Eliza Małek1

2

3 Proces rozdrobnienia był nieodwracalny. Co najmniej kilkanaście wielkich już miast i znaczna też liczba oddzielnych księstw - tworzyły nową rzeczywistość, poddająca się nowym prawom ekonomicznym. [...] Na początku XIII w. liczba księstw udzielnych wzrosła z kilkunastu do prawie pięćdziesięciu i proces wcale się na tym nie skończył (Bazylow, 103-4) Mniejsze księstwa nie dysponowały już takimi bogactwami, jak wielcy książęta kijowscy, toteż rozmiary świątyń i ich formy architektoniczne ulegają zmniejszeniu i uproszczeniu. Cerkwie kubiczeskij z masywną kopułą (jedną) Nowogród – Fundatorami takich cerkwi mogli być mieszkańcy jednej ulicy.

Eliza Małek4 XII-XIV w. В 1097 г. на съезде в Любече русские князья формально санкционируют распад единого древнерусского государства на мелкие княжества. Решением «пусть каждый владеет вотчиной своей» князья юридически закрепляют права удельных князей на обособление родовых земель. Благодаря этому возникают многочисленные, соперничающие друг с другом, политические, экономические и культурные центры, каждый из которых пытается доказать, что он не хуже стольного Киева. Już w 1097 r. na zjeździe w Lubczu książęta ruscy formalnie usankcjonowali rozpad państwa staroruskiego na coraz drobniejsze księstwa. Postanowienie, żeby każdy władał swoją ziemią prawnie sankcjonuje prawo każdego z udzielnych książąt na utrzymanie swoich rodowych posiadłości. W wyniku tego powstają coraz mniejsze, wzajemnie się zwalczające polityczne, ekonomiczne i kulturalne ośrodki, a każdy z nich stara się udowodnić innym, ze nie jest gorszy od Kijowa.

Eliza Małek5 W budownictwie sakralnym nadal obowiązuje model świątyni krzyżowo-kopułowej, ale ulega on znaczącym modyfikacjom. W Nowogrodzie, gdzie do budowy używano miejscowego twardego białego kamienia wapiennego, wznoszono cerkwie o prostszych i bardziej surowych formach, bez rzeźbionych dekorów i ozdób. Nierówna powierzchnia ścian nadaje В строительстве храмов по-прежнему модельной является крестово-купольная конструкция, которая, однако, сильно варьируется. Итак, в Новгороде, где материалом для построек служил местный, трудно поддающийся обработке известняк, строятся/возводятся церкви, строгие по форме, лишенные резбьбы и тонких украшений. Неровная поверхность стен придает им своеобразную пластичность. Jednym z najlepszych przykładów kamiennych nowogrodzkich świątyń jest sobór pw. św. Jerzego z Jurjewskiego monasteru. Одним из лучших образцов белокаменных новгородских храмов является Георгиевский собор Юрьева монастыря, построенный мастером Петром (1119 г.)

Eliza Małek6 Здание собора построено над Волховом, его хорошо видно с озера Ильмень. Sobór wzniesiono nad rzeką Wołchow, na wzgórzu, dobrze widoczny jest z różnych miejsc, nawet z jeziora Ilmeń.

Eliza Małek7 Cerkiew Zbawiciela w Neredicy k. Nowogrodu (1198) Другим шедевром новгородского зодчества XII в. признана церковь Спаса-Нередицы под Новгородом (1198 г.). Это одноглавый крестово- купольный храм с богатой фресковой росписью интерьера, представление о которой можем себе составить благодаря фотографиям довоенного времени. Arcydzieło nowogrodzkiego budownictwa sakralnego – jednokopułowa cerkiew z bogatym wystrojem wnętrza (freski) – niestety nie zachowane do naszych czasów. Znamy je tylko z przedwojennych fotografii.

Eliza Małek8

9 Wypracowany przez nowogrodzkich architektów styl odznaczała się niezwykłym lakonizmem form architektonicznych i elementów zdobniczych, dzięki czemu cerkiew można było zbudować w ciągu jednego sezonu. Сложившийся в Новгороде тип храма отличался предельным лаконизмом архитектурных форм и деталей декоративной обработки, что позволяло зодчим возводить церковь за один строительный сезон.

Eliza Małek10 Ruś Włodzimiersko-Suzdalska

Eliza Małek11 Ruś Włodzimiersko-Suzdalska Rywalizujący z Kijowem Andriej Bogolubski (ok ) przeniósł stolicę swego księstwa z bogatego Rostowa do niewielkiego miasteczka Włodzimierza nad Klaźmą i zbudował tam ogromy sobór Zaśnięcia NMP ( ), Uspienskij, większy od soboru Św. Sofii w Kijowie, A także białokamienną zamiejską rezydencję w Bogolubowie (6 km za Włodzimierzem). W ten sposób książę starał się pokazać, że ma prawo do tytułu wielkoksiążęcego. Do pomocy w budowie soboru książę wykorzystał niemieckich budowniczych, przysłanych przez samego imperatora Fryderyka Barbarossę, którzy przenieśli na ruski grunt pewne elementy stylu romańskiego..

Eliza Małek12 Большой нтерес представляет также архитектурная школа Владимиро-Суздальской Руси. Соперничая с Киевом, владимирский князь Андрей Боголюбский (ок ) возводит во Владимире грандиозный Успенский собор ( гг.), размеры которого превышали размеры Киевской Софии. Таким образом князь пытался показать правомерность притязаний его княжества на первенство среди русских земель. В строительстве храма принимали участие мастера, присланные германским императором Фридрихом, которые использовали в декоре стен элементы романского стиля.

Eliza Małek13 Зато мы можем любоваться изящной церковью Покрова на Нерли (1165 г.), входившей когда-то в ансамбля резиденции Андрея Боголюбского в Боголюбове.

Eliza Małek14 Владимир. Успенский собор./Włodzimierz. Sobór Zaśnięcia NMP (po przebudowie)

Włodzimierz. Sobór Uspienski przed i po przebudowie więcej o architekturze Włodzimierza zob. na stronie Jednokopułowy sobór z arkadami i basztami wysokimi na 32,3 m. Białe ściany soboru były ozdobione malowidłami, złoconymi rzeźbami proroków naturalnej wielkości. Niestety, w formie pierwotnej się nie zachował. Eliza Małek15

Eliza Małek16 Церковь Покрова на реке Нерли (1165 г.) / План. Cerkiew Pokrowska nad rz. Nerlą

Eliza Małek17 Храм построен по инициативе Андрея Боголюбского. Он должен был стать памятником воинской победы, а также символом безраздельной власти князя над окрестными землями. Выбор места необыкновенно удачен. Храм стоит на пересечении важнейших торговых водных магистралей и виден со всех сторон. Окружающий пейзаж поражает красотой и поэтичностью. Весной воды разлива поднимаются до его подножия. Строители, чьи имена так и остались неизвестными, нашли хитроумное решение. Сначала заложили мощный фундамент высотой 1,6 м из булыжников, залитых известью. На фундаменте начали возводить стены. По мере того как они поднимались, строители засыпали внутренность будущего храма землей. Насыпали ее и снаружи. Так постепенно вырос холм высотой 4 м. На этом холме, на упрятанных в землю стенах, и выросла церковь. Церковь небольшая, одноглавая. Пропорции ее таковы, что рождают ощущение невесомой легкости: ширина – 10 м, высота – 30 м, длина – 14 м.

Eliza Małek18 Стены храма наверху едва-едва наклонены внутрь. Строитель специально как бы уменьшил верх здания по сравнению с низом, чтобы у нас создалось ощущение высоты строения. Вся церковь опоясана аркатурным поясом: цепью глубоких маленьких арок на колонках, примыкающих к стене. В русских храмах он помещался посередине стены. Благодаря этому верхняя ее половина казалась выше, рождалось впечатление стремления вверх. Стены завершались полукружьем, называемым закомарой. У каждой церкви, по установленной традиции, должны быть выступы - апсиды. Прямо по центру здания, над входом - рельефное белокаменное изображение легендарного царя Давида – символ умного и всесильного правителя. В руках у него гусли. По бокам – орлы и лев – символы земного и небесного господства. Всего 33 рельефных изображения украшали фасад храма. Над его украшением трудились 14 скульпторов. Церковь восхищает всех, кто ее видит. [Д. С. Лихачев, Культура русского народа X–XVII вв.]

Eliza Małek19 Następcy Andrieja Bogolubskiego również zostawili swój ślad w historii architektury. Za panowania Wsiewołoda Wielkie Gniazdo powstała jeszcze jedna niezwykle piękna świątynia – białokamienny sobór pw. Św. Dymitra ( ). Zbudowany w odległości zaledwie 200 m od soboru Uspienskiego, uzupełniał kompozycję książęcego dietinca we Włodzimierzu. Była to, podobnie jak cerkiew Pokrowska znad rz. Nerli, jednokopułowa świątynia pokryta przepięknymi rzeźbami kamiennymi, ornament roślinny sąsiaduje z figurami proroków i fantastycznych skrzydlatych zwierząt (gryfów). Наследники Андрея Боголюбского тоже оставили свой след в архитектуре. При Всеволоде Большое Гнездо был возведен еще один удивительный храм – белокаменный Дмитриевский собор (1194–1197 гг.). Построенный в 200 м от Успенского собора, Дмитриевский собор завершил композицию княжеского детинца во Владимире. Подобно церкви Покрова на Нерли, это тоже четырехстолпный одноглавый храм, все стены которого украшены затейливой резьбой. Растительный орнамент сочетается здесь с фигурами библейских пророков и фантастических зверей (грифонов).

Eliza Małek20 Sobór Dmitrijewski ( гг.), pierwotnie był centralną budowlą zespołu pałacowego księcia Wsiewołoda Wielkie Gniazdo. Nie zachowały się galerie opasujące sobór i boczne przybudówki w postaci baszt ze schodami prowadzącymi na galerię oraz łączące sobór z pałacem.

Eliza Małek21 W podobnym stylu był utrzymany sobór św. Jerzego w Jurjewie Polskim (1134) od fundamentów do kopuły pokryty rzeźbą z białego kamienia, której symboliki nie udało się badaczom do końca rozszyfrować. В подобном стилистическом ключе выдержан Георгиевский собор в Юрьеве Польском (1134 г.), от фундамента до купола покрытый белокаменной резьбой, содержание которой остается неразгаданным до наших дней.

Eliza Małek22 Fasada południowa

Eliza Małek23 Cerkwie słupowe (столпообразные церкви) W zachodnich regionach Dawnej Rusi (w Połocku, Smoleńsku, Czernihowie) pojawiła się jeszcze jedna odmiana świątyni – tzw. cerkiew słupowa, której cechą wyróżniającą było wykorzystanie skomplikowanego systemu arkad i dekoracyjnych zakomarów., Nagromadzenie tych elementów pozwalało uzyskać efekt smukłości Западные земли Древней Руси выработали еще один вид храма. В Полоцке, Смоленске и Чернигове появились так наз. столпообразные[1] церкви. Их своеобразие заключается в необычной устремленности ввысь, которая создавалась путем использования зодчими сложной системы подпружных арок и декоративных закомар.[1] Лучшими примерами столпообразных церквей считаются Спасо-Преображенский собор Ефросиньевского монастыря в Полоцке (1159) и собор Архангела Михаила в Смоленске (кон. XII в.). [1] столпообразный [–зен, –зна] 1. słupowaty / przypominający słup 2. (напоминающий башню) basztopodobny [1]

Połock – widok ogólny (rekonstrukcja) i sobór Spaso-Prieobrażenskij (Przemienienia Pańskiego) w klasztorze św. Eufrozyny w Połocku (wygląd dzisiejszy) Eliza Małek24

Eliza Małek25 Nawała mongolsko-tatarska i wielowiekowa niewola odcisnęła się boleśnie na wszystkich dziedzinach życia – pozostawiła zniszczone miasta i wsie, zrujnowane budowle (domy mieszkalne, drewniane i kamienne budowle, cerkwie, pałace książęce), najlepsi rzemieślnicy zginęli albo zostali uprowadzeni do niewoli. Nie miał kto (i za co) budować nowych kamiennych cerkwi i pałaców. Татаро-монгольское нашествие и многовековое иго привело к печальным последствиям во всех областях жизни Руси. Мы уже знаем, что в его результате были разрушены многие города и сёла, погибли бесчисленные деревянные и каменные постройки (жилые дома, церкви, княжеские дворцы), зодчие, ремесленники погибли или были угнаны в плен.... Некому и не на что было строить новые каменные церкви и княжеские дворцы.

Eliza Małek26 Cerkwie namiotowe / wpływ architektury drewnianej Nowe rozwiązania architektoniczne w budownictwie sakralnym – pojawienie się cerkwi namiotowych – zostały wymuszone przez materiał budowlany. Z drewna, z prostokątnych desek i bali trudno było budować owalne kopuły, toteż w cerkwiach drewnianych zaczęły się pojawiać zwieńczenia przypominające namioty. Formę namiotową nadawano też całym cerkwiom, i to nie tylko drewnianym, ale również kamiennym. Новые формы храмовых построек были выработаны русскими зодчими, использующими в качестве строительного материала дерево. Поскольку из прямоугольных досок и балок трудно было создавать плавные купола, в деревянных храмах появляется остроконечный шатёр. Вид шатра стали также придавать церки в целом.

Georgijewska cerkiew we wsi Juksowicze Георгиевская церковь в с. Юксовичи под Петербургом первой половины XVI в. Eliza Małek27

Eliza Małek28 Po zrzuceniu jarzma tatarskiego i umocnieniu się Moskwy, nowa stolica zaczyna nadawać ton architekturze rosyjskiej. Za panowania Iwana III (ożenionego z bizantyjską księżniczką Zofią) zaczęła się przebudowa moskiewskiego Kremla. Iwan zaprosił do udziału w przebudowie swojej stolicy włoskich mistrzów, którzy wznieśli na Kremlu wspaniałe świątynie. После свержения татаро-монгольского ига и возвышения Москвы именно новая столица задаёт тон зодчеству. В царствование Ивана III, женившегося на византийской царевне Софье Палеолог, ведутся большие строительные работы в Московском Кремле: реконструкция городских стен и строительство новых объектов (ср. ниже главу Оборонительные сооружения). Иван III не побоялся пригласить в Москву западных мастеров. Так, например, фрязин (т.е. итальянец) Аристотель Фиораванти строит Успенский собор (1475–1479) московского Кремля.

Eliza Małek29 Na Placu Soborowym K. znajdują się 3 wspaniałe sobory i wiele mniejszych cerkwi. Zbudowany w przez Arystotelesa Fiorovanti sobór Uspienski (Zaśnięcia NMP) był miejscem koronacji carów. Sobór Błagowieszczeński (Zwiastowania NMP) budowany na przełomie XIV i XV w., wygląd dzisiejszy uzyskał w Jego wnętrze zostało ozdobione freskami, w ikonostasie zachowały się ikony namalowane w 1405 przez Andrieja Rublowa, Fieofana Greka i Prochora z Gorodca. Sobór Archangielski, zbudowany w pod nadzorem kolejnego Włocha – Alewiza Nowego, stał się miejscem spoczynku władców i patriarchów rosyjskich. W soborze tym zachowało się mnóstwo wspaniałych ikon. Ważne miejsce w ukształtowaniu przestrzeni Placu Soborowego odgrywa dzwonnica Iwan Wielki zbudowana w , w 1600 podwyższona o 2 piętra, która (jako najwyższa) pełniła jednocześnie funkcję głównej wieży strażniczej Moskwy.

Eliza Małek30 Planując budowę Uspienskiego soboru (trójnawowy, krzyżowo- kopułowy, 6-kopułowy) Fiorovanti uwzględnił tradycję architektury włodzimiersko-suzdalskiej, ale zastosował w trakcie budowy osiągnięcia architektury europejskiej (krzyżowe sklepienia, żelazne podpory), dzięki czemu mógł znacząco zwiększyć wnętrze świątyni. S. Uspienski stał się miejscem koronacji carów rosyjskich. Планируя этот крестово-купольный, трёхнефный, шестистолпный храм, Фиораванти следовал стилю известной нам владимиро- суздальской архитектуры, но использовал при постройке новую, западноевропейскую строительную технику (например, крестовые своды, железные связи), позволяющую значительно увеличить площадь интерьера. В Успенском соборе совершается обряд возведения на царский престол (коронации).

Eliza Małek31 Инерьер Успенского собора. Продольнй разрез

Eliza Małek32 Спустя десять лет в Кремле строится Благовещенский собор (1484–1489)

Sobór Archangielski ( ) Zbudowany pod nadzorem Aleviza Nowego z zachowaniem cech architektury staroruskiej (kwadratowe słupy, podpierające sklepienia, zajmują dużo miejsca), dlatego wnętrze cerkwi jest ciasne. Cechy renesansu włoskiego. Eliza Małek33

Eliza Małek34 Постройка итальянским архитектором Алевизом Новым Архангельского собора ( ) завершает оформление соборной площади Кремля

Dzwonnica Iwana Wielkiego Pierwotnie cerkiew pw. Jana Klimakusa (Lestwicznika), nad którą dobudowano dzwonnica (82 m), 122 m nad poziomem rz. Moskwy. Przez stulecia była najwyższą budowlą w Moskwie. Technicznie skomplikowana budowla z białego kamienia. Grubość ścian – do 5 m. Eliza Małek35

Moskwa. Plac soborowy w XVI w. Eliza Małek36

Eliza Małek37 Kamienna cerkiew namiotowa В 1532 г. на правом крутом и высоком берегу Москвы-реки по приказу великого князя Василия III была построена каменная церковь Вознесения Господня, использующая шатровую конструкцию деревянного сакрального зодчества. Основание церкви составляет крестообразный объем на подклете, который плавно переходит в восьмерик, а затем в высокий восьмигранный, устремленный ввысь острый шатер, увенчанный главой. Высота храма (при интерьере 8,5 x 8,5 м) превышает 60 м. Летописец записал, что церковь «Вознесения Господа нашего Иисуса Христа [...] чудна своей высотой, красотой и светлостью, какой не бывало доселе на Руси". Храм, к счастью, сохранил свой первоначальный облик. Этот уникальный монумент можно посмотреть на территории музея- заповедника в Коломенское. Он включен в список Всемирного наследия ЮНЕСКО.

Eliza Małek38 Церковь Вознесения Господня 1532 г. (село Коломенское) Murowana cerkiew namiotowa Wniebowstąpienia (Kołomienskoje k. Moskwy)

Sobór Wasyla Błogosławionego (Pokrowski) Eliza Małek39

Eliza Małek40 Ikonostas Схема высокоярусного иконостаса: 1 (нижний) ряд – деисусный, 2 – пророческий, 3 – праздничный, 4 - праотеческий