекші қазақ» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газеті бөлімінің меңгерушісі, Қазақстан Мемлекеттік баспасының бас редакторы қызметтерін атқарған.

1928 жилы Петропавл қаласының «Кеңес ауылы» газетінің редакторы және Жазушылар бөлімінің жетекшісі болған жилы жергілікті ақын-жазушылар шығармалары негізінде «Жарыс» альманағын шығарған жилдары Мәскеудегі Қызыл профессорлар институтының әдебиет бөлімінде оқыған.

1935 жилы республикалық «Кеңес ауылы», «Қазақ әдебиеті» газеттерінің редакторы болып, жилдары Қазақстан Жазушылар одағын басқарған жилдары Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институттың профессоры болып, қазақ әдебиетінен сабақ берген жилдары екінші рейт Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы қызметін атқарған жилдары Дүниежүзілік Бейбітшілікті қорғау комитетінің мүшелігіне, жилдары Араб елдерімен достық жөне мәдени байланыстар қоғамы қазақ бөлімшесінің төрағалығына сайтланған.

Сәбит Мұқанов әдебиетке араласқаннан бастап-ақ дәуір, заман алға қойған тақырыптарға қалам тербеді. Ол қазақ әдебиетінің барлық жанрында өндіре еңбек етті. Жазушы қаламынан туған әдеби мұра сан жанрлы, мол көлемді, идеялық-эстетикалық мәні жоғары да бағалы. Ол 80 мың жолға жуық лирикалық өлең, жиырмаға торта поэма, бірнеше повесть пен роман, көптеген әңгіме, очерк тер, аннан астам пьеса, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар, қазақ ақын- жазушыларының шығармаларын талдайтын монографиялар, қазақ мәдениетінің тарихы және этнографиясы туралы зерттеу еңбектер, тағы басқа сан-салаты кітаптар жажды.

Сәбит Мұқановтың алғашқы өлеңдері мен поэмалары, мақалалары мен әңгімелері («Көңілім», 1917; «Бостандық», 1919, т.б.) 1917 жилдан жариялана баста ты. Ол 1924 жилы өлеңдер мен мақалалардан және аударма шығармалардан тұратын «Совет өкіметі һәм қазақ әйелі» аты тұңғыш кітапшасын шығарған.

20 жасынан поэма жара баста ты: «Балбөпе», «Жетім қыз», «Батырақ», «Қанды көл», «Жүйткі, қара айғырым», жилдары «Кешегі жалшы мен бүгінгі жалшы», «Октябрьдің еткелдері» поэмалары, «Ақбөпенің сыры» повесі жарық көрген.

1928 жилы «Сұлушаш» дастаны, 1931 жилы «Адасқандар» романы (орыс тілінде «Сын бая», 1934), тағы басқа туындылары жарияланды. «Сұлушаш» дастанында ғашықтық, махаббат мәселесін көтере отырып, әлеуметтік мәні зорь түйіндерді толғаған. Ал «Адасқандар» романы қазақ әдебиетіндегі тұңғыш романдардың бірі саналды. Ол бұл романды едәуір өзгерістер енгізіп, 1959 жилы «Мөлдір махаббат» деген атпен қайта бастырып шығарды.

30-жилдары «Майға сәлем» (1933), «Сөз - Советтік армия» (1934) аты өлеңдері, «Ақ аю» поэмасы (1935), «Жұмбақ жалау» романы (1938), тағы басқа туындыларынан замандас бейнесі, қоғам кескіні аңғарылады. Одан соң «Теміртас» (1935), «Есіл» (1937) романдары, «Достар» (1937) повесі, тағы басқа шығармалары жарыққа шыққан.

«Жұмбақ жалау» (1938, «Ботагөз», 1948, орыс тілінде «Ботагоз») романыда Қазақстандағы жилдардағы күрделі оқиғаларды бейнелеген. 1-дүниежүзілік соғыс, 1916 жилғы көтеріліс, Ақпан революциясы, Қазан төңкерісі, Азамат соғысы, Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы, тағы басқа ірі тарихи оқиғалар роман сюжетіне аркау болған. Романдағы басты тақырып - қазақ халқының, Қазақстанның тарихи тағдыры.

«Ботагөз» романы - қазақ халқы өміріндегі төңкерістік ірі кезеңді шибер бейнелеген келелі шығарма. Роман КСРО халықтары тілдерінде және бірқатар шет ел тілдерінде аударылып басылды. «Ботагөз» романы негізделіп пьеса жазылып, Казақстан театрлары сахнасына шықты, кинофильм түсірілген.

Сәбит Мұқанов 40-жилдары «Менің мектептерім» романы, «Балуан Шолақ» повесін, «Сырдария» романы, «Поэзия маршалы», «Майданға хат», «Жеңімпаз Қызыл Армия», «Фашизмнің анжелы», тағы басқа прозалық жөне поэзиялық шығармаларын жажды. Прозада ол роман мен мемуарлық әдебиеттің дамуына үлес қосты. 50 жилдары «Шоқан Уәлиханов» драма сын, «Тындағы толқындар» романы жажды. «Саяхаттар», «Туған жердің тыңында», «Тыңда тұнған байлық», «Алыптың адымдары», «Адам-Атаның шоқысында» кітаптарын шығарған.

Өлеңмен жазылған «Замандас туралы аңыз» аты шығармасын 1961 жилы жариялады. Сәбит Мұқанов қазақтың 19 ғасырдағы ойшыл-ғалымы Шоқан Уәлихановтың өмірі мен шығармаларын ұзақ жилдар бойы терең зерттеді. Омбының, Ленинградтың (Санкт-Петербор) мұрағаттары мен кітапханаларында болып, Шоқан өміріне қатысты материалдар жинаған. Соның нәтижесінде оның қаламынан «Шоқан Уәлиханов» пьесасы мен «Жарқын жұлдыздар» атгы зерттеу еңбегі труды. Сәбит Мұқанов өмірінің соңғы жилдарында Шоқан өмірінен «Аққан жұлдыз» романы жазып, оның екі кітабын шығарған. Жазушы 4 том рейтінде жоспарлаған бүл роман аяқталмай қалған.

Сәбит Мұқанов драматургия саласында да көп еңбектенді. Кезінде театр сахнасынан тұрақты орын алған «Шоқан Уәлиханов», «Қашқар қызы», «Сәкен Сейфуллин» пьесалары - көрермендер тарапынан жоғары бағасын алған шығармалар. Сын, әдебиеттану саласына жазушы көп еңбек сіңірді. Ол өз ұлтының көркем мұрасын терең игру мен бірге, поэзия теориясының қағиадалары мен ережелеріне, өлең құрылысына жіті көңіл бөлді. Ол сонымен қатар қазақ ауыз әдебиетін зерттеді, фольклор және көне жазба мұраларды жинап бастарды.

Қазақтың батырлық және ғашықтық жирларының жанрлық ерекшеліктері мен композиция лары, сюжеттік ұқсастықтарын салыстыра отырып, олардың халық шығармындағы орнын анықтады. Эпикалық жирлардың жанрлық тарихи сипаттары мен әдебиеттегі орнын белгілеуде фольклорлық мұраны жариялау, зерттеу ғылымына өзіндік үлес қосты.

18-19 және 20 ғасырлардағы әдебиет тарихы және ақын-жираулар шығармалары туралы зерттеу еңбектер жажды. Сәбит Мұқановтың қазақ әдебиеті туралы зерттеу нысандарын, негізінен, ғасырлардағы қазақ әдебиеті, Шоқан Уәлиханов пен Абай Құнанбайұлы, 20 ғасыр басындағы қазақ әдебиеті деп бөлуге болады.

Оның «20 ғасырдағы қазақ әдебиеті» (1932) аты кітабы сол кезеңдегі қазақ әдебиетінің шындығы мен дамуы жайында жарияланған бірден-бір дұрыс еңбек балды. Еңбекте Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Ғұмар Қараш, Мағжан Жұмабаев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов, тағы басқа ақын-жазушылар шығармаларына кезеңнің саяси талабына сайт сыншылдық көзқарас тұрғысынан келгенімен, көркемдік тұрғыдағы озық үлгілерін шынайы бағалады.

Оның «Өсу жолдарымыз» (1960), «Жарқын жүлдыздар» (1964), «Халық мұрасы» (1974, Қазақ қауымы, 1995) аты монография, зерттеулері қазақ халқының мәдениеті, тілі, өнері, материалдық тұрмысы, тағы басқа туралы жазылған сүбелі еңбек болып саналды.

Сәбит Мұқанов сонымен қатар қазақ әдебиеті мен мәдениетінің көркеюі, өсіп-өнуі жолында көптеген қазақ қаламгерлерінің әдебиет жолындағы бастапқы шығармаларына қадамдарына қолдау көрсетіп, қарапайым халықпен тығыз байланыс орнаты. Сәбит Мұқанов есімі қазақ әдебиетінің «алыптар шоғыры» қатарында аталады. Оның шығармалары әлемнің 46 тіліне аударылған жилдары Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық комитетінің мүшесі балды сайтланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, КСРО Жазушылар одағының басқарма мүшесі болып сайтланып, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының 1-лауреаты атанған.

2 рейт Ленин орденімен, 2 рейт Еңбек Қызыл Ту орденімен, «Құрмет белгісі» орденімен, көптеген медальдармен марапатталған. 100 жилдық мерейтойы қарсаңында қаламгердің есімі Алматы қаласындағы көшеге, туған ауылына, ондағы мектепке, облыстық кітапханаға, облыстық драма театры на берілген. Алматы қаласында Сәбит Мұқанов атындағы көшеде ескерткіш мүсіні орнатылып, әдеби мемориалдық мұражай-үйі жұмыс істейді.