O`smirlik davri psixologiyasi

Reja: Osmirdagi asosiy psixologik ozgarishlar. Osmirda bilish jarayonlarining osish va oqish faoliyati. Osmirlarning tarbiyasi qiyinchilik xususiyatlari va uning kelib chiqish sabablari. Tarbiyasi qiyin osmirlar tipologiyasi.

Xarakter aksentuasiyasi Xarakter aksentuasiyasi – K.Leongard tomonidan kiritilgan tushuncha bolib, xarakter ba`zi sifatlarning yorqin ifodalanganligining namunasidir. Xarakter akcentuaciyasini bilish osmirlarga individual yondashish, kasbga yonaltirish kabilarda zarurdir. Oz-ozini baholash – shaxsning ozini boshqalar bilan taqqoslash va refleksiya natijasida oz-ozini baholash murakkab va ozgaruvchan bolib, shaxs strukturasida katta orin tutadi.

Otish davrining inqirozi haqida nazariy qarashlar. Biogenetik yonalish vakllari S.Xall va Z.Freyd bu inqiroz biologik shartlanganligi tufayli muqarrardir deb hisoblasalar, amerikalik antropologlar M.Mid va R.Benedikt osmirlik inqirozi ijtimoiy munosabatlarning natijasidir deb isbotlaydilar. R.Benedikt bolalikdan kattalikka otishning 2 usulini korsatadi.

Anatomo – fiziologik xususiyatlari. Anatomo – fiziologik xususiyatlari. Butun endokrin sistemasining, xususan gipofizning aktivlashishi tufayli osmir organizmida sifat jihatdan ozgarishlar yuz beradi. Bu holat qizlarda 11-13, ogillarda yoshda bolib, ikkilamchi jinsiy belgilar paydo boladi, osmirning tashqi korinishi ozgaradi. Muskullar massasi va muskul kuchi osadi, bu holat jinsiy etilish davrining oxiriga borib tezlashadi. Ichki organlar, xususan yurak osadi. Ba`zan yurak qon-tomir sistemasida patologik ozgarishlar yuz beradi.

Bilish jarayonlarining osishi. Osmirning qiziqishlari ortadi, bilish faoliyati maktab programmasidan tashqariga chiqadi, mustaqil oqiy boshlaydi. Uning tafakkurida tanqidiylik, mustaqillik hosil boladi. Oqituvchi oquvchilarga oquv materiallarini taqqoslashni, mavhumlashtirishni, oz fikrini togri, ravon va aniq ifodalash yolini tushuntirib berishlari lozim. Osmirlarning oquv faoliyatida, oquv materialini ozlashtirish darajasida, umumiy intellektual rivojlanishida turli darajadagi oquvchilarni uchratish mumkin.

Osmirlardagi asosiy psixologik ozgarish. Osmir ozini asta-sekin katta odam deb his qila boshlaydi, lekin kop odat va xususiyatlari bolalarcha bolib qoladi. Bu hissiyot kattalik hissi deb ataladi va osmirlikdagi asosiy psixologik yangilikdir. Bu his osmirda oziga, atrof muhitga, odamlarga nisbatan yangi hissiy poziciyani yuzaga keltiradi. U bolalar xulq-atvorini kattalar xulqi va qadriyatlariga qayta orientaciya qila boshlaydi. Osmir oz huquqlari doirasini kengaytiradi, kattalarni esa cheklashni xohlaydi.

Oquv faoliyatidagi kamchiliklar kichik sinflarda bilinmagan bolsa, V-VI sinflarda ozlashtirishi keskin farqlanadigan bolalar kozga tashlanib qoladi. Osmirlarda nazariy, formal va refleksiv tafakkur turlari shakllanadi. Xotira, idrok jarayonlari ham intellektualizaciya bola boshlaydi, ya`ni osmir oquv materiallarini tushinib idrok qilish va eslab qolishni organa boshlaydi.

Osmirlarning oz-ozini anglashi sifat jihatidan ozgaradi. Ozi haqida uylash, ozini boshqalar bilan taqqoslash osmirning xususiyatidir. Osmir oz kamchiligi ustida uylaydi, ozidan qoniqmaslik hissi paydo boladi. Kopchilik osmirlar kattalarga oxshaydigan oz tenglashlariga oxshashga harakat qiladilar.

Tarbiyasi qiyin osmirlarni bir necha shartli guruhlarga ajratish mumkin: –orsiz, subutsiz osmirlar; –mustaqil fikrga ega bolmaganlar; –shaxsiy talab va ehtiyojlarini qondirish uchun qonunbuzarlik yoliga kirgan osmirlar; –injiq tabiatli osmirlar.

Tarbiyasi qiyin osmirlarni yuzaga keltiruvchi sabablar quyidagilar: –shaxsning biologik kamchiliklari; –psixik rivojlanishdagi kamchiliklar; –shaxs tarbiyasidagi nuqsonlar; –bilish faoliyatidagi kamchiliklar; –maktab ta`limi va tarbiyasidagi kamchiliklar; –maktabdan tashqari muhitdagi kamchiliklar.

Tarbiyasi qiyin osmir, axloqi butunlay ishdan chiqqan, harakat boshqarish imkoniyatiga ega bolmagan, jinoyatchi emas. Shuning uchun ularning xulq motivlarini tadqiqot qilish orqali qayta tarbiyalash, shaxsda hukm surib kelayotgan ayrim illatlarni bartaraf qilish imkoniyati mavjuddir. Bu jarayon ota murukkab, ota-onadan, oqituvchilardan, jamoat tashkilotlaridan, mahalla faollaridan katta kuch, sabr-toqat, uzoq mehnat va chuqur izlanishlar talab qiladi.

Birinchi jihatni tahlil qilib koraylik, chunonchi, osmirlik bosqichidagi ogil va qizlarda ilk «kattalik» hissi yuzaga keladi. Bu yoshdagi osmir munosabat uslubini ozgartiradi, axloq mazmuni ham keskin ozgaradi. Kattalarning tashqi qiyofasi, yurish-turishi, kozga tashlanadigan ayrim tomonlari osmir shu davrga tezroq yetish istagini uygotadi.

ETIBORINGIZ UCHUN RAXMAT