( гг) ( гг)
Вальханов Шо қ аны. Петр I тек терезені Европаға ойды. Ол да Ресейдің өрлеуінің негіздерін на шығысты заложил. Сібірдің алып игерусіз аялары жаңа кадрдың дайындығын сұрады. Бір басты жүктерден осы үдерісте казақтарға деген жауды. Байланысты мен осы Омбы, негізгі қалада Ертістің сызығының және батысшыл Сібірдің астанасында, 1813 жылы білімді әскери казак училище бол-. Онда казактардың бала-шағасының тәлім-тәрбиесі әмірлі кадрдың дайындығы үшін қосындар үшін Ресейдің күншығыс шекарасында жүргізді.
Сия қ ты белгілі, кейін Джунгарияны ң разгрома Қ ытай к ү ншы ғ ыс Қ аза қ станны ң жерлеріне деген претендовать бастады, қ арамастан ж ә не қ ажет бол- сал- бекіністер ж ә не бекіт- шекара. Ә уелі училище 30 человек деген ө лшеулі болды, 20 олардан ар қ асында казактарды ң асырады ж ә не 10 - ар қ асында ө зіні ң ә ке- шешелеріні ң. Училище беделмен пользоваться стало, қ арамастан ж ә не уже ар қ ылы екі жыл онда 320 человек ү йренді.
Шо қ ан балалы қ т а. Валиханов(толы қ оны ң аты - М ұқ аммед- Ханафия, ал Шо қ ан - анамен айтылмыш ж ұ мса қ ат) Шо қ аны Кушмурун бекінісінде 1835 жылды ң қ арашасында туды. Шо қ ан ө те тірі ж ә не а қ ылды ұ лмен болды. Ал ғ аш ол жеке қ аза қ мектепте ара Кушмуруне о қ ыды. Мында ол арабты ң хатыны ң негіздерімен басып алды ж ә не қ арындашпен сурет салу ү йренді. Осы ө нерге ол басты ң орыс суретшіні ң, топографтарды ң ж ә не Валихановых отбасысында подолгу мекенде- геодезисттерді ң ү йренген. Бас қ а ана, Валихановых аулында жиі орыс ғ алым, инженерлер ж ә не м ү ддені ө нерге ж ә не ә дебиетке ұғ ымтал ұ лда қ оз ғ а ғ ан білімді офицерлер қ она қ болды жылды ң к ү здіг ү ні ә ке 12 - жазды ң Шо қ аныны ң Омбы ғ а о қ у ғ а сібір сонда Сібірді ң алды о қ у мектебімен санал- кадет кеудеге ә келіп берген
Бас қ а ө зіні ң негізгі ат қ аратын қ ызметіні ң - кіші офицерлік құ рамны ң дайынды қ тары, кеуде ж ә не зайырлы білімні ң биік де ң гейімен славился. Мында белгілі астаналарда к ө ндікпеппін азат ойлылы қ профессорлар о қ ыт қ ан. Қ аза қ отбасылардан о қ у ғ а ж ә не бала-ша ғ алар ғ а деген қ абылдады жылы оны Шо қ анны ң ә кесі бітірді. Уже патшалы қ ә скерді ң полковни ғ ыны ң ата ғ ында ол мында ө зіні ң ұ лын ә келіп берді. Қ ашан олар жа ғ рафияны ң о қ ытушысымен кездесті, Шо қ ан та ғ ы мен кеудені ң бір т ә рбиеленушісімен - анда уже жыл проучился Григориймен Потанинмен танысты. Ал ғ аш қ атынастар бас оларды ң заладились. Біра қ со ң ыра, қ ашан Шо қ ан о қ уды ң атмосферасын сезінді, олар жа қ ын достармен стали. Кеудені ң осы екі т ү легі айтулы беттерді Азияны ң е ң труднодоступных ауданыны ң зертте- кіргізіп жазды. \u0017Кеудені ң белгілі т ү лектеріні ң арасында Лавр Корнилов, Дмитрий Карбышев
Ескерткіш Шо қ ан ғ а Валиханованы Омбыда Бойынша жал ғ ау о қ уды ң Валиханов Омбыда қ ызмет ет- қ алды. Мында ғ ой ол Федормен Достоевскиймен танысты. Уваны ң, ана м ұң ды жай-жапсарлар осы қ ала ғ а деген келтірді. Ол мында каторганы омбыны ң ө ткірінде кейін сотты ң над "петрашевцами" ө теді. Ұ лы жазушыны ң ә леміне, аш қ ан мыл қ ау ү йден" деген "жазбахаттар тап оны ң ө міріні ң осы беттерін суреттейді. Кейін азатты қ ты ң Достоевский қ ызметке деген т ү сті ж ә не мен Валихановым ү йлесті. Оларды жылы досты қ байланыстырды, тым ажырым возрасте ма ң ызды болды.
Достоевский с ү йді Валиханова, еш жа қ ын а ғ аны ң кіші. Кейін Достоевский Семипалатинск деген к ө шті, біра қ ж ә не анда олар емес ретті кездесті, себебі многие сапарлардан Валиханова ар қ ылы осы қ аланы ө тті. Достоевскийді ң тамаша м ұ ражайы бірде Омбыны ң ескі ғ имараттарынан оны ң ашы қ досты ғ ына мен Валихановым арнаулы несколько экспонатті са қ тайтын.
Омбыны ң кадет кеудесіні ң т ү легі корнет султан Валиханов Шо қ аны ара дала к ө ру ә скери ты ң шылы қ ты ң кездестіреді. на жас қ аза қ а қ с ү йекті ң, айтулы қ аза қ руды ң ж ұ ра ғ атыны ң ас қ ан зияткерлік ж ә не жігерлі сапаларына деген бірінші полковни қ Карл Каземирович Гутковский,, ара сібір казак қ осында ә скери ты ң шылы қ пен ш ұғ ылданушы бас штабты ң ә скери академия т ү лек к ө зге ілген. Бас қ а барлы қ ө зге, Карл Казимирович біреуді ң ә скери п ә нін, тактиканы, артиллерияны кеудеде о қ ытты.
Арада геодезияде, топографияда, ә скери істе, қ арайтын алты тілді ң білімдары сыртты ң атайы жи һ ангезімен Семеновым-Тян-Шанскиймен қ ойын- қ олты қ араластым, ол жылтыра қ барлаушыны ң р ө лі ү шін жарады. Кашгария(ортаны ң Азиясыны ң ішкі Қ ытай, ішкі Монголией соседствующий е ң к ү ншы ғ ыс айма ғ ы) цин Қ ытайды ң қ оныстануды ң саясатыны ң а ңғ ала ғ ына деген кірді, ал россиялы қ империя шеткі емессал ғ ырт осы аума қ тар ғ а деген қ арады. Саяси ж ә не ә леуметтік- экономикалы қ жа ғ дайды ң бай қ ауы ү шін, ал да жа ң а Қ артты ң жарал ғ аны ү шін анда ж ә не жібер- Шо қ ан болды. Азиялы қ шырайларда ма ғ ына - еуропалы қ тар ғ а болды, сия қ ты правило, қ ытайлы қ тар предвзято қ арады ж ә не жиі ө зіні ң к ү м ә ндері в бір мезетті - қ ыс қ а қ ылышты ң со ққ ысымен шешті.
1858 жылды ң маусымында 21-жазды ң Валиханов ара құ рам семей к ө песті ң Мусабайды ң Тохтубаева керуеніні ң қ ауіпті сапар ғ а деген барады. Отныне ол себя Ә лімбаймен атайды, киім лайы қ ты, қ ыр- бас. Ү шін полтора ай верховий ө зенні ң Иляні ң жетіп, к ө пестер мында айды жасады, саудамен қ ыр ғ ыздармен ш ұғ ылданушы, кейін нені ң керуен ар қ ылы Тянь-шань қ ытайлы қ шекара ғ а деген ж ү рді.
Барысында отыр- Валиханов Кашгарында мен многими к ө песпен, шенеуніктермен ж ә не сыртты ң жергілікті халыктарымен танысады. О ғ ан жию с ә тті бол- а қ парларды туралы халы қ ж ә не алты қ аланы ң "(Алтышар) "еліні ң жолдарында, сия қ ты ұ й ғ ырлар Кашгарию атады. Зерттеуші де айтылмышты туралы ахуал ж ә не елді ң таби ғ атыны ң, оны ң экономикасыны ң жазып алды.
Олар ғ а, ал қ ындыр ғ ан ашылымдар орыс ә скерді ң жас поручи ғ ын қ атар ғ а ә лемні ң ү здік географтарымен салды. Валиханованы ү здік е ң бектер ша жа ғ рафия ғ а, тарих қ а, этнография ғ а, экономика ғ а, Қ аза қ станны ң социологиясыны ң, қ арайды ол қ аза қ фольклорды ң жазбаларын ал қ ындырды, "Манас" деген қ ыр ғ ыз дастанды ғ ылым ү шін ашты.