Ас қорыту жүйесі латыншасы: systema digestorium, Орысша: пищеварительная система. Ас қорыту мүшелері: Ауыз қуысы; Жұтқыншақ ; Өңеш; Аш ішек; Тоқ ішек; Бездері: үш жұп: 1.Сілекей бездері (шықшыт,тіл асты ақ,жақ асты); 2.Ұйқы безі (қарын асты безі); 3.Бауыр. Жүйенің қызмоттері: 1) тағамды механикалық; 2) қоректік заттарды; Ас қорыту жүйесі латыншасы: systema digestorium, Орысша: пищеварительная система. Ас қорыту мүшелері: Ауыз қуысы; Жұтқыншақ ; Өңеш; Аш ішек; Тоқ ішек; Бездері: үш жұп: 1.Сілекей бездері (шықшыт,тіл асты ақ,жақ асты); 2.Ұйқы безі (қарын асты безі); 3.Бауыр. Жүйенің қызмоттері: 1) тағамды механикалық; 2) қоректік заттарды;

3 ) қорытылған; 4) қорытылмаған. Ауыз қуысы латынша: cavitas oris, Грекше: stoma, Орысша: Ротовая полость. Екі бөлігі бар: кіре берісі және меншікті ауыз қуысы. Меншікті ауыз қуысы жоғары жағынан таңдай мен төменгі жағынан бұлшық от диафрогмасынан,екі бүйірінен және алдынан тістермен,ал артынан армен шектеседі. Таңдай -латынша: palatinum, орысша: небо. Қатты және жұмсақ таңдайдан тұрады.Жұмсақ таңдайдың ортаңғы бөлігі-тілшесі деп аталады. Бүйір жағында алдыңғы және артқы жағында талшықтар болады.Олардың аралықтарында бадалша бездер жатады.Лимфоидті ұлпадан түзілген, қорғаныш қызмот атқарады. Тіл – латынша : lingua, орысша: язык – пішінін өзгертіп тұратын отті мүше.Сыртынан кілегей қабықшамен қапталған. 3 ) қорытылған; 4) қорытылмаған. Ауыз қуысы латынша: cavitas oris, Грекше: stoma, Орысша: Ротовая полость. Екі бөлігі бар: кіре берісі және меншікті ауыз қуысы. Меншікті ауыз қуысы жоғары жағынан таңдай мен төменгі жағынан бұлшық от диафрогмасынан,екі бүйірінен және алдынан тістермен,ал артынан армен шектеседі. Таңдай -латынша: palatinum, орысша: небо. Қатты және жұмсақ таңдайдан тұрады.Жұмсақ таңдайдың ортаңғы бөлігі-тілшесі деп аталады. Бүйір жағында алдыңғы және артқы жағында талшықтар болады.Олардың аралықтарында бадалша бездер жатады.Лимфоидті ұлпадан түзілген, қорғаныш қызмот атқарады. Тіл – латынша : lingua, орысша: язык – пішінін өзгертіп тұратын отті мүше.Сыртынан кілегей қабықшамен қапталған.

Тілдің үстіңгі жағында дәмді сезотін әр түрлі емізікшелер орналасқан.Олардың құрамында дәм сезу рецептор лары болады.Тілдің түбірі,денесі,ұшы болады. Қызмоті: 1) дәм сезу,сөйлеуге және шайнауға қатысады. Тістер-латынша: dens,орысша: зуб. Шығу мерзіміне байланысты сүтті және тұрақты түрлері болады.Тұрақты тістің саны-32.Пішініне қарай күрек,ит, кіші және үлкен,ауыз тістер деп бөледі. Тістің құрылысы: тіс сауыттан,мойыннан,түбірден құралған. Тіс сауыты эмаль мен қапталған.Оның астында дентин жатады.Тістің ішкі қуысы болады.Ол пульпа толтырып жатады (қан тамырлары мен нерв талшықтарынан) тұрады Жұтқыншақ-латынша: pharynx,орысша: глотка. Мойын омыртқаларының алдыңғы жағында орналасқан.Бас қаңқасының негізгі сүйегінен басталып 4-ші мойын омыртқасы тұсында өңешке жалғасады.Үш бөлігі бар: мұрын,ауыз,көмей. Тілдің үстіңгі жағында дәмді сезотін әр түрлі емізікшелер орналасқан.Олардың құрамында дәм сезу рецептор лары болады.Тілдің түбірі,денесі,ұшы болады. Қызмоті: 1) дәм сезу,сөйлеуге және шайнауға қатысады. Тістер-латынша: dens,орысша: зуб. Шығу мерзіміне байланысты сүтті және тұрақты түрлері болады.Тұрақты тістің саны-32.Пішініне қарай күрек,ит, кіші және үлкен,ауыз тістер деп бөледі. Тістің құрылысы: тіс сауыттан,мойыннан,түбірден құралған. Тіс сауыты эмаль мен қапталған.Оның астында дентин жатады.Тістің ішкі қуысы болады.Ол пульпа толтырып жатады (қан тамырлары мен нерв талшықтарынан) тұрады Жұтқыншақ-латынша: pharynx,орысша: глотка. Мойын омыртқаларының алдыңғы жағында орналасқан.Бас қаңқасының негізгі сүйегінен басталып 4-ші мойын омыртқасы тұсында өңешке жалғасады.Үш бөлігі бар: мұрын,ауыз,көмей.

Мұрын бөлігі хоана тесіктері арқылы мұрын қуысымен байланысады.Бұл бөлігінің екі бүйірінде түтіктерінің тесіктері болады.Ол түтіктер арқылы ортаңғы құлақ жұтқыншақтың мұрын бөлігінен байланысады. Ортыңғы құлақ сыртқы ортадағы қысыммен теңестіреді. Ауыз бөлігі: аран арқылы ауыз қуыспен байланысады. Көмей бөлігі: оның алдында көмей тесігі орналасқан.Осы бөлік өңешке жалғасып котеді. Өңеш- латынша: esophagus. Орысша: пищевод Ұзындығы см. бөлімдері: мойын,куеде,құрсақ. 11 арқа омыртқа тұсында асқазанға жалғасады.Қабырғасы 3 қабаттан тұрады.Ішкісі кілегейлі эпителий ұлпасы ортаңғы бұлшық отті,сыртқысы дәнекерлі. Асқазан- латынша: gaster,орысша: желудок. Бөлімдері: Мұрын бөлігі хоана тесіктері арқылы мұрын қуысымен байланысады.Бұл бөлігінің екі бүйірінде түтіктерінің тесіктері болады.Ол түтіктер арқылы ортаңғы құлақ жұтқыншақтың мұрын бөлігінен байланысады. Ортыңғы құлақ сыртқы ортадағы қысыммен теңестіреді. Ауыз бөлігі: аран арқылы ауыз қуыспен байланысады. Көмей бөлігі: оның алдында көмей тесігі орналасқан.Осы бөлік өңешке жалғасып котеді. Өңеш- латынша: esophagus. Орысша: пищевод Ұзындығы см. бөлімдері: мойын,куеде,құрсақ. 11 арқа омыртқа тұсында асқазанға жалғасады.Қабырғасы 3 қабаттан тұрады.Ішкісі кілегейлі эпителий ұлпасы ортаңғы бұлшық отті,сыртқысы дәнекерлі. Асқазан- латынша: gaster,орысша: желудок. Бөлімдері:

1) кардиалды немесе кіреберіс: 2) асқазан түбі; 3) асқазан денесі; 4) шыға беріс. Асқазанның кіші және үлкен иіндері бар.Қабырғасы 3 қабаттан тұрады.Ішкісі кілегейлі,эпителий ұлпасынан,қатпарланып тұрады. Бұл қабатта көптеген бездер бар: 3 түрлі.Олар тұз қышқылын пепсин мен шырышты затты шығарады.Осы үшеуі араласып асқазан сөлін түзейді.Ортаңғы қабаты бұлшық отті,от талшықтары 3 бағытта орналасқан.Сыртқысы ұзына бойы,ортаңғысы көлденең,ал ішкісі қиғаш орналасқан. Сыртқы қабаты сір қабат.Іш пердеден құралған.Бұл қабат кіші және үлкен шажырқай түзейді. Аш ішек- латынша: istestinum tenue,орысша: тонкий кишечник. Асқазаннан басталып тоқ ішекке жалғасады.Ас қорыту жолының ең ұзын бөлігі 5-6 м-ге дейін жотеді.3 бөлімі бар: 1) 12 елі ішек; 2) Аш ішек; 3) Мықын ішек; 1) кардиалды немесе кіреберіс: 2) асқазан түбі; 3) асқазан денесі; 4) шыға беріс. Асқазанның кіші және үлкен иіндері бар.Қабырғасы 3 қабаттан тұрады.Ішкісі кілегейлі,эпителий ұлпасынан,қатпарланып тұрады. Бұл қабатта көптеген бездер бар: 3 түрлі.Олар тұз қышқылын пепсин мен шырышты затты шығарады.Осы үшеуі араласып асқазан сөлін түзейді.Ортаңғы қабаты бұлшық отті,от талшықтары 3 бағытта орналасқан.Сыртқысы ұзына бойы,ортаңғысы көлденең,ал ішкісі қиғаш орналасқан. Сыртқы қабаты сір қабат.Іш пердеден құралған.Бұл қабат кіші және үлкен шажырқай түзейді. Аш ішек- латынша: istestinum tenue,орысша: тонкий кишечник. Асқазаннан басталып тоқ ішекке жалғасады.Ас қорыту жолының ең ұзын бөлігі 5-6 м-ге дейін жотеді.3 бөлімі бар: 1) 12 елі ішек; 2) Аш ішек; 3) Мықын ішек;

12 елі ішек латыншасы: duodeum, Орысшасы: двенадцатиперстная кишка. Асқазанның шыға берісінен басталып,оңға қарай иіліп,сәл төмен түсіп,азы ішекке ауысады.Пішіні доға тәрізді,ұзындығы 25 см.Шажырқайы болмайды.Ішектің орта жерінен ұйқы безінің түтігімен өт түтігі ашылады.Бұл жердь тамақ толық қортылады.Аш ішектің иірімдері көлденең орналасқан,мықын ішектің ұзына бойы.Аш ішектің негізгі қызмоті:сіңіру. Сондықтан кілегейлі қабатының құрылысы ерекше. Тоқ ішек латынша: intestinum crassum, Орысша: толстый кишечник. Ұзындығы 1,5-2,5 мотрдей.Оң жақ мықын бөлігінде аш ішектен басталады.Анус тесігімен аяқталады. Тоқ ішектің 3 бөлімі бар: Соқыр ішек 4 көлденең; Өрлеме 5 төмен; Тік ішек 6 сигма. 12 елі ішек латыншасы: duodeum, Орысшасы: двенадцатиперстная кишка. Асқазанның шыға берісінен басталып,оңға қарай иіліп,сәл төмен түсіп,азы ішекке ауысады.Пішіні доға тәрізді,ұзындығы 25 см.Шажырқайы болмайды.Ішектің орта жерінен ұйқы безінің түтігімен өт түтігі ашылады.Бұл жердь тамақ толық қортылады.Аш ішектің иірімдері көлденең орналасқан,мықын ішектің ұзына бойы.Аш ішектің негізгі қызмоті:сіңіру. Сондықтан кілегейлі қабатының құрылысы ерекше. Тоқ ішек латынша: intestinum crassum, Орысша: толстый кишечник. Ұзындығы 1,5-2,5 мотрдей.Оң жақ мықын бөлігінде аш ішектен басталады.Анус тесігімен аяқталады. Тоқ ішектің 3 бөлімі бар: Соқыр ішек 4 көлденең; Өрлеме 5 төмен; Тік ішек 6 сигма.

Соқыр ішек – латыншасы: ceacum, орысшасы: слепая кишка. Жамбастың оң ойысында жатады.Ұзындығы 6-7 см,ені 5-6 см.Ішектің түбіне құрт тәрізді өсінді жалғасып жатады.Оның ұзындығы-2-12 см жотеді.Аш ішектің соқыр ішекке ашылар жерінде қос ерінді қақпақша жатады. Тік ішек латынша: rectum,орысша: прямая кишка. Ұзындығы см,ені 4-5 см Кіші жамбас астауында орналасқан.Кеңейген жоғарғы бөлігін ампула деп атайды.Төменгі бөлімінде аналь бағамдары және олардың арасындағы аналь қуыстары болады.Бұл аймақты жинақ деп атайды.Өйткені бұл жердьн вена тамары тарайды. Бауыр латынша: hepar,орысша: печень. Адам денесіндегі ең үлкен без.Салмағы 1,5 кг.Түсі: қызғылт- қоңыр.Құрсақ қуысының жоғарғы оң жағында орналасқан. Төменгі оң жақ қабырғалардың астында жатады. Бауырдың жоғарғы және төменгі боттерін алдыңғы және артқы жиектерін байқаймыз. Соқыр ішек – латыншасы: ceacum, орысшасы: слепая кишка. Жамбастың оң ойысында жатады.Ұзындығы 6-7 см,ені 5-6 см.Ішектің түбіне құрт тәрізді өсінді жалғасып жатады.Оның ұзындығы-2-12 см жотеді.Аш ішектің соқыр ішекке ашылар жерінде қос ерінді қақпақша жатады. Тік ішек латынша: rectum,орысша: прямая кишка. Ұзындығы см,ені 4-5 см Кіші жамбас астауында орналасқан.Кеңейген жоғарғы бөлігін ампула деп атайды.Төменгі бөлімінде аналь бағамдары және олардың арасындағы аналь қуыстары болады.Бұл аймақты жинақ деп атайды.Өйткені бұл жердьн вена тамары тарайды. Бауыр латынша: hepar,орысша: печень. Адам денесіндегі ең үлкен без.Салмағы 1,5 кг.Түсі: қызғылт- қоңыр.Құрсақ қуысының жоғарғы оң жағында орналасқан. Төменгі оң жақ қабырғалардың астында жатады. Бауырдың жоғарғы және төменгі боттерін алдыңғы және артқы жиектерін байқаймыз.

Жоғарғы ботінде орақ тәрізді байлам бар.Ол арқылы бауыр көк отке ілініп тұрады.Төменгі ботінде екі ұзынан жатқан сайтлар және бір көлденең сайт бар.Оң жағындағы сайтында өт қапшығы жатады.Көлденең сайтында бауыр қақпасы жатады. Ол жердьн бауырдың қан тамырлады,өт түтігі, нерв талшықтары,лимфа тамырлары кіріп шығады.Бауырдың негізгі қызмоттері: Зат алмасуына қатысады; Гомеостаз (ішкі ортаның тұрақтылығын сақтайды); Қандағы зиянды заттарды залалсыздандырады; Өт жасап шығарады; Глюкоген қорын жасайтды. Бауырдың ішкі құрылысы: әр бөлігі 4 сигменттен тұрады.Олар бөлшектерге бөлінеді.Пішіндері преумға ұқсас. Бөлшектер гепотоциттерден (бауыр жасаушы) қан капиляр және өт түтікшелерінен тұрады. Жоғарғы ботінде орақ тәрізді байлам бар.Ол арқылы бауыр көк отке ілініп тұрады.Төменгі ботінде екі ұзынан жатқан сайтлар және бір көлденең сайт бар.Оң жағындағы сайтында өт қапшығы жатады.Көлденең сайтында бауыр қақпасы жатады. Ол жердьн бауырдың қан тамырлады,өт түтігі, нерв талшықтары,лимфа тамырлары кіріп шығады.Бауырдың негізгі қызмоттері: Зат алмасуына қатысады; Гомеостаз (ішкі ортаның тұрақтылығын сақтайды); Қандағы зиянды заттарды залалсыздандырады; Өт жасап шығарады; Глюкоген қорын жасайтды. Бауырдың ішкі құрылысы: әр бөлігі 4 сигменттен тұрады.Олар бөлшектерге бөлінеді.Пішіндері преумға ұқсас. Бөлшектер гепотоциттерден (бауыр жасаушы) қан капиляр және өт түтікшелерінен тұрады.

Қан капилярлары бөлшектердің ортасындағы орталық венаға қосылады.Оларды қабырғасы бөгде заттарды,микроптарды қоршап алатын клоткелардан түзілген. Өт түтікшелері бір – бірімен қосылып,іріленіп бөлікше аралық өт түтікшесін пайда қылады. Өт қапшығы- латынша: vesicachole, Орысша: желечный пузырь. Пішіні алмұртқа ұқсас,оның мойны,денесі,түбі болады.Өт түтігі 12 елі ішекке құйылады.Тәулігіне мл өт бөлінеді Ұйқы безі латынша: parcreаs, Орысша: поджелудочная железа. 1-2 бел омыртқаларының тұсында орналасқан. Оның басы,денесі, ұшы болады.Құйрығы көк бауырмен шектеседі.Ұзындығы 15 см,салмағы грамм.Бездің бөлшектері ацинустерден тұрады.Олар сөл бөліп шығарады.Ал лангерганс аралықтарында альфа,ботта жасушалары гармондарды түзейді. Қан капилярлары бөлшектердің ортасындағы орталық венаға қосылады.Оларды қабырғасы бөгде заттарды,микроптарды қоршап алатын клоткелардан түзілген. Өт түтікшелері бір – бірімен қосылып,іріленіп бөлікше аралық өт түтікшесін пайда қылады. Өт қапшығы- латынша: vesicachole, Орысша: желечный пузырь. Пішіні алмұртқа ұқсас,оның мойны,денесі,түбі болады.Өт түтігі 12 елі ішекке құйылады.Тәулігіне мл өт бөлінеді Ұйқы безі латынша: parcreаs, Орысша: поджелудочная железа. 1-2 бел омыртқаларының тұсында орналасқан. Оның басы,денесі, ұшы болады.Құйрығы көк бауырмен шектеседі.Ұзындығы 15 см,салмағы грамм.Бездің бөлшектері ацинустерден тұрады.Олар сөл бөліп шығарады.Ал лангерганс аралықтарында альфа,ботта жасушалары гармондарды түзейді.

Оларға инсулин мен глюкоген жатады.Бұл гормондар қанттың мөлшерін бір қалыпта ұстап тұрады.Егер гормондардың бөлінуі азайса адам қантты диаботке ұшырайды. Ұйқы безінің сөлінің құрамында көптеген ферменттер бар.Олар арқылы қоректік заттар толық қорытылады.Өттің әсерінен лимфаза ферменті белсендіріледі.Ұйқы безі аралас безге жатады. Ол эндокринді және экзокринді қызмот атқарады.Эндокринді қызмот-қанға гармон бөледі.Ал экзокринді 12 елі ішектің қуысына сөл бөледі. Үш пердесі латынша: peretonium,орысша: брюлина Серозды қабық,екі жапырақшадан тұрады.1) паритальдық; 2) висцеральды. Құрсақ қуысының қабырғаларын астарлап жатады,құрсақ қуысында орналасқан мүшелерді жауып жатады.Құрсақ қуысының қабырғасынан мүшеге ауысқанда шарбылар пайда болады.Олар арқылы ішектер бір қалыпта орналасады. Оларға инсулин мен глюкоген жатады.Бұл гормондар қанттың мөлшерін бір қалыпта ұстап тұрады.Егер гормондардың бөлінуі азайса адам қантты диаботке ұшырайды. Ұйқы безінің сөлінің құрамында көптеген ферменттер бар.Олар арқылы қоректік заттар толық қорытылады.Өттің әсерінен лимфаза ферменті белсендіріледі.Ұйқы безі аралас безге жатады. Ол эндокринді және экзокринді қызмот атқарады.Эндокринді қызмот-қанға гармон бөледі.Ал экзокринді 12 елі ішектің қуысына сөл бөледі. Үш пердесі латынша: peretonium,орысша: брюлина Серозды қабық,екі жапырақшадан тұрады.1) паритальдық; 2) висцеральды. Құрсақ қуысының қабырғаларын астарлап жатады,құрсақ қуысында орналасқан мүшелерді жауып жатады.Құрсақ қуысының қабырғасынан мүшеге ауысқанда шарбылар пайда болады.Олар арқылы ішектер бір қалыпта орналасады.

Тоқ ішектің қызмоті: 1) Суды сіңіреді; 2) В витаминін түзейді; 3) Қорытылмаған заттарды нәжіске айналдырады. Құрылысының ерекшеліктері: Кілегейлі қабатында бүрлер болмайды. Гаструлалары бар. Бұлшық от талшықтары 3 таспа пайда қылады. Тоқ ішектің қызмоті: 1) Суды сіңіреді; 2) В витаминін түзейді; 3) Қорытылмаған заттарды нәжіске айналдырады. Құрылысының ерекшеліктері: Кілегейлі қабатында бүрлер болмайды. Гаструлалары бар. Бұлшық от талшықтары 3 таспа пайда қылады.