Текскрген:Молдақарызова А. Ж. Орындаған: Джантасова С.К Тобы: ЖМ 005-2
Гигиенаның қалыптасумы 3. Гигиенаның өз алтына жеке ғылым ретінде аяғына тұруы. 4. Кеңестік мемлекетттің құрылуы кезеңіндегі альдын алу медицинасының дамуы. 5. Қазақтың халық медицинасы мен гигиенасы.
к ө п ғ асыр ғ а созыльды Эмпирикалы қ гигиена қ ыс қ а кезе ң ді қ амтыды Ғ ббылыми- эксперимента льды қ Гигиенаны ң даму тарихы
Құл иеленушілік кезеңдегі эмпирикалық гигиенаның дамуы туралы Ертедегі Шығыс ( Ертедегі Үндістан, Ертедегі Қытай, Ертедегі Мысыр ), Ертедегі Греция және Ертедегі Рим елдерінде кеңінен таралған альдын алу шаралары жөніндегі ойлар айқын куә бола аллоды. Біздің эраға дейінгі ( б. э. д.) 4-3 мың жылдары Ертедегі Үндістанда қолданылған гигиеналық ережелер кейінірек ( б. э. д жылдары ) Ману мен Аюрведу заңдары жинағына және басқа да тарихи заңнама көздердің құрамына кірді.
Ертедегі Мысырда б. э. д. 4-5 мың жылдар бұрын аурудың альдын алу мақсатында уқалау, дәрет алуды кеңінен қолданған, іш айдайтын, зәр айдайтын және тер шығаратын заттарды қолданған. Сол уақыттың өзінде - ақ жеке бас гигиенасы, жыныс гигиенасы, науқастарды оқшаулау, өлген адамдарды жерлицу сұрақтарына қатысты ұсыныстар болған. 1. Алғашқы қауымдық және құл иеленушілік қоғамдардағы гигиенаның дамуы.
Ертедегі гректер «дене күштерінің жоғарғы деңгейде дамуына, ағзаның бүтіндігі мен сұлулығына, әсіресе, бастарда ұмтылыс болғандығымен» ерекшеленді. (Ф.Ф.Эрисман). Оған дене жаттығуларына, гимнастикаға, шынығуға негізделген спартандық тәрбие арқылы, жарыстарға қатысу, «гигиастиктер» деп аталатын, дені сау адамдарға арналған «диететиктерді» сақтау арқылы қол жеткізген. Б.э.д. V-IV ғасырларда Ертедегі Грецияда жиналған гигиеналық білімдерді қорытатын, жүйеге келтіретін бірінші еңбектер панда больды. Ол еңбектердің авторы, ертедегі атақты дәрігер Гиппократ (б.э.д жж.) больды. Өзінің атақты «Ауа, су және жергілікті жерлер жөніндегі», «Салауатты өмір сүру салаты» трактаттарында Гиппократ адамның тіршілігі үшін ауа, су және топырақтың маңызын қарастырды және дәрігерлерге климаты, жергілікті жердің жағдайларын, өмір сүру салатын, халықты тамақтандыру және т.б. зерттеуді ұсынды. Ол дені сау адамдардың ауырмауы үшін жағдай жасаулары жөнінде кеңес берді.
Феодализм дәуірінде Батыс Еуропада өмір сүрудің барлық салаларында, оның ішінде гигиенаның дамуында да, қараңғы дағдарыс және құльдырау кезеңі бастальды. Құдіретті шіркеу ауруларды емдеуге тыйым сальды, себебі, бұл «құдайдың ісіне араласу» деп есептеді, алим денег адамдарды қатаң қуғынға ұшыратты, аскетизмді уағыздап, барлық гигиеналық шаралардан бас тартуға шақырды. Осының нәтижесінде, ертедегі гигиенаның барлық ережелері ұмытыла және жойыла баста ты, ал орта ғасырлық қалалар жұқпалы аурулардың нағыз ордасына айнальды. 2. Гигиеналық білімдердің орта ғасырлардағы (б.э.д. VIXIVжж.) және феодализм мен өндірістік капитализмге өту кезеңіндегі (б.э.д. XV-XVIII жж.) дамуы.
Ибн-Сина жекелеген аурулар мен жыл мезгілдері, климат арасында байланыс бар екенін айрықша этап көрсетеді. Ол ластанған ауаның әсері жөнінде сұрақтарды қарастырды, су арқылы ғана емс, сонымен қатар ауа арқылы да берілетін көзге көрінбейтін аурудың қоздырғыштары сөзсіз бар екенін болжаған. «Каноны» кітаптарының бірінде су, ағза үшін қандай роль атқаратыны, ішетін суды қалай таңдау керек екені туралы ғалымның айтқан сөздері келтіріледі. Ибн-Сина «ең жақсы су – бұлақ сумы, бірақ барлық бұлақ емс, таза жермен аққан бұлақ сумы» және де су «күн үшін ашық» болуы қажет екендігін этап айтқан. 2. Гигиеналық білімдердің орта ғасырлардағы (б.э.д. VIXIVжж.) және феодализм мен өндірістік капитализмге өту кезеңіндегі (б.э.д. XV-XVIII жж.) дамуы.
XVIII-XIX ғасырларда машиналармен өнім шығару өндірісін енгізу, еңбектің қарқындылығы шұғыл күшеюіне, жаппай кәсіптік аурулардың панда болуына әкеп соқты. Осыдан туған жұмысшылар көтерілісі мен қоғамның альдыңғы қатарлы өкілдерінің қозғалысы Еуропаның бірқатар елдерінің үкіметін арнайы санитарлық заңдар қабылдауға, санитарлық кеңестер ұйымдастыруға мәжбүр етті. Санитарлық абаттандыру сұрақтарымен айналысатын дәрігерлер мен әкімдер панда бола баста ты. Олар үшін, сол жылдары шыққан, санитарлық шараларды жүргізудің мазмұны мен тәртібі көрсетілген, Петербургтің медико- хирургиялық академиясының ректоры И.П. Франк ( жж.) жазған «Жалпыға бірдей медициналық полиция жүйесі» деп аталатын іргелі еңбегі іс жүзіндегі нұсқаулық больды.
3. Гигиенаның өз алтына жеке ғылым ретінде аяғына тұруы. 19 ғасырға дейін гигиена эмпирикалық сипота болып келді. 19 ғасырдың ортасында жаратылыс ғылымдарының дамуы, гигиенаны экспериментальдық жолға қойды да, өз алтына жеке пән ретінде басы на баста ты. Ғббылыми-экспериментальдық гигиенаның негізін қалаушылар : Германияда-М.Петтенкофер, К.Флюге, М.Рубнер. Англияда - Э.Паркс пен Дж.Саймон. Францияда - М.Леви. Ресейде- А.П.Доброславин мен Ф.Ф.Эрисман больды.
3. Гигиенаның өз алтына жеке ғылым ретінде аяғына тұруы. Макс Петтенкофер гигиена тарихында құрметті орынға ие болған ғалым. Медициналық білім алған соң ол, атақты химик О. Либихтан тәлім альды. Ол 1865 жилы Мюнхен университетінде алғашқы гигиена кафедра сын құрды, ал, 1879 жилы өзінің ұйымдастыруымен құрылған Гигиеналық институттың басқарушысы больды. Жан-жақты білімді ғалым бола отырып, ол бірінші рет қоршаған орта факторларын бағалау үшін химиялық, физикалық, микробиологиялық әдістерді қолданды. Қалалар мен тұрғын үйлерді санитарлық абаттандыру қажеттілігін дәлелдеді. М. Петтенкофер құрған ғббылыми мектепте ауамен, сумин, топырақпен, тамақтанумен, киіммен байланысты гигиеналық мәселелер кеңінен зерттелді.
3. Гигиенаның өз алтына жеке ғылым ретінде аяғына тұруы. Ресейде ғ ббылыми- эксперименттік гигиенаны ң негізін салушылар Ф.Эрисман ( жж) А.П.Доброславин ( жж)
Федор Федорұлы Эрисман, Швейцарияда туылған, бірақ «швейцариялықтан орысқа айнальды, Ресейді шынайы сүйді және оған қызмет етуге өз өмірінің барлық жақсы жылдарын серп етті» (И.М.Сеченов) жилы жас көз дәрігері Ф.Ф.Эрисман Цюрихтен Петербургке көшіп келеді. Бұл жердь 4000 астам оқушылардың көздерінің көруін зерттеп, балаларда алыстан көрмеушіліктің дамуына нашар жарықтанғандық, дұрыс жасалмаған портала, жазу кезінде дұрыс отырмау, оқулықтардың әріптерінің нашар басылуы және т.б. әсер ететіндігіне көзі жетеді. Ол жарықтандыруды жақсартуды, оқулықтарды дұрыс басып шығаруды ұсынады, өзі патроны құрастырды, бұл кейіннен барлық мектептерге де енгізілді («Эрисман партасы») және бүгінгі күннің өзінде де, мектеп жиһаздарының түптұлғасыболып табылады. Ф.Эрисман ( жж)
Ф.Ф. Эрисман гигиена және санитарлық іс сұрақтарына қызығушылығынан гигиеналық әдіснамасы бойынша, М. Петтенкофердең екі жыльдық сынақ ісін өтіп, білімін толықтырады, седан соң ол ары қарай өзінің еңбегін гигиена мамоны ретінде жалғастырады. Ол мектеп гигиенасы, халықтың тұрғын үй жағдайлары, ауыз судың запасы мен тұрғындарды сумин қамтамасыз ету, фабрика жұмысшыларының тамақтану жағдайы туралы және басқа да сұрақтарды терең және жан-жақты зерттеумен айналысады жж. Ф.Ф.Эрисман кеңінен белгілі болған «Гигиена жөніндегі нұсқау» денег бірінші еңбегін жазады. Ал 1877 жилы «Кәсіби гигиена немсе ой және дене еңбегінің гигиенасы» денег екінші күрделі еңбегі жарық көреді. Ф.Эрисман ( жж)
Алексей Петрұлы Доброславин 28 жасында гигиенаның профессоры больды, ал 1871 жилы Ресейдегі бірінші Петербургтің медико-хирургиялық академиясының гигиена кафедра сын басқарды. Ф.Ф.Эрисманмен бірге Ресейде эксперименттік гигиенаның негізін қаллоды. А.П. Доброславин санитарлық ұсыныстардың бәрі де ғббылыми- экспериментальдық тұрғыдан негізделуі, ал, гигиена мамандардың жұмысына зертханалық әдістер белсенді түрде енгізілуі қажет деп канады. Осы мақсатта ол гигиеналық зертхананы ұйымдастырды. Онда тұрғын үй гигиенасы, тамақтану, сумин қамтамасыз ету, мектеп гигиенасы және т.б. жөнінде жан-жақты экспериментальдық жұмыстар жүргізілді. Бұдан басқа, оның ынтасымен Петербургте тағамдық азықтарды зерттеуге арналған санитарлық зертхана құрылады, «Денсаулық» деп аталатын бірінші гигиеналық журнал ашылады
А.П.Доброславин ( жж) А.П.Доброславиннің еңбектері кеңінен танымал. Оның 1882 жилы «Гигиена- қоғамдық денсаулық сақтау курсы» деп аталатын іргелік нұсқауы шықты. Осы жылда А.П.Доброславин әскери гигиенаның курсын оқуды баста ты, ал жж. «Әскери гигиена курсы» денег жаңа нұсқауды жазады. Әскери гигиенаның сұрақтарын дайындауда А.П. Доброславиннің гигиена мамоны ретінде орыс-түрік соғысы ( жж.) кезіндегі әрекеттегі армияға қатысумы маңызды роль атқарды. А.П.Доброславин мен Ф.Ф.Эрисманның және олардың шәкірттері мен ізбасарларының арқасында Ресейдегі гигиена ғылымы альдыңғы қатарға шықты және санитарлық істің ары қарай дамуына септігін тигізді. 19 ғасырдың жылдарында Ресейдің ірі қалалары мен губернияларында санитарлық комиссиялар, санитарлық кеңестер және станциялар құрыла баста ты, бірінші санитарлық дәрігерлер панда больды.
4. Кеңестік мемлекетттің құрылуы кезеңіндегі альдын алу медицинасының дамуы Б ұ л кезе ң де гигиена ғ ылымы мен санитарлы қ істі ң дамуында Н.А.Семашко ( жж) З.П.Соловьев ( жж) В.А. Рязанов ( жж)
4. Кеңестік мемлекетттің құрылуы кезеңіндегі альдын алу медицинасының дамуы Н.А.Семашко ( жж) Денсаулық сақтаудың бірінші халық комиссары больды. Оның тікелей қатысумымен, Кеңес республикасының санитарлық- эпидемиологиялық қызметі қалыптасты. Кеңестік денсаулық сақтаудың теориялық аспектілері дайындальды жилы ол Мәскеу университетінде бірінші әлеуметтік гигиена кафедра сын ұйымдастырды. Оның орынбасары
З.П.Соловьев ( жж) Қызыл Армияның әскери-санитарлық қызметін басқарды, әскерлерді гигиеналық қамтамасыз етуді, тамақтануды нормалауды, казармалардың құрылысын және т.б. ұйымдастыру жөнінде үлкен жұмыстарды жүргізді. Ол, сонымен қатар, кәсіптік гигиенаның және өндірістегі жұмысшыларды медициналық қамтамасыз ету мәселелерімен де айналысты. 4. Кеңестік мемлекетттің құрылуы кезеңіндегі альдын алу медицинасының дамуы
С.Н.Черкинский ( жж.) су және сумин қамтамасыз ету гигиенасының мәселелерін дайындау жөніндегі гигиеналық мектептің және ғббылыми бағыттың негізін қалаушы. Ол ауыз судың және сумин қамтамасыз ететін су көздеріндегі судың запасын стандарттау жөніндегі, сонымен қатар, судың құрамындағы химиялық заттарды гигиеналық нормалаудың негіздері жөніндегі отандық құжаттарды дайындаушылардың бірі больды. «Ағынды суларды суаттарға жіберудің санитарлық шарттары» деп аталатын еңбегі үшін Ф.Ф. Эрисман атындағы жүлдеге ие больды.
4. Кеңестік мемлекетттің құрылуы кезеңіндегі альдын алу медицинасының дамуы В.А. Рязанов ( жж) Академик атмосфералық ауаны санитарлық қорғау сұрақтарын дайындаумен айналысты, А.Н. Сысин атындағы жалпы және коммунальдық гигиена ғббылыми зерттеу институтын басқарды. Оның «Атмосфералық ауаны санитарлық қорғау» монографиясы осы бағыттағы теориялық негіздер мен практикалық шараларды бірінші рет баяндаған іргелі еңбек болып табыльды.
Қазақстан аумағында гигиенаның панда болуы мен дамуы да, ғасырлар тереңіне кетеді және өзіндік ерекшеліктері бар. Қазақтардың едәуір бөлігі көшпелі, мекендейтін ортасының физикалық-географиялық ерекшеліктеріне тұрақты түрде бейімделуін қажет ететін, өмір сүру салатын жүргізді. Ол денсаулықты сақтаудың және аурулардың альдын алудың өзіндік әдістерін қалыптастырды. 5. Қазақтың халық медицинасы мен гигиенасы.
Қазақстанның мәдени орталықтарының бірі Отырарда (бұрын Фараб болған) атақты ойшыл, ғалым-энциклопедист, философ және дәрігер, қыпшақ жауынгерінің ұлы Әбу Насыр Әль –Фараби ( жж.) дүниеге келді және бастапқы білімін альды. Әль-Фарабидің мұрасы 160 трактаттарды құрады, олардың бір бөлігі медицинаға арналған. Әль-Фараби жеке бас гигиенасын сақтауды, тұрғын үйді таза ұстауды, қызуы көтерілген науқастардың ыдыстарын бөлек ұстауды ұсынды.
5. Қазақтың халық медицинасы мен гигиенасы. 18 ғасырда Қазақстанда, тек әскер бөлімдеріне ғана қызмет көрсеткен бірінші медициналық қызметкерлер панда бола баста ты. 19 ғасырдың ортаңғы үштен бірінің аяғына дейін Қазақстан аумағында қазақ халқын емдейтін және санитарлық шаралар жүргізетін дипломы бар дәрігерлер болған жоқ. 19 ғасырдың аяғында және 20 жүзжыльдықтың басында Қазақстанда Ресей университеттерінде жоғары медициналық білім алған, бірінші қазақ дәрігерлері панда больды, себебі, өзінің оқу орны болмады. Олардың арасында Садуақас Шалымбеков, Нұрғали Ипмағамбетов, Әбубәкір Алдияpoв, Мұхамеджан Қарабаев, Халел Досмұхамедов, Мәжит Чумбалов, Әміре Айтбақин, Санжар Асфендияров, Есенғали Қасаболатов және басқалар больды. Олардың бәрі де емдеу дәрігерлері болса да, ауыр санитарлық-гигиеналық мәселелерді шешуіне тура келді.