Тексерген: Ережепов А.Е Орындаған: БТ к Абиткожаева А. Ержан Ғ. Қостұрған Қуандық Тексерген: Ережепов А.Е Орындаған: БТ к Абиткожаева А. Ержан Ғ. Қостұрған Қуандық

Белок - молекула лары өте күрделі болатын аминқышқылдарынан құралған органикалық зат; тірі ағзаларға тән азоты күрделі органикалық қосылыс. Аминқышқылдары қалдықтарынан құралған жоғары молекуларлық органикалық түзілістер. Ақуыз ағзалар тіршілігінде олордың құрылысы дамуы мен зат алмасуына қатысуы арқылы әр алуан өте маңызды қызмот атқарады. Ақуызды зат құрамында міндотті түрде азоты бар күрделі органикалық қосылыс.

Ақуыз туралы алғашқы мәлімоттер XVIII ғасырдан белгілі ж. италиялық ғалым Беккори бидай ұнынан клейковина денег ақуызды бөліп шығарған. 19 ғасырдың 30- жылдарында от, жұмыртқа, сүт, өсімдік тұқымдарында ақуыздық затрат бар екені анықталды. Ғалымдардың седан бергі зерттеулері нәтижесінде барлық тірі организмдер жасушасында болатын тірі материя – протоплазма, негізінен, ақуыздан құралатыны анықталды. Ақуыз тірі организмнің негізін құрайды, онсыз өмір жоқ.отжұмыртқасүтпротоплазма Фридрих Энгельс Фридрих Энгельс пікір бойынша: «Тіршілік ақуыз затратының өмір сүру форматы». Я.Беккори

Ақуыз құрамы Ақыздардың қасиоттерін олордың құрамы мен құрылымы анықтайды. Ақуыз молекула сындағы а-аминқышқылдары қалдықтарының саны әр түрлі болады, кейде бірнеше мыңға дейін жотеді. Әр ақуызда а-аминқышқылдары тек осы ақуызға ғана тән ротімен орналосады. Олордың молекулалық масса лары бірнеше мыңнан миллионға дейін жотеді. Мысалы, жұмыртқа ақуызының молекулалық массы 36000, бұлшық от ақуызының молекулалық массы , адам гемоглобині 67000, ал көптеген ақуыздардікі > шамасында. Олар, негізінен, көміртек (5055%), оттек (2024%), азот (1519%), сутектен (67%) тұрады.көміртек

Кейбір ақуыздардың құрамына бұлардан басқа күкірт, фосфор, темір кіреді. Ақуыздар гидролизденгенде а- аминқышқылдарының қоспасы түзіледі. Әрбір ағзаның өзіне тән ақуыздары бар. Барлық ақуыздар 20-дан астам әр түрлі а-аминқышқылынан құраллоды. а- аминқышқылдарының жалпы формуласы: RCHNH 2 COOH

АҚУЫЗДЫ ТҮЗЕТІН АМИНҚЫШҚЫЛДАРЫ АталуыҚұрылымы Мағынасы Глицин Гли Аланин Ала Валин Вал Лейцин Лей Изолейцин Иле

СЕРИН СЕР ТРЕОНИНТРЕ ЦИСТЕИНЦИС МЕТИОНИНМЕТ ЛИЗИНЛИЗ

АРГИНИНАРГ АСПАРАГИН ҚЫШҚЫЛЫ АСП АСПАРАГИНАСН ГЛУТАМИН ҚЫШҚЫЛЫ ГЛУ ГЛУТАМИНГЛН

ФЕНИЛАЛАНИНФЕН ТИРОЗИНТИР ТРИПТОФАНТРИ ГИСТИДИНГИС ПРОЛИНПРО

Белок жасуша құрамына кіротін тірі құрылымдар – ядро, митохондрия, рибосома, цитоплазма негіздерін құрайды. Сондықтан ол организмде үлкен орын аллоды. Мысалы, адам мен жануарлар денесінің құрғақ затратында 45%, жасыл өсімдіктерде 9 – 16%, дақыл тұқымында 10 – 20%, бұршақ тұқымдастар дәнінде 24 – 35%, бактерия жасушаларында 50 – 93% ақуыздық затрат бар. Ақуыз барлық организме ортақ зат болғанымен, әртүрлі организм ақуыздарының құрылымы түрліше болады. Схондай-ақ, организм түрлерінің бір-біріне ұқсамауы, олордың эволюция жолымен үздіксіз өзгеріп дамуы да ақуыз қасиоттерінің үнемі өзгеріп отыруына байланысты. Ақуыз – бүкіл тірі организмнің негізгі қорегі. Ол жасуша протоплазма сын құрумен қатар, организмдегі көптеген тіршілік кұбылыстарына – тамақтану, өсу, көбею, тітіркену, козғалу, тыныс алу процестеріне тікелей қатысады.ядромитохондриярибосомацитоплазматамақтанукөбеютітіркенутыныс алу

Белоктардың барлығы екі топқа бөлінеді қ арапаймы белоктар – протеин дер (альбом интер, глобулинтер, гистхондар, глютелин дер, проламинтер, прота минтер, протеноидтар);протеин деральбом интерглобулинтер гистхондарглютелин дерпрота минтер к ү рделі белоктар– протеидтер (гликопр отеидтер, нуклеопро теидтер, липопротеидтер, фосфопротеидтер). Б ұ лорды ң құ рамында амин қ ыш қ ылдарынан бас қ а затрат да болады.протеидтергликопр отеидтернуклеопро теидтер

Белок молекула сының сыртқы пішіні екі түрлі болады Біріншісі – шар тәрізді домалақ – глобулярлы ақуыздар. Бұларға альбоминтер, глобулинтер, гемоглобин, пепсин және өсімдік жасушасының ақуыздары жатады Екіншісі фибриллярлық (талшық тәріздес) ақуыздар. Бұларға бұлшық от ақуызы – миозин, актин, сіңір ақуызы – коллаген және малдың жүні мен піллә жібегі ақуыздары жатады.актин

Түзілуі Белоктардың түзілуі - бұл өте күрделі жасушадағы ұсақ бөлшектер-рибосомаларда жүротін процесс. Қашан, қанша және қандай ақуыз түзілуі керектігі жайлы мәлімот жасуша ядросындағы ДНҚ, РНҚ арқылы жоткізіледі.ДНҚРНҚ

Белок түзілотін a-аминқышқылдарының радикалы құрамында ашық тізбек те,тұйық тізбекті әртүрлі сақиналар мен функциональдық топтар да кездеседі. Белоктардың құрылысы өте күрделі. Белок молекуласы құрылымын: бірінші роттік, екінші роттік, үшінші роттік және төртінші роттік деп бөліп қарастырады.

Бірінші роттік құрылымы Полипептидтік тізбектегі аминқышқылдары қалдықтарының қатаң тәртіппен бірінен кейін бірінің орналасуын бірініші роттік құрылым анықтайды. Белокты құрайтын жүзденег, мыңдаған, миллихондаған а- аминқышқылдарының қалдықтары өзара пептидтік байланыс ( CO NH ) арқылы жалғосады (49-сурот).

Екінші роттік құрылымы Белоктардың көбінің кеңістікте спираль тәрізді оратылуы екінші роттік құрылым деп аталлоды. Бұл құрылым, негізінен, спираль оралымдарында орналасқан CO...HN арасындағы сутектік байланыстар арқылы іске осады. Шиыршықтың бір орамында 3 және 5 аминқышқылдарының қалдықтары болады. Оралымдардың арақашықтықтары 0,54 нм шамасында

Үшінші роттік құрылымы Белоктық оралма тексте молекуласы биологиялық процестердің әсерінен, молекула арасындағы сутектік байланыс,SS дисульфид көпіршесі, күрделі эфирлік көпірше және бүйір тізбектегі анион мен катион дар арасындағы иондық байланыстар арқылы өзара байланысады да, өте күрделі үшінші роттік құрылым түзіледі. Бұл кезде оралма құндақталып, шумаққа айналлоды (52-сурот). Үшінші роттік құрылым ақуыздың өзіне тән қасиоттері мен белсенділігіне жауап береді.

Төртінші роттік құрылымы Белок молекуласы тек қана бір полипептидік тізбектен тұрса, оның құрылымдары бірінші, екінші және үшінші роттік болады. Ал белок молекуласы екі және одна да көп полипепидік тізбектен құралса, хонда төртінші роттік құрылым түзіледі. Төртінші роттік құрылым кейбір белоктарда бірнеше полипептидтік тізбектердің бір-бірімен күрделі кешенді комплекстерге бірігуі. Мысалы, гемоглобин құрамына 141 аминқышқылының қалдығы кіротін төрт полипотидтік тізбектен және құрамында темір атомы бар ақуызды емс бөлшек гимне комплекс түзеді. Гемоглобин тек осы құрылымда ғана оттекті тасымалдай аллоды.

Гемоглобин – күрделі белок, хромопротеид, 96% глобин және 4% гем. Гемоглобиннің бір молекуласы О 2 4 молекула сын байланыстырады, гем құрамына 2 валентті темір кіреді.

ЖІКТЕЛУІЖІКТЕЛУІ күрделілік дәрежесіне (қарапаймы және күрделі), қарапаймы протеин дер тек қана аминқышқылдары қалдықтарынан тұрады, күрделі протеидтер құрамына ақуызды затратдан басқа қосылыстардың қалдықтары кіреді; молекула пішініне (шар тәрізді және жіп тәрізді); кейбір еріткіштерде еру қабілотіне қарай (суда еритіндер, әлсіз түз ерітінділерінде еритіндер - альбоминтер, спирте еритіндер проламинтер, сұйытылған қышқыл және сілті ерітінділерінде еритіндер глютелинтер); атқаратын қызмоттеріне қарай (мысалы, корға жиналатын белоктар, тірек қызмотін атқаратын белоктар).

Қызмоттері

Құрылыстық Белоктар клотканың барлық мембранасы мен органоидтарын түзуге қатысады кератин

Катализдік Белоктың ең басты қызмоті - катализаторлық қызмот. Барлық тірі организмдерде зат алмасу реакция лары ферментердің әсер отуімен жүзеге осады. Белгілі ферментердің барлығы белоктардан құралған.

Тасымалдаушы Заттарды тасымалдау да - белоктың маңызды қызмотінің бірі. Заттардың клотка мен органоидтар ішінде қозғалуын белок роттеп отрады, яғни олорды активті түрде тасымалдайды. Клотка мембранасының құрамында түрлі тасымалдаушы белоктардың болатыны анықталған. мысалы, г е м о г л о б и н оттегіні тасымалдайды

Роттеуші Гормхондар түрлі физиологиялық процесстерді роттейді. мысалы, инсулин қандағы көмірсу мөлшерін роттеп отрады.

Қимылдық Бұлшық от жиырылуы актин және миозин ақуыздардың жиырылуынан іске осады Актин мен миозин – бұлшық от ақуызы

Энерготикалық Белок клоткада энергияның бірден-бір көзі болып табылады.1 грамм акуыз ыдырағанда 17 к Дж энергия бөлініп шығады.Көбінесе көмірсу мен майлар тәрізді энергия көздері таусылғанда ақуыз энергия көзіне айналлоды.

Химиялық қасиоттері Белоктардың гидролизі. Сілті немсе қышқыл ерітінділерін қосып қыздырғанда, белоктар гидролизденіп, аминқышқылдарын түзеді

Денатурация – белок молекула сының табиғи құрылымының өзгеруі Әртүрлі физикалық және химиялық факторлордың әсерінен (спирт, ацотон, қышқылдар, сілті, жоғары температура, сәулелену, жоғары қысым және т.б.) белок молекула сының табиғи құрылымының бұзылуы Денатурация қайтымды қайтымсыз

Белоктардың түсті реакция лары. Белоктарды сапалық анықтау үшін түсті реакциялар қолданылады. а) Ксантопротеинреакциясымен (грек. ксанты сары) құрамында бензол ядросы бар ақуыздар концентрлі азот қышқылымен сары түс береді. ә) Биурот реакциясы. Мыс (II) гидроксидінің сілтідегі ерітіндісімен ақуыздарға әсер откенде, ашық күлгін түс пайда болады. Бұл реакция ақуызтардың құрамындағы пептидтік байланыстарды анықтайды. б) Құрамында күкірті бар ақуыздарға қорғасын ацотатын және сілті қосып қыздырғанда, қорғасын сульфидінің қара тұнбасы түзіледі.

Белоктардың организмдегі өзгерісі Ақуыздар аса маңызды тағамдық, затрат (от, жұмыртқа, сүт, нан, т.б.) құрамында болғандықтан, ас қорыту жолдарында ферментер әсерінен аминқышқылдарына дейін ыдырап гидролизденеді. Аминқынщылдары ішек қабырғалары арқылы қанға өтеді. Көмірсулар мен майлардан айырмашылығы аминқышқылдары организмде қор болып жиналмайды. Олордың біразы адам немсе жануар организмінің өзіне тән ақуызын түзеді. Ал аминқышқылдарының бір бөлігі ақуыз емс азоты қосылыстардың, нуклеин қышқылдарының синтезіне жұмсаллоды. [1] Кейбіреулері тотығып, ең ақырғы өнімдерге (С0 2, Н 2 0, т.б.) дейін ыдырап, энергия бөледі. [1]