ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ МОРФОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ Орындаған:Кабдулова Д.С Топ: ЖМФ Тексерген:Есимова Р.Ж Қарағанды 2018 Тақырыбы: «Жасушалардың қартаюы және өлу түрлері.»

I.Кіріспе II.Негізгі бөлім a)Жасушалық цикл b)Жасушаның бөлінуі, дамуы. c)Жасушаның қартаюы. d)Апоптоз, некроз түсінігі III. Қорытынды IV.Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе Жасуша (клетка, cellula) – дененің ең кішкене құрылыс бірлігі. Жасушаны зерттейтін ілім – гистология. Жасушалар барлық жануарлар мен өсімдіктер құрылысының дамуы және тіршілік әрекетінің негізі. Жасуша туралы ілімнің негізін қалаушы неміс ғалымы Т. Шванн ( ж.ж). Т. Шванн 1839 жилы барлық жан-жануарлардың дене құрылысының негізі, олардың құрылыс бірлігі жасуша екенін дәлелдейді. Жасушалардың түрі мен пішіні әр түрлі болады. Олар сопақ, домалақ және тағы басқа пішіндерде болуы мүмкін. Оның үлкендігі 3-7 микрона 200 мкметрге дейін жетеді. Денедегі ең үлкен жасуша жыныс жасушалары.Жасуша цитоплазма мен ядро дан тұрады.

Жасуша биологиялық мембранами шектелген, құрамында ретке келтіргіш биополимерлер (нәруыз, көмірсу, липидтер т.с.с.) және ядро, цитоплазма дан тұратын қарапайым жүйе. Жасуша негізгі тіршілік қасиеттер атқарады. Оларға зат алмасу, көбею, өсу мен даму, қорғаныштық және т.б.

Жасуша тіршілік циклі Жасушаның тіршілік циклі жасушаның пайда болуы, құрылысының күрделенуі, атқаратын қызметіне икемделуі, бөлінуі немэссе тіршілігін жою кезеңдері аралығындағы әрқилы құбылыстар жиынтығын айтамыз.

Жасуша циклі Пресинтетикалық кезеңде жаңадан пайда болған жас жасуша өсіп аналық жасушаның мөлшеріне жетеді. Синтетикалық кезеңде ДНҚ молекуласы синтезделінеді де тұқым қуалаушылық материал 2 п 4 с күйінде кездэсседі Синтетикалық кезеңде ДНҚ молекуласы синтезделінеді де тұқым қуалаушылық материал 2 п 4 с күйінде кездэсседі Постсинтетикалық кезеңде жасуша бөлінуге дайындаллоды Митоз - жасушаның бұрыс бөлінуі.Митоз процесссінде ядро күрделі өзгерістерге ұшырайды, жаңадан пайда болған жасушаларға тұқым қуалаушылық материалы тепе- тең бөлініп беріліп отрады

Бөлінуге даярлық кезеңі-интерфаза G1, S, G2 - фазалар бірге интерфаза деп аталлоды (яғни, жасуша бөлінуінің аралық фаза лары). G1 фазаны жил дам синтезбен сипатталлоды: митохондрия, Гольджи комплексі, ЭПТ, ядрошық, рибосомалардың түзілуі. Сонымен қатар клетка да құрылымдық және функциональды ақуыздар түзіліп клетканың өсуі жүреді.

S фасада – ДНК репликациясы немэссе екі селену процесстері өтеді. Гистонды ақуыздардың синтезі жүреді. Әрбір хромосомалар екі хроматид к е бөлініп өзара центромера немэссе кинетохормен байланысады. G2 фасада – биосинтез процессі жүреді және АТФ немэссе макроэргтар түрінде энергия сақталлоды, митохондрия бөлінеді. Бөліну ұршығы түзіліп, центриольдер репликациясы жүреді. Клетканың М фазаға өтуі М қолдаушы факторлармен бақыланады. Б ө лінуге даярлық кезеңі-интерфаза

Бөліну үдерісі- митоз Көп жасушалы ағзалар жасушаларының көбеюінің негізгі жолы митоз(кариокинез). Митоздық беліну кезінде бір диплоидті жасушадан (2 п) генетикалық материалы теңдей бөлінген екі диплоидті жасуша түзіледі. Митоз төрт фасадан тұрады: 1. Профаза. 2. Метафаза. 3. Анафаза. 4. Телофаза.

Профаза Профасада ядро көлемі үлкейіп, хромосомалар шира тыла бастарды, екі центриоль жасуша орталығы жасушаның полюстеріне ажырайды. Хромосомалар ширатылып, жіпшеге айналып, ядрошық бұзылады. Ядро кабықшасы ыдырайды. Жасуша орталығының центриольдері жасуша полюсіне тартылады.

Метафаза Метафасада хромосомалардың ширатылуы күшті жүреді және полюстерден бірдей қашықтықта орналасқан қыскарған хромосомалар жасуша экваторына бағытталлоды. Бөліну ұршығының түзілуі аяқталлоды. Хромосомалардың центромерлі бөліктері белгілі тәртіппен бір жазықтық бой на орналасады.

Анафаза Анафасада центромерлер бөлінелі де, осы кезеңнен бастап ахроматин жіпшелеріне бекінген хроматидтер бір- бірінея ажырап, жеке хромосомаларға айналлоды. Центромерлерге бекітілген жіпшелер хромосомаларды жасуша полюстеріне тетрады. Сонымен интерфаза кезеңінде екі эсселенген хромосомалар анафасада хроматидтерге айналып, жасушаның полюстеріне ажырайды.

Телофаза Жасушаның митоздық бөлінуін телофаза аяқтайды. Хромосомалар полюстерге жиналып, шиыршығы жазылып, нашар көрінеді. Цитоплазманың мембраналық құрылымынан ядро қабықшасы түзіледі. Жануарлар жасушасында цитоплазма екі кішкене мөлшерлі жасуша денешіктеріне тартылу арқылы бөлінеді. Оны цитокинез деп атайды.

Эндомитоз деп клетка дағы хромосоманың репродукциялануы кезінде ядроның бөлінбей жүру процессін айтады. Осының нәтижерінде клетка да хромосома саны көбейеді, кейде ол бастапқы санымен салыстырғанда хондаған эссе аркады. Эндомитоз

Амитоз ахроматин ұршығын түзбей, ядроның тікалей бөлінуі амитоз деп аталлоды. Бөліну ядроның бунақталып екі бөлікке бөлінуімен жүреді, кейде бір ядро дан бірден бірнеше ядро түзіледі (фрагментация). Амитоз

Жасушаның қартаюы Жасуша қартайғанда бірнеше морфологиялық, физико-химиялық өзгерістер жүреді. Ең басты ерекшелік өзгерісіне жасушалардың негізгі молекулалық генетикалық тетіктері транскрипция,трансляция,репликация процессстерінің бұзылуын айтамыз. Клетканың қартаюы катабиозға (грек. «ката» -төмен, «био»- өмір) және клетканың өліміне алып каледі. Клеткаларда өмір сүру ұзақтығы әртүрлі болады. Ұзақ өмір сүретін клеткалар бар, олар ерекше қызмет атқара отырып ағза өмірінің соңына дейін болады.Барл ық тірі ағзалар жасушаларының өлуі- заңдылық болып табылады.

Жасуша қартаюының бірнеше себептері бар: Жасушаның қартаюы

Жасушаның өлуі Жасушалардың тіршілік әрекеті құбылысының жаңадан кері айналмайтын, өсуге, көбеюге қабілетін жоғалуын жасушаның өлуі деп атаймыз. Жасушаның өлуiнде басты екi түрлi құрылым өзгерiстерi - өлi стену немэссе некроз (грек.nеkrоsis- өлу), физиологиялық (жоспарлы) өлу - апоптоз (грек. арорtоsis-жапырақ тастау) байқаллоды.

Апоптоз Апоптоз – бұл генетикалы бағдарланған, энергичны қолданумен өтетін жасушаның өзін-өзі өлтіру үрдісі.Апоптоз термині грекше «жапырақтардың түсуі» денег мағынаны береді. Апоптоздың алғашқы кезеңінде хроматин дер маргинацияға ұшырап,ал цитоплазма мен жасуша органоидтарында конденсация құбылыстары жүріп, жасуша қалдықтары мембранами қоршалған апоптоздық денешіктерге айналлоды.Кейін оларды макрофагтар немэссе басқа жасушалар жояды.Сонымен,апоптоз организмнің гендік қасиеттері өзгерген жасушалардан тазарту жолы деп айтсақ та болады.

Некроз Некроз –тірі организмде жасушаның,тіннің немэссе ағзаның бір бөлігінің бүтіндей өлуі.Некроз өте жил дам өтеді, мембрана бұзылады, оның өткізгіштігі бұзылады, клетка ісінеді, лизосома зақымдалған кезде клетканың автолизі басталлоды.Некроз үнемі болып отыратын үдеріс. Асқазан эпидермисі,асқазан-ішек шырышты қабығының жасушалары,қан элементтері және т.б. болады.Әрдайым өліп,жаңа жасушадармен алмасып отрады.Оны «регенерация» деп те атауға болады.

аутолиз өлген жасушаның және макрофагтардың гидролиздеуші ферментер әсерінен ыдырауы некробиоз Паранекроз сияқты, тiтiркендiруді тоқтатса, қалыпты күйге кале аллоды. жансыздану қасы (паранекроз) Онда жасушаны қатты, ұзақ тiтiркендiрсе, қабығы түрлi заттарды босатып, қалыпты қызметiн атқармайды. Митохондрийлерi бұзылып, жасушаның тыныс алуы бүлiнедi. Ол қуатты ферментер арқылы ыдырау - гликолизден ала бастарды. Сондықтан толық қышқылданбаған өнiмдер (сүт қышқылы) жиналлоды. Жасушада қышқылдану басталлоды, ол нәрсiздендiру туғызады. Протеин ыдырауы жүредi. Жасуша құрылымын бұзады. Ақуыздар ыдырауы аммиак бөлiнуiн, қалыпты күйге қарағанда, 10 эссе көбейтедi. Ол жасуша түгiлi бүкiл организме зиянын тигiзедi. Жасушаға су жиналып, жасуша iсiнедi. Бұл қайтымды процесс. Сатылары

Апоптоз Ядрода кариопикноз, конденсация, күлте типті ядроның б ө лшектенуі. Морфологияда ол сақталған. Органоидтар интакты,яғни зақымдаомаған Эндогенді фактор себебінен болады Жасуша ө луінің физиологиялық процессі. Тұрақтылықты реттеу механизмінің ө згешелігі. Бір ғана клетке зақымдаллоды, қабыну болмайды Некроз Тек кариолизис болады. Экзогенді фактор ә серінен болады. Органоитар ісініп,қызметі бұзылады Патологиялық процессі. Тұрақтылықтың бұзылуы. Бірнеше клетка зақымдаллоды қабыну болады Айырмашылығы

Қорытынды Қорытындылай кале, Ағза, ұлпа жасушаларының үнемі реттеліп, өсуі мен өлуі арасында тепе-теңдік сақталуы тиіс. Сондықтан, жасушалардың өлуі организм үшін аса қауіпті жағдай емс. Егер ол ретсіз өлетін бокса, хонда патогенді жағдайға әкеп соғуы мүмкін. Кейбір ғалымдар жасушада қайтымсыз тіршілік процессін жүргізетін себепшарттар барин, олар қартаюды анықтайды деп санауда. Жасушаның қартаюы соңында бәрібір катабиоз бен, оның өлуіне жеткізеді. Өлу деп, тіршілік әрекетінің қайтымсыз құбылысын айтады.

Пайдаланылған әдебиеттер 1. С.А. Ажаев Гистология (1-бөлім) Түркістан-2007 жыл