ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕДИЦИНА АКАДЕМИЯСЫ Тақырыбы: Тағам гигиенасы Орындаған: Рысқұлбек Ж Мейраш А Тобы: 209 А ЖМҚ Қабылдаған: Жақсыбаева Ж

ЖОСПАР І Кіріспе Тамақтану ІІ Негізгі бөлім Жеке тамақтану Халықтық тамақтану ІІІ Қорытынды ІҮ Әдебиет тізімі

КІРІСПЕ Тамақтану – ағзаның маңызды физиологиялық сұранысы, ол негізгі функцияларды: өсу, жетілу және жұмыс қабілетінің белсенділігін арттыруды қолдауға және қамтамасыз этуге бағытталады. Тиімді тамақтану – ағзаның энергетикалық, пластикалық және басқа сұранысын қанағаттандыратын, зат алмасудың қажет деңгейін қамтамасыз ететін тамақтану.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ Үйлесімді тамақтану – адамның тамағының құрамындағы барлық тағамдық, биологиялық белсенді затратдың ең тиімді арақатынаста болуы және олар адам ағзасына ең жоғары пайдалы әсерін тигізетін тамақтану. Үйлесімді тамақтану тағамдық затрат мен биологиялық белсенді затрат саны мен сапа жағынан да тиімді байланыста болуы керек, олар ақуыз, май, көмірсу, витаминдер мен минералды затрат.

Тамақтануға қойылатын гигиеналық талаптар: Калориялылығы жеткілікті болуы керек, яғни ағзаның энергия шығынын өтуі керек Құрамында барлық құнды затрат болу керек және олардың бір бірімен қатынасы оптималды болу керек Тәбетті шақыруы және тойыну сезімін тудыру керек Жеңіл және жақсы сіңірілуі керек, ағзаның ферментативті жүйесіне сайт болу керек Сыртқы түрі, иісі және дәмі жағымды болу керек Жеткілікті мөлшерде клетчатка болуы керек (10% кем емс) Эпидемиологиялық және рационалды тұрғыдан зиянсыз болуы керек.

Тамақтанудың физиологиялық норма сын, сау адамның және ауру адамның тамақтық үлесін құрастыру, сонымен қатар жаңа тағамдарды жасау үйлесімді тамақтану іліміне негізделген. Тамақ құрамындағы ақуыздың, майдың және көмірсулардың арақатынасы 1:1,2:4,6 болады. Тағамдық затратдың энергиялық құндылығы ақуыз 11-14%, май 33% және көмірсу 53-56% болуы керек.

Тағамдық затратға денег қажеттілік және энергия мөлшері адамның жасына, жынысына және жұмысына байланысты ұсынылады. Жұмысқа жарамды топтар арасында физиологиялық қажеттілікті анықтау, олардың жұмысының қарқындылығына, тәуліктік энергия жұмсалуына, жұмыс барысының жүйке жүйесіне әсеріне және т.б. ерекшеліктеріне байланысты 5 топқа бөлді. I. Негізінен ой еңбегімен айналысатын адамдар: өндіріс және кәсіпорын басшылары, медицина қызметкерлері, мұғалім, тәрбиешілер, ғылым қызметкерлері; II. Жеңіл дене еңбегімен айналысатын қызметкерлер: инженерлік техникалық қызметкерлер, автоматтандырылған процестерде жұмыс істейтін қызметкерлер, агроном, тігінші, халыққа қызмет көрсэту саласының қызметкерлері, бапкерлер және тб.; III. Орташа ауры жұмыс істейтіндер: слесарь, станок та жұмыс істейтін, химиктер, тамақ өнеркәсібі саласының қызметкерлері, машинистер, бригадирлер және тб.; IV. Ауыр дене еңбегімен айналысатын қызметкерлер: құрылысшы, ауыл шаруашылық қызметкері, механизатор, газ және мұңай өнеркәсібінің қызметкерлері, металлург тер және тб.; V. Өте ауры дене еңбегімен айналысатын қызметкерлер: тау кең қызметкерлері, шахтер, ағаш ұсталары, жүк тиеушілер және тб.

Энергия сұранысты анықтаған везде еңбекке жарамды пересек адамдарды жасына қарай 3 категорияларға бөледі жас жас жас Энергияға денег қажеттілікті анықтаған везде жас аралығындағы орташа салмағы ер адамдар үшін 70 кг, әйел адамдар үшін 60 кг энергияға денег қажеттілік адамның 1 кг салмағына есептеледі.

Тамақтанудың әлеуметтік- экономикалық негізін зерттеу тамақтануды жүйелендіруге, шаралар ұсынуға, тамақ өнеркәсібінің жеке түрлерінің жіктелуіне және жалпы тағамдарды өндіруді объективті түрде жобалауға әсерін тигізеді. Ұжымдық тамақтануын зерттеу есептеу және зертханалық әдістерімен анықталады. Халықтың тамақтануын бақылау әдістері: Балансты Бюджеттік Анкеталық Өлшеу Сұрау өлшеу Мәзір жіктемсі бойынша Тағам статусы бойынша (клиникалық әдіс) Ауруы бойынша Зертханалық.

Балансты әдістің көмегімен халық пайдаланатын және тасымалданатын тағамның көлемі бойынша мемлекеттік статистикалық есеп негізінде халықтың тамақтану деңгейін анықтайды. Бюджеттік тамақтануға шығындалатын отбасының бюджетін және қаражатын зерттеу негізінде тамақтануға баға берегу мүмкіндік береді. Балансты және бюджеттік әдістер мемлекеттің статистикалық мекемелері мен жоспарлау бөлімінде әлеуметтік- экономикалық тамақтану мәселесін шешеді.

Анкеталық әдіс кезінде зерттеуші адам тамақтану тәртібі, тағамның аты, үйде пайдаланылатын азық- түліктің мөлшері мен ассортименті көрсетілген сұрақтарға жауап береді. Зерттелуші өзі толтырса пассивті, ал арнайы маман толтырса активті деп бөлінеді. Өлшеу әдісі тағам жасауға кететін азық- түліктерді, қалдықтарды, дайын тағамды және тағам қалдықтарын өлшеуге, одна кейін салмақ, энергетикалық құндылығын және тәуліктік рационыдағы негізгі тағам затратын есептеуге негізделген. Өлшеу әдісі белгілі бір ұжым үшін тағам жасауға арналған азық түліктің салмағын өлшеуде пайдалынады. Анкеталық, өлшеу және сұрау өлшеу әдістері отбасылық және жеке тамақтануды гигиеналық бағалау үшін пайданылады.

Қоғамдық тамақтануда (бала бақшалар, балалар үйі, мектеп- интернат тар, емханалар, өндірістік және шаруашылық жұмысшыларының жеке топтары және тб) толық тәуліктік рационды қабылдайдын ұйымдастырылған ұжымдарда толық құнды тамақтануға бақылауды мәзір бойынша есептеу әдісі бойынша жүргізіледі. Мәзір жіктеме әр күнге жасалады. Онда дайын тағамдар түрлері, оның құрамына кіретін негізгі тағамдық затратдың мөлшері, энергетикалық құндылығы және химиялық құрамы көрсетіледі.

Күнделікті тамақ рационы талдау барысында келесі жағдайларға көңіл аудару қажет: Макарон немсе ұннан жасалған азықтық затратдың, жармалардың жиі қайталанбауы Гарнир немсе салаттар түрінде көкеністердің жиі қолданылуы Жұмыртқа, сүт және сүт тағамдарының қолданылуы Қолданылатын тағамдық затратдың бір біріне үйлесімділігі.

Тамақтануды зерттеудің ең нақты әдісі – зертханалық әдіс. Лабораториялық әдіс дайын тағамдардың калориялығын химиялық анықтауға және олардағы негізгі тағамдық затратдың құрамына негізделген. Лабораториялық әдіс тамақтану мәселесін ғылыми зерттеу жүргізуде пайдаланылады.

Тағам статусы – тамақтанудың толық құндылығының белгілі дәрежесін көрсететін адам денсаулығы жағдайының көрсеткіші. Тағам статусын бағалау үшін антропометриялық мәліметтерді (бойы, салмағы, тері асты май қабаты қалыңдығы), клиникалық тексеру, биохимиялық (белок, липид, глюкоза, минералды алмасуының көрсеткіші) және функционалды зерттеулердің мәліметтері қолданылады.

Адам организмі термодинамика заңдарына бағынады. Соларға сәйкес, дұрыс тамақтану принципі қалыптасты: оның энергиялық құндылығы организмнің энергия шығындарына сәйкес келуі керек. Өкінішке орай, тәжірибеде бұл принцип жиі бұзылады. Энергия сыйымды азық- түліктерді (нан, картоп, мал майи, қант және т.б) шығындық тұтынумен байланысты тәуліктік рацихондардың энергетикалық құндылығы энергиялық шығындары жиі аркады. Жас өскен сайтын, дененің шығындық массы жена лады және семіру басталады, ол көптеген созылмалы денегеративтік аурулардың пайда болуына себеп болады.

АЗЫҚ-ТҮЛІК ЗАТТАРЫНЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫНЫҢ ОРГАНИЗМНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ҚАЖЕТТІЛІКТЕРІНЕ СӘЙКЕС КЕЛУІ – ДҰРЫС ТАМАҚТАНУДЫҢ ЕКІНШІ ПРИНЦИПІ. КҮН САЙЫН, БЕЛГІЛІ БІР КӨЛЕМДЕ ЖӘНЕ АРА ҚАТЫНАСТА ОРГАНИЗМГЕ 70-КЕ ЖУЫҚ ҚОСПА ТҮСУІ КЕРЕК, ОЛАРДЫҢ БАСЫМ БӨЛІГІ ОРГАНИЗМДЕ СИНТЕЗДЕЛМЕЙДІ ЖӘНЕ ӨМІРЛІК ҚАЖЕТТІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ОРГАНИЗМДІ ОСЫ АЗЫҚ-ТҮЛІК ЗАТТАРЫМЕН ҚОЛАЙЛЫ ЖАБДЫҚТАУ ТҮРЛІ ТАМАҚТАНУ КЕЗІНДЕ ҒАНА МҮМКІН. ТАМАҚТАНУДЫҢ ТЫМ ӘР ТҮРЛІ БОЛУЫ ДҰРЫС ТАМАҚТАНУДЫҢ ҮШІНШІ ПРИНЦИПІН АНЫҚТАЙДЫ.

Ақырында, тамақтанудың қолайлы режимін сақтауды дұрыс тамақтанудың төртінші принципі анықтайды. Тамақтану режимі денегіміз тамақ ішудің жиілігі, еселілігі және алмасуы. Тамақтану режимі азық-түлік затратына және энергияны қажет эту сияқты жасқа, өндіріс ерекшеліктеріне байланысты түрін өзгертеді. Дұрыс тамақтанудың көрсетілген негізгі принциптерін сақтау оны құнды етеді.

Тамақтанудың белгілі бір ережелері бар: ұстамды жэу керек; тамақ құнды болуы керек: хонда жеткілікті көлемде белоктар, майлар, көмірсулар, минералды затрат, витаминдер бар болуы керек; тамақтану режимін сақтау қажет.

Тамақтану режимінде төрт негізгі принципті ажыратқан дұрыс: Жиілік, яғни, тамақты үнемі бір тәулік уақытында қабылдау. Тәулік барысында тамақтанудың бөлшектілігі. Сау адамға үш немсе төрт фазалық тамақтану ұсынылады, этап айтсақ: таңғы ас, түскі ас, кешкі ас және ұйқы алдында бір стакан айран. Әрбір тамақтанған везде дұрыс тамақтануды барынша сақтау қажет. Бұл, тамақты әрбір қабылдаған везде азық-түліктер жинағы организме белоктарды, майларды, көмірсуларды, сонымен қатар витаминдер мен минералды затратды қолайлы ара қатынаста жеткізу тұрғысынан ойланып істелінуі керек. Бір күнде тамақ ішу бойынша физиологиялық негізделіп бөлінуі. Төрт мезгіл тамақтану едәуір жағымды: жұмысқа дейін тоқ тамақ (күндіз дұрыс тамақтанудың жалпы калориялылығының %), жұмыс арасындағы үзілісте жеңіл екінші таңғы ас (жалпы калориялылықтың % ), құнарлы түскі ас (калориялылықтың %), салыстырмалы жеңіл кешкі ас (жалпы калориялылықтың %)

Тамақтану режимімен қатар, кейбір психологиялық ережелерді сақтау артық болмайды. Үстелге шаршаған күйде отырмаңыз. Қалай аш боксаңыз да, ең болмағанда 10 минут думала тұрыңыз. Ашулы, шошынған күйде, қайғылы сезімдерге берілгенде тамақ ішпеңіз. Өзіңізге қатты ұнамайтын адаменя бірге үстел басына бірге отырмаңыз. Егер сізге қандай да бір тағам ұнамаған бокса, пайдалы бокса да оны таштып көруге болмайды. Сізге ол бәрібір пайдасын тигізбейді. Қарныңыз ашқанша үстелге отырмаңыз.

Студенттер тамағының запалы құрамын бағалау кезінде бірқатар негізгі құрамды бөліктер бойынша тамақтанудың теңгерілмегендігі – жануарлар белоктарының, өсімдік майларының, кальцийдің, аскорбин қышқылының және тиаминнің аз болуы жиі байқалады. Студенттерде тамақтану режимінің келесі бұзылуы анықталды: % таңғы асын ішпейді, % күніне екі рет қана тамақтанады, 10 % жуығы түскі асын ішпейді немсе уақытында ішпейді, 22 % кешкі асын ішпейді. Ыстық тағамдарды, соның ішінде бірінші асты ішу сирек белгіленген.

ҚОРЫТЫНДЫ Осылайша дұрыс тамақтану бойынша ұсынымдарды сақтау организмнің әр түрлі қоршаған орта агенттеріне төзімділігін жоғарылатудың және халықтың ішінде бірқатар жұқпалы емс созылмалы ауруларды азайтудың негізгі көзі болып табылады. «Жақсы тамақтану халық денсаулығының негізі, ол ағзаның ауру тудыратын әсерлерге қарсы тұруын жоғарлатады, халықтың дене және ақыл- ой дамуы, еңбекке қабілеті және соғысу күші соған байланысты»- Г.В. Хлопин

ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ 1. Торгаутов Б.К., Сералиева М.Ш. «Жалпы гигиена». Шымкент, 2011 ж. 2. Токанова Ш.Е., Жандаулетова М.Б. «Жалпы гигиена». Алматы, 2013 ж. 3. Большаков А.М. «Жалпы гигиена». Мәскеу, 2014 ж.