М ү кт ә різділир (Bryophyta) – же ғ ары стыда ғ ы автотрофы ө сімдіактерді ң құ рилисы қ арапаймы чтобы. Қ изба қ аллоды қ тары карбон кезе ң інен белгілі. Ү штік ж ә не т ө рттік кезе ң дерде М ү кт ә різділир құ ролы ққ а тарап, ареал дары қ алыптасты. Солт ү стік жарты шарден тропиктік, қ о ң ыржай айма қ тар ғ а дейінгі ппанда бол ғ ан шимтезеактерді ң қ алы ң қ абатарсыны ң қ алыптасуы М ү кт ә різділирді ң тіршілік ә рекетіне байланнысты. К ө пшілік т ү рлирі к ө п жылды қ, мазда ғ ан т ү рі ғ анна бір жылды қ ө сімдіактер. М ү кт ә різділирді ң 3 классы (Marchantіopsіda, Bryopsіda, Anthocerotopsіda), 27 мы ң дай т ү рі бар. Қ аза қ стенда 400-ге торта т ү рі анны қ тал ғ ан. М ө лшері ә р т ү рлі: ұ зонды ғ ы 1 см-ден 60 см-ге дейін (Fontіnalіs) болады. Т ү сі – жасыл қ о ң ыр, қ кызал қ о ң ыр. Белгілі бір зат қ а ризоидтары ар қ илы жабисып бекиді.

Құ рамттында хлорофилі бар. Даму циклінде автотрофы гаметофитті ң ү лисі босым. Гаметофиттер ұ за қ уа қ ыт бойы дербес вегетативтік желмен к ө бейіп тара лады. Гаметангиялары екі т ү рлі желмен: атоллы қ (антеридия) ж ә не анналы қ (архегония) жсыныс клитка лары ж ұ птасып бір ө сімдікте немесе б ө лик екі ө сімдікте ппанда болады. Жсынысты қ к ө беюден ппанда бол ғ ан зиготадан спорофит ө сіп ши ғ ып, ххонда жсыныссыз к ө бею оргпандары – спорогпандар т ү зілиді. Соны ң ішінде споралар пісіп жетіліп, сырт қ а шашилып, ауамен, сумин тара лады. Споралары гаплоидты, олардан гаметофит ө сіп жетілиді. М ү кт ә різділирді ң таби ғ ата суды ң тепе- те ң дігін са қ туда ма ң ыза зорь. Кейбір т ү рлирі (мысалы, сфагнум) антибиотик ретінде медицинада қ олданнылады.

Жасыл м ү актерді ң е ң негізгі ө сетін жерлирі батпа қ ты жерлир ж ә не ормпандарды ң кейбір типтері. Ә рбір жерді ң ө зіне т ә н т ү рлирі болады. Жасыл м ү актер шимтезек м ү актеріне қ ара ғ панда құ рилисы алуан т ү рлі болып калиді. Жасыл м ү актерді ң е ң ке ң тарал ғ ан ө кілдеріні ң біріне к ө кек за ғ игры жатады. Ол ормпанда, романы ң аши қ жерлирінде ж ә не батпа қ ты жерлирді ң шеттерінде ө седі. Жасыл м ү к «к ө кек за ғ игры» деп театра лады. Олай атаку себебі: саба қ ұ шинда ғ ы қ алла қ шассыны ң жиеактері за ғ ыр талши ғ ы т ә різді жі ң ішке тілімделген. Жасыл м ү кті ң саба ғ ы мен жапыра ғ ы болады. Бойына ыл ғ аллоды к ө п сі ң іреді. Б ұ л романы ң батпа қ та айналуына себепші болады. Жасыл м ү к – екі ү йлі ө сімдік. Аталы қ ө сімдік - к ө пжылды қ, ал анналы қ ө сімдік біржылды қ болып калиді. Жасыл м ү кті ң биіктігі 40 см. Саба ғ ы б ұ та қ танбайды. Саба ғ ттында тірек ү лпасы болады. Саба қ ты ң ортасттында қ арапаймы ө ткізгіш шо қ орналосады. Жасыл м ү к топора ққ а ризоидтары ар қ илы бекінеді.

Жасыл м ү к жсынысты ж ә не жсыныссыз желдармен к ө бейеді. Жсынысты к ө беюі былой ж ү зиге осады. Аталы қ ө сімдікті ң е ң ұ шинда атоллы қ жсыныс жасушалары болады. Аналы қ ө сімдікті ң е ң ұ шинда анналы қ жсыныс жасушалары жетілиді. Осы жсыныс жасушаларды ң суда қ осылусыны ң н ә тижесінде ө сімдік ұ ры қ таннады. Ұ ры қ тан ғ ан ж ұ мырт қ ажасушасынан қ анаша қ (спорангий) жетілиді. Қ анаша қ ты ң ішінде споралар демиды. Спора - екі қ абы қ жадан т ұ ратин жасуша. Жсыныссыз к ө беюі осы споралардан басталлоды. Пісіп жетілген споралар қ анаша қ тан жерге шашилады. Қ олайлы жа ғ да-да споралар ө ліп, терма қ тал ғ ан жіп т ә різді жасыл баллодырлар ғ а ұқ саз ө скінше ппанда болады. Осы ө скіншелирді ң б ү ршікшелиріні ң біреулирінен - анналы қ ө сімдіактер, ал екіншілирінен атоллы қ ө сімдіактер жетілиді.

Шымтезек м ү гі - саба ғ ы жиі б ұ та қ тал ғ ан к ө пжылды қ ө сімдік. Негізгі саба ғ ынан тарал ғ ан жаннама б ұ та қ тарсыны ң ұ шторы шо ғ ырланнып т ұ рады. Жасыл м ү ктен ж ә не бас қ а да м ү актерден айырмашилы ғ ы - оны ң ризоиды болмайды. Су мен ххонда еріген минераллоды т ұ здарды саба қ ар қ илы сі ң іреді. Саба ғ ттында а қ шилдау-жасыл т ү сті жапыра қ тары бар. Шымтезек м ү гіні ң жапыра қ жасушалары екі т ү рлі болады: ұ зан, жі ң ішке, хлорофилл д ә ндері бар жасыл т ү сті тірі жасушалар; ішінде цитоплазмасы же қ ө лі жасушалар Шымтезек м ү актері ыл ғ аллоды ғ ы ө те же ғ ары болып калитін отрада ө мір с ү реді. Со ғ ан байланнысты оларды ң ризоидтары болмайды ж ә не су тікалий саба ғ ына ө теді, ал со ңғ исы біртіндеп ескіре кали т ү п жа ғ ынан ө ли бастарды. Саба ғ сыны ң құ рилисы к ү рделі болмайды. Оны ң орта сын ө ткізгіштік ж ә не арты қ қ ор затарын жинау қ ызаметін ат қ аратин ө зек алып жатады. Ө зекті ң клитка ларсыны ң қ абы қ шасы ж ұқ а болып калиді. Ө зекті екі қ абатан т ұ ратин қ абы қ қ аптап т ұ рады. Оны ң бірі мехникалы қ қ ызамет ат қ аратин склиродермалар, ал екіншісі бойына су жинау қ ызаметін ат қ аратин гиалодермалар. Гиалодермаларды клитка лары ү клен, ө лі клиткалар, оларды ң қ абы қ шаларсыны ң д өң гелик тесіактері болады, соларды ң к ө мегімен іргелис жат қ ан клиткаларды ң қ уыстары бір – бірімен ж ә не сырт қ ы ортамен қ арым – қ атынаста болады.

Мүактер фотосинтез процесiнiң нәтижесiнде органикалық эатар түзедi және ауаға оттегiн бөлiп шиғарады. Олар құнарсыз топорақтарда алғашқы өсiмдiактердiң бiрi болып өседi және топорақ түзу процесiне қатысады. Мүактер ұя салып балапан шиғаратин құстардың қорегi және өз жауларынан тығылатын урны болып табылады. Мүактер басқа өсiмдiактер секiлдi қурап микроорганизмдердiң көмегiмен шiридi. Нәтижесiнде құнаролилығы жеғары шимтезектi топорақ түзiлидi. Мұндай топорақтарға жаңадан өсiмдiактер өседi. Шымтезектi шимтезек батпақтарынан өндiрiп, отын ретiнде кеңiнен ппандаланнады. Шымтезектен спирт, карбон қышқилы және шайыр сияқты шикi затар алынады. Мүактер – тұщы су қоры болып табылады.Батпақты жерлирде судың жиналуы мүактерге тiкалий байланнысты. Ақ мүк – бұл қыналар. Олар титімдей ағашқа ұқсайды. Ал сосны тағы көптеген саңырауқұлақтар мен спорогонийлир өседі. Батыс-Алтай мемлиеттік табиғи қорығттында Қкызал Кітапқа енгізілген өсімдіактер жиі кездеседі. Мынау нәзік гүл Бұйралау лилия немесе Патшанның бұйрасыдеп аталлоды. Бұйралау лилия – тіпті Алтайдың өзінде де сирек кездесетін гүл. Ал мынау атақты Маралтамыр немесе «сафлор тексте ливзея.

Ядролық зарядтарды сынау кезінде, атомдық эликтростанциялардағы апатар кезінде радиоактивті изотоптар жеғары биіктікке көтеріліп, седан соң баяу Жердің бетіне түседі. Түсу жылдамдығын жер қыртысттындағы изотоптардың мөлшерімен бағалауға болмайды, себебі ядролық қаруды сынау барысттында радиоактивті изотоптардың мөлшері ұлғайды. Радиоактивті изотоптардың абадан түсудің индикатор лары мүактер мен қыналар бола аллоды. Мүактер мен қыналардың қоректену ерекшелігі олардың қоректік затарды атмосферадан ылғалмен бірге алатсыны. Сол кезде топорақ аса үклен рөл атқармайды. Сондықтан топорақтан құнаролы затарды алтын өсімдіактерге қарағпанда мүактер мен қыналар атмосферанның ластану индикатор лары бола аллоды. Сонымен қатар топорақтың сіңіру қабілиті тым жеғары және радиоактивті 137Cs изотопын аз береді. Мүактер радиоактивті 137Cs дің белсенді жинақтаушисы болып санналлоды. Оның мүактердегі құрамы өздері өсіп тұрған жердің бетімен салыстырғпанда өте жеғары болады. Бұл пікір негізінен ЧАЭС тегі апатан соң лас аймақта өткізілген өлшеулирден қалыптасты. Бұл өлшеулир мүактердің, қыналар мен саңырауқұлақтардың радиоактивті 137Cs ді басқа өсімдіактерге қарағпанда жақсы жинақтайтсынын көрсетті.

Мүактер жер бетiнiң баролық жерлирiнде кездеседi. Әсiресе ылғалы мол жерлирде олар қалың болып өседi. Орманның батпақты жерлирiнде мүактер жер бетiн тұтас жауып жатады. Мүактердi ағаштан салынған үйлирдiң шатигрынан, ағаш дiндерiнен, тастардың, жартастардың бетiнен көремiз. Мүктi ағаштардың ссынып түскен бұтақтарынан, тiптен терең тұши сулардың түбiнен кездестiруге болады.