Mavzu: Konsentrlar (Onliklar Yuzliklar Minglik Kop xonali sonlar konsentratsiyasi ) boyicha nomerlarni organish metodikasi. Reja: 1. Yuzlik ichida raqamlash metodikasi. 2. Mingliklar ichida raqamlash metodikasi 3. Kop xonali sonlar ichida raqamlash metodikasi metodikasi

Yuz ichida sonlarni raqamlashni organishda oquvchilar yangi sanoq birligi onlik va onlik sanok sistemasining muhim tushunchasi xona tushunchasi bilan tanishadilar. Ikki xonali sonlarning hosil bo lish prinsiplarini nomi va yozuvini, sonlarni ogzaki va yozma raqamlash ozlashtirishning asosidir. Yuz ichidagi sonlarni raqamlashni o rganishda o qituvchining vazifasi bolalarga predmetlarni bittalab, gruppalab sanashgna o rgatish, yuz ichid agi sonlarni oqish va yozishga orgatish, bolalarga ongdan chapga hisoblaganda birliklar ( 1 xona birliklari), o nliklar (2 xona birliklari) qaysi o ringa yozilishini aniqlash, u yo bu xona birliklari yoqligini qanday bel gilashni korsatish, birinchi va ikkinchi xona birliklari, xona soni, xona qo shiluvchilarning yigindisi, bir va ikki xonali sonlar kabi tushunchalar va terminl arni oquvchilar o zlashtirib olishlariga erishishdan iborat.

Raqamlashni o rganishda ikki boskich ajratiladi: sonlarni va gacha bolgan sonlari raqamlash. 20 gacha bolgan (11-20) ikki xonali sonlarni va 20 dan (21-100) katta bolgan ikki xonali sonlarni raqamlash bir-biriga o xshash, bu sonlarni og zaki va yozma nomerlash sanoqda birliklarni ontalab guruhlashga va sonlarni yozishda raqamlarning orin qiymatlari prinsipiga asoslanadi. SHu sababli ikkinchi onlik sonlarning onli tarkibini ozlashtirish va bu sonlarni yoza olish ishi yuz ichida sonlarni ozlashtirishga tayyorgarlik bosqichi bolib xizmat qiladi. Raqamlashni o rganishda ikkinchi o nlikni ajratish sonlarning o nli tarkibini va raqamlarning orin qiymati prinsipini yaxshi ozlashtirishga imkon beradi. 20 ichida songra 100 ichida sonlar bilan tanishtirish ushbu reja asosida amalga oshiriladi. Oldin a) tayyorgarlik; b) ogzaki; d) yozma raqamlash orgatiladi.

Ikkinchi onlik sonlarini organishga oid ishlar, yani tayyorgarlik ishi «O nlik» mavzusini takrorlashda otkaziladi. Bunda bolalarga birinchi onlik, yani 1-10 gacha sonlarning ozini bilish etarli emasligini, 10 dan katta sonlarni sanay olish ham zarur ekanligini ko rsatiladi. Bunda narsalarni o nlikdan o tib sanashga oid mashqlar kiritiladi. Masalan: Sinfning birinchi qatorida nechta oquvchi bor. Ikkinchi qatorida- chi? Sinfdagi oquvchilarning hammasi qancha? SHuningdek narsalar guruhini sanash buyicha mashqlar (doska yonida necha juft bola bor?) kiritiladi. Xuddi shunday yo l bilan cho p donalarini juftlab, uchtalab, beshtalab sanash, kartonga taqilgan tugmalarni ham juftlab, beshtalab, ontalab sanash mumkin. Misol tariqasida ikkinchi onlik sonlarining nomini aytishga oid mashqlardan foydalanish ham mumkin: Sanokda 4 sonidan keyin qaysi son aytiladi? 40 sonidan keyinchi? 7 sonidan oldin qaysi son aytiladi? 17 sonidan oldin-chi? 20 ga 1-ni qo shsak qanday son hosil boladi? Bunday maщqlar oquvchilarni birinchi o nlik sonlaridan tashqari ham sonlar mavjud ekanligiga, ular kopligiga, ularni belgilash, atash hosil bolish qatorda kelish tartibida bolalarga tanishtirishdir.

O kituvchi: Sanoqda 9 sonidan keyin keladigan sonni qanday hosil qilish mumkin? Oquvchi: 9 ga 1 ni qoshish kerak. Oqituvchi: 9 ta chopga 1 ta chopni qoshib qoying, choplar nechta boldi? Oquvchi: 10 chop yo bitta ontalik. O kituvchi: Sanokda 10 sonidan keyin keladigan sonni qanday hosil qilish mumkin? Oquvchi: 10 ga birni qoshish kerak. Oqituvchi: Bitta ontalikni bogla, yana bitta chop qoying. CHoplar hammasi bolib nechta boldi? Oquvchi: 11 ta chop. Oqituvchi: Sizda hammasi bolib nechta ontalik va nechta alohida chop boldi? Oquvchi: 1 ta ontalik va yana bitta chop. Oqituvchi: Demak, 11 sonida nechta ontalik va bir bor ekan? Oquvchi: 11 sonida 1 ta onlik va bitta bir bor. 9+1= =11 11=1 on 1 bir 10=1onlik 1+on1=11 1 on 1 bir=11 Navbatdagi sonlar ustida ishlash ham shunga o xshash olib boriladi, yani ikkinchi onlikdagi boshqa sonlarning hosil bolishi va shu bilan birga sanokda ularning kelish tartibi qaraladi. Korsatmali qollanma sifatida choplardan tashqari har birida 10 tadan doirachalar bolgan poloskalardan foydalaniladi. SHu ko rsatma qo llanmalarga tayanilgan holda va ularga tayanmagan holda sonlarning onli tarkibi h aqida olingan bilimni mustahkamlashga oid mashqlar kiritildi: nechta bo

1. Onliklar sanogi 10, 20, 30, 40, 50, … sonlarni hosil bolishi va atalishi. 2. Sonlarning o nliklardan va birliklardan hosil bolishi. Ikki xonali sonlarning onli tarkibi, 100 ichida sonlarning natural ketma-ketligi. 3.Ikki xonali sonlarni yozma raqamlash, yozish va okish, birinchi va ikkinchi xona birliklari. 4.Sonlarni raqamlashni bilishga asoslanilgan qoshish va ayirish usullari. 5.Ikki xonali sonni xona sonlarining yigindisi bilan almashtirish. Demak, yuz ichidagi sonlarni raqamlash metodikasi 20 ichidagi sonlarni raqamlashni orgatish metodikasi bilan oxshash ekan. Bunda xona va xona sonlarini tarkib toptirish yangilikdir. Birinchi xona birliklari, ikkinchi xona birliklari sonlarning o nli tarkibini taxlil qilish amaliy ravishda kiritiladi. Masalan: 56 sonida 5 onlik va 6 birlik bor. Buni boshqacha aytish mumkin: 56 soni 1 xonaning 6 birligidan va 2 xonaning 4 birligidan tashkil topgan. Xona soni tushunchasini egallash uchun 1, 2, 3, …9, 10, 20, 30, …90 kabi sonlar yozilgan kartochkalardan foydalaniladi. Bu kartochkalardan yordamida istalgan ikki xonali sonni belgilab oladilar. Masalan: 6 soni va 20 soni yozilgan kartochkalardan 26 sonini hosil qilanadi. Teskari topshiriq ham berish mumkin. 18 va 81, 43 va 34 qaysi xona sonlaridan tashkil topgan? 10, 8, …18. kartochkalar bilan bajariladigan bu amaliy ishlar har qanday sonni xona sonlarining qoshiluvchilarning yigindisi shaklida tasvirlashda yordam beradi. 97=90+7, 80+5=85. oquvchilarning raqamlashga doir bilimlari keyinchalik 100 ichida qo shish va ayirishni organish vaqtida mu stahkamlanadi.

YUz ichida sonlarni raqamlashni organish natijasida oquvchilar quyidagi bilimlar, malakalar va konikmalarni egallab olishlari kerak. 1. Yuz ichida sonlarni nomlarini ozlashtirish ular onliklar va birliklardan qanday hosil bolishini tushunish. 2. Sanoqda sonlarning kelish tartibini bilish. Sonlarning natural ketma- ketlikdagi orinlarini bilganlikka, shuningdek sonlarning unli tarkiblarini bilganlikka asoslanib sonlarni taqqoslay olish. 3. YUz ichida sonlarni yozish va ukiyo olish,ongdan chapga sanalganda birliklar (I xona birliklari) qaysi oringa va onliklar (II xona birliklari) qaysi oringa yozilishini ozlashtirish. 4. Natural ketmaketlikni bilganlik asosida sonlarni qoshish va ayirishni bilish. Sonlarning onli tarkiblari asosida sonlarni qoshish va ayirishni bilish, sonlarni xona qoshiluvchilarining yigindisi bilan namunaga qarab hozircha xona qo shiluvchilarining yig indisi terminidan foydalanmay turib almashtirish malakasini egallab olish.

2. Minglik ichida raqamlash metodikasi Ming ichida sonlarni raqamlashni organishda oqituvchining vazifasi bolalarni quyidagilarni orgatishdan iborat. 1. Predmetlarni bittalab, ontalab va yuztalab guruhlarga birlashtirib sanash. 2. Ming ichida sonlarni oqish va yozish hamda ularning natural qatorda kelish tartibini bilish. 3. Sonlarni yuzliklardan, onliklardan va birliklardan hosil qila olish. 4. Ongdan chapga hisoblaganda birliklar, onliklar, yuzliklar qaysi oringa yozilishini aniqlash. 5. Sonni xona qo shiluvchilarining yig indisi shaklida ifodalash va berilgan sonda istalgan xona birligining umumiy sonini topish. Ming ichida sonlarni ogzaki raqamlashga oid ishni bir necha bosqichga bolish mumkin.

I. Tayyorgarlik ishi. Bu bosqichning asosiy vazifasi 100 ichida raqamlashga doir materiallardan 1000 ichida sonlarni raqamlashga yordam beradigan qismini takrorlashdan iborat. SHu maqsadda oquvchilarga taxminan bunday mashqlarni taklif qilish mumkin. 1. Sonlarni tartib bilan 18 dan 23 gacha, 36 dan 45 gacha, 77 dan 89 gacha ayting. 2. Har qaysi qatorning yana 4-5 ta sonini ayting: 76, 77, 78, … 45, 46, 47, … 20, 30, 40, … onlik 3 birlikdan iborat sonni ayting. Bundan oldingi sonni ayting. Bundan keyingi sonni qanday hosil mumkin? Bu sonni yozish uchun nechta raqam kerak bo ladi? 83 sonni qanday xona qo shiluvchilarining yigindisi bilan tasvirlash mumkin? 4. 79, 85, 92 sonlari qanday qo shni sonlar orasida turadi? 5. 5 o nlik 4 birlikdan, 8 o nlik 0 birlikdan iborat sonni yozing , 44, 70 soni nechta har xil raqamdan tuzilgan?

II. Oquvchilarni yangi sanoq birligi – minglik bilan tanishtirish. Bu tanishtirish korsatma qollanmalar choplar va choplar dastasi (10 ta alohida chop, har bir boglamda 10 tadan chop bolgan 9 boglam dasta) har birida 100 tadan chopi bolgan 9 boglamdan foydalanib amalga oshirish mumkin. YAngi sanoq birligi yuzlik bilan tanishtirishni bunday boshlash mumkin. 1 dan 10 gacha alohida choplarni sanaladi va 10 ta chop rezina bilan bir bog – onlik qilib boglanadi. 9 boglam onlik choplar yoniga 1 bog onlik qoyilib 10 ta bog onlik 1 onlik, 2 onlik … 10 onlik hosil qilinadi. Bu dastalarning hammasida qancha birlik borligini qanday sanash mumkin ( on, yigirma, ottiz, …. yuz). SHundan keyin 10 bog on liklar rezina bilan bir bog yuzlik qilib boglanadi va boglash yordamida yuztalab sanash amalga oshiriladi: 1 ta yuzlik – yuz, 2 ta yuzlik ikki yuz, … 10 ta yuzlik minglikni hosil qilinishi va mingtalab sanash mumkinli gi tushuntiriladi (III sinf – 27 bet).

III. Ogzaki raqamlash. Ogzaki raqamlashni organishda navbatdagi qadam oquvchilarni natural qatorning 100 dan 1000 gacha bo lgan sonlari bilan tanishtirishdan iborat. Oldingi bosqichda bolalar nollar bilan tugaydigan uch xonali sonlar va 1000 bilan bunday tartibda tanishtirilgan edi: 100… 200… 300… 400… 500…600… 700…800…900…. Endi nollar bilan tugaydigan har ikki uch xonali sonlar orasidagi boshlikni toldirish, yani sonlarning 100 dan 1000 gacha bolgan natural qatorini toldirish kerak. SHu maqsadda eng oldin qatorda navbatdagi har bir son qanday hosil bolishga va u oldingisidan nechta ortiqligini bolalar bilan bir nechta mashq bajarish yoli bilan takrorlanadi. Sonlarning 1 dan 1000 gacha bolgan natural qatori haqida tasavvurlar hosil qilish va mustahkamlash uchun quyidagi mashqlardan foydalanish mumkin: dan 405 gacha, 768 dan 786 gacha, 992 dan 1000 gacha bittalab qoshib sanang dan 789 gacha, 400 dan 375 gacha, 421 dan 40 gacha, 1000 dan 985 gacha bittalab kamaytirib sanang bilan 315 orasida, 576 bilan 566 orasida qanday sonlar bor? bialn 400 orasida, , orasida nechta son bor?

IV. Bu bosqichda uch xonali sonlarning o nli tarkiblarini, yani ularning yuzliklar, onliklar, birliklardan hosil bolish orgatiladi. SHu maqsadlarda ko rsatma – qollanmalar choplar, choplar dastasidan foydalaniladi (III sinf, 29 bet). Korsatma qollanmalardan foydalanib, xona sonlaridan iborat sonlarni tasvirlaydilar. Masalan: 3 yuzi 5 onlik 2 birlikdan, 7 yuzi 9 onlikdan iborat sonlaroni otashni organidilar. Teskari mashqlar – aytilgan sonlarda nechta yuzlik, o nlik va birlik borligini korsatish kerak. Birliklari, onliklari yoki bir vaqtda ham birliklari xonasida ham onliklari xonasida raqamlari yuq sonlar oquvchilar uchun ancha qiyin. Bu sonlarni qarashda korsatmalikdan foydalaniladi. 601, 705, 560 …. V. Yirik birliklarda ifodalangan sonlarni maydaroq birliklarda ifodalngan sonlar bilan almashtirishga bogliq bolgan mashqlar ham uch xonali sonlarning o nli tarkiblarini o zlashtirishga yordam beradi. Bunda quyidagi mashqlar bajariladi: 2 m necha smga teng? 3 m-chi? 800 sm necha metrga teng? Bu bosqichda bolalarni biror berilgan uch xonali sondagi birliklarning umumiy sonini, o nliklarning umumiy sonini aniqlashga o rgatish kerak. YOzma raqamlash: Uch xonali sonlarni yozma raqamlashni o rganishga tayyorlash maqsadida ikki xonali sonlarni yozma raqamlashga oid masalalrni takrorlanadi: «son», raqam terminlarining manolari, ular orasidagi farqlar, sonlarni yozishda raqamlarning orin qiymati, ikki xonali sonlarning xona tarkibi taxliliga oid bir qancha mashqlar bajariladi. Sonlarni yozilishida noldan foydalanishga ahamiyat beriladi.

3. Kop xonali sonlarni raqamlash metodikasi Ko p xonali sonlarni raqamlashni o rnishda o qituvchining asosiy vazifasi yangi sanoq birligi – minglik tushunchasini tarkib toptirish sinf tushunchasini mohiyatini ochish va shu asosda kop xonali sonlar oqish va yozishga orgatish, bolalarning onlik sonok sistemasiga oid bilimlaring natural ketmaketlik, sonlarni yozishni pozitsion prinsipiga oid bilimlarini a niqlash va umumlashtirishdan iborat. Kop xonali sonlarni raqamlashni ogzaki va yozma organish ishini bir necha bosqichga bolish mumkin.

I. Tayyorgarlik ishi. Bu bosqichning vazifasi bir, ikki va uch xonali sonlarni raqamlashning asosiy masalalarini takrorlash. SHu maqsadda III sinfda ishlangan mashqlar sistemasidan foydalaniladi , 90, 999 sonlarning har biridan keyin keladigan sonni ayting dan 32 gacha, 243 dan 251 gacha, 987 dan 1000 gacha bittalb sanash. 30 dan 90 gacha, 250 dan 340 gacha ontalab sanash. 3. Sonlarni oqing: 426, 803, 600, 111, 999, 1000, 528, 808. bu sonlarning har birida hammasi bolib qancha birlik, onlik, yuzlik bor? 4. Quyidagidan iborat sonlarni yozing: 9 yuzi 5 on 6 birlik, 8 yuz 4 birlik, 5 yuzi 9 on 7 birlik. 5. Mingda nechta yuzlik, onlik, birlik bor? 6. 1, 3, 4 raqamlaridan foydalnib mumkin bolgan hamma uch xonali sonlarni yozing. Bu sonlarni xona qoshiluvchilari yigindisi shaklida ifodalang.

II. Raqamlashni (raqam) organish. Bu bosqich bolalarni I sinf – birliklar sinfi va II sinf mingliklar sinfi bilan ularning tuzilishlari, har bir sinf xonalarining nomlari bilan tanishidan iborat. SHuningdek, quyi sinf xona birliklaridan yuqori sinf xona birliklari qanday hosil bo lishini bolalar ongiga etkazish zarur. Bunda cho tlar xonalar va sinflar jadvali asosiy korsatma kuroldir. Tushuntirish, orgatish ishini ming qanday hosil bolishini takrorlashdan boshlanadi. SHuning uchun bolalarga masalan 995 sondan boshlab bittalab qo shib sanashni taklif qilish mumkin. O qituvchi yuzliklar solinadigan III simdagi 10 ta chot donasini IV simga qo yiladigan bitta dona – minglik bilan almashtiriladi. Hisoblashlar mingtalab bajariladi va on mingliklar hosil kilinadi. Hisoblashlarni on mingliklar bilan olib boriladi. 10 ta on minglikni yuz mingliklar bilan almashtirib hisoblashlarni yuz mingliklar bilan olib boriladi va nihoyat 10 ta yuz minglikni million bilan almashtiriladi, so ngra birliklar, o nliklar va yuzliklar birliklar sinfini mingliklar, o n mingliklar, yuz mingliklar sinfini tashkil qilinishi jadval yordamida orgatiladi.

Adabiyotlar: 1. Jumayеv M.E, Tadjiyeva Z.G`. Boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitish mеtodikasi. (OO`Y uchun darslik.) Toshkеnt. Fan va texnologiyai 2005 yil. 2. Jumayеv M.E, `ich sinflarda matеmatika o`qitish mеtodikasidan praktikum. (O O`Y uchun ) Toshkеnt. O`qituvchi 2004 yil. 3. Jumayеv M.E, Boshlang`ich sinflarda matеmatikadan laboratoriya mashgulotlarini tashkil etish mеtodikasi. Toshkеnt. Yangi asr avlodi 2006 yil. 20 b/t. 4. Abduraxmonova N Axmеdov M...Jumayеv M.E. Birinchi sinf matеmatika darsligi mеtodik qo`llanma.)Toshkеnt. Sharq 2008 yil., 196 bеt 5. Bikbaеva N.U, R.I.Sidеlnikova,G.A.Adambеkova. Boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitish mеtodikasi. (O`rta maktab boshlang`ich sinf o`qituvchilari uchun mеtodik qo`llanma.) Toshkеnt. O`qituvchi 1996 yil. 6. Bikboеva.N.U. Yangiboеva E.Ya. Ikkinchi sinf matеmatika darsligi. Toshkеnt. O`qituvchi 2011 yil. 7. Bikboеva.N.U. Yangiboеva E.Ya. Uchinchi sinf matеmatika darsligi. Toshkеnt. O`qituvchi 2011 yil. 8. Jumayеv M.E. va boshq. Birinchi sinf matеmatika daftari.) Toshkеnt. Turon-Iqbol, 2012 yil., 64 bеt 9. www. tdpu.uz 10. www. pedagog.uz