Дзеепрыметнік Дзеепрыслоўе мае граматычныя прыметы дзеяслова і прыметніка. Як дзеяслоў, дзеепрыметніке бывае н е з а к о н ч а н а г а і з а к о н ч а. - презентация

1

2 Дзеепрыметнік Дзеепрыслоўе мае граматычныя прыметы дзеяслова і прыметніка. Як дзеяслоў, дзеепрыметніке бывае н е з а к о н ч а н а г а і з а к о н ч а н а г а трывання, п р о ш л а г а і ц я п е р а ш н я г а часу: скошаная трава, заходзячае сонца асобая форма дзеяслова, якая абазначае прымету прадмета паводле дзеяння і адказвае на пытанні які? якая? якое? якія?: прыбраны пакой, парыжэлая трава, дагледжанае дзіця, вымытыя талеркі Як прыметнік, дзеепрыметнік з м я н я е ц ц а па родах: скошаны луг, скошаная сенажаць, скошанае поле ліках: скошаны луг – скошаныя лугі, скошанае поле – скошаныя палі склонах: Н. скошаны луг Р. скошанага лугу Д. скошанаму лугу. Як і ў прыметніках, род дзеепрыметнікаў вызначаецца толькі ў а д з і н о ч н ы м л і к у. Дзеепрыметнік у сказу выконвае ролю азначэння або выказніка: На белым вышываным ручніку – адкроеная луста хлеба. (В. Вітка) Я быў здзіўлены тым, што ўсе ў кніжцы гавораць так, як у нас. (Я. Брыль).

3 Скло ны Адзіночны лік Множны лік Мужчынскі і ніякі родЖаночы род Н. зламан-ы, зламан-ае расцвіўш-ы, расцвіўш-ае зламан-ая расцвіўш-ая зламан-ыя расцвіўш-ыя Р. зламан-ага расцвіўш-ага зламан-ай расцвіўш-ай зламан-ых расвіўш-ых Д. зламан-аму расцвіўш-аму зламан-ай расцвіўш-ай зламан-ым расцвіўш-ым В. зламан-ы, зламан-ае расцвіўш-ы, расцвіўш-ае зламан-ага расцвіўш-ага зламан-ую расцвіўш-ую зламан-ыя расцвіўш-ыя зламан-ых расцвіўш-ых Т. зламан-ым расцвіўш-ым зламан-ай (-аю) расцвіўш-ай (-аю) зламан-ымі расцвіўш-ымі М. (на) зламан-ым (у) расцвіўш-ым зламан-ай расцвіўш-ай зламан-ых расцвіўш-ых Скланенне дзеепрыметнікаў Дзеепрыметнікі мужчынскага роду ў назоўным склоне адзіночнага ліку маюць канчатак -ы: расхваляван-ы вучань, непакрыт-ы дом, спатнел-ы лоб У творным і месным склонах дзеепрыметнікі мужчынскага і ніякага роду маюць аднолькавы канчатак -ым: за ўзаран-ым палеткам, полем(Т. скл.); на ўзаран-ым палетку, полі (М. скл.) дзеепрыметнікі жаночага роду – -ай (-аю): за адрамантавн-ай школай (Т. скл.); у адрамантаван-ай школе (М. скл.)

4 Дзеепрыметны зварот, як і ідзіночны дзеепрыметнік, звычайна паясняе назоўнік або займеннік і пры сэнсавым адасабленні зяўляецца адным членам сказа – развітым азначэннем. Паяснёны назоўнік (займеннік) у дзеепрыметны зварот, безумоўна, не ўваходзіць. Дзеепрыметны зварот, як і ідзіночны дзеепрыметнік, звычайна паясняе назоўнік або займеннік і пры сэнсавым адасабленні зяўляецца адным членам сказа – развітым азначэннем. Паяснёны назоўнік (займеннік) у дзеепрыметны зварот, безумоўна, не ўваходзіць. Дзеепрыметны зварот, які стаіць непасрэдна перад назоўнікам, коскаю ад яго не аддзяляецца: Працяты марозам снег хрустка скрыпеў пад нагамі. Калі ж такое развітае азначэнне стаіць перад займеннікам, то коска пасля яго ставіцца: Перапалоханы крыкам, я выскачыў з дому. Дзеепрыметны зварот, які стаіць непасрэдна перад назоўнікам, коскаю ад яго не аддзяляецца: Працяты марозам снег хрустка скрыпеў пад нагамі. Калі ж такое развітае азначэнне стаіць перад займеннікам, то коска пасля яго ставіцца: Перапалоханы крыкам, я выскачыў з дому. Дзеепрыметны зварот, які стаіць пасля паяснёнага слова ў сярэдзіне сказа, заўсёды выдзяляецца коскамі: Ельнік, увесь абліты сонцам, віднеўся наперадзе. У канцы сказа коска ставіцца перад дзеепрыметным зваротам: Наперадзе віднеўся ельнік, увесь абліты сонцам. Дзеепрыметны зварот, які стаіць пасля паяснёнага слова ў сярэдзіне сказа, заўсёды выдзяляецца коскамі: Ельнік, увесь абліты сонцам, віднеўся наперадзе. У канцы сказа коска ставіцца перад дзеепрыметным зваротам: Наперадзе віднеўся ельнік, увесь абліты сонцам. Дзеепрыметнік разам з залежнымі ад яго словамі ўтварае дзеепрыметны зварот Дзеепрыметны зварот

5 Дзеепрыметнікі незалежнага стану залежнага стану абазначаюць прымету таго прадмета, якую ўтварыў (утвараў або ўтварае) сам гэты прадмет: пасівелыя валасы, падаючае лісце абазначаюць прымету таго прадмета, якую ўтварыў (утвараў або ўтварае) сам гэты прадмет: пасівелыя валасы, падаючае лісце абазначаюць прымету таго прадмета, якую ўтварыў (утварае) іншы прадмет: выкананае вучнем заданне, разбітая шыба абазначаюць прымету таго прадмета, якую ўтварыў (утварае) іншы прадмет: выкананае вучнем заданне, разбітая шыба Дзеепрыметнікі незалежнага і залежнага стану Дзеепрыметнікі незалежнага і залежнага стану

6 Дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад асноў неазначальнай формы пры дапамозе суфіксаў -н-, -ен-, -ан-, -т-: сарваны – сарваць, падвезены – падвезці, згублены – згубіць, разбуджаны – разбудзіць, праполаты – прапалоць У суфіксах дзеепрыметнікаў залежнага стану прошлага часу пішацца адна літара н: напісаны, створаны, пасаджаны, прынесены Дзеепрыметнікі залежнага стану цяперашняга часу ўтвараюцца ад асноў цяперашняга часу пры дапамозе суфіксаў -ем- ад дзеясловаў 1 спражэння; -ім- ад дзеясловаў 11 спражэння: абмяркоўваюць – абмяркоўваемая (праблема), любяць – любімая (мною кніга) Утварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў залежнага стану Утварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў залежнага стану Дзеепрыметнікі залежнага стану ўтвараюцца толькі ад параходных дзеясловаў закончанага і незакончанага трывання: запрасіць – запрошаны (дакладчык), сарваць – сарваны (яблык) Дзеепрыметнікі залежнага стану ўтвараюцца толькі ад параходных дзеясловаў закончанага і незакончанага трывання: запрасіць – запрошаны (дакладчык), сарваць – сарваны (яблык) Некаторыя дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад асноў цяперашняга (будучага часу): зрабіць – зраблю – зроблены; наклеіць – наклею – наклеены Некаторыя дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад асноў цяперашняга (будучага часу): зрабіць – зраблю – зроблены; наклеіць – наклею – наклеены

7 У суфіксах дзеепрыметнікаў залежнага стану прошлага часу пішацца адна літара н: напісаны, створаны, пасаджаны, прынесены Дзеепрыметнікі з суфіксам –н- утвараюцца ад асноў дзеяслова неазначальнай формы (інфінітыва) на а, я і захоўваюць гэтыя галосныя ва ўсіх формах: паказаць – паказаны, паказаная, паказаныя; згуляць – згуляны Суфіксы -ен-, -ан- маюць дзеепрыметнікі, утвораныя ад асновы неазначальнай формы на зычны, які можа чаргавацца: прынесці – прынесены, прынесеная; зесці – зедзены, зедзеныя або на галосныя і, ы, е, якія выпадаюць: пабяліць – пабелены, пабеленыя Суфікс -т- маюць дзеепрыметнікі, утвораныя ад дзеясловаў з аднаскладовым коранем або ад асноў інфінітыва дзеясловаў на ў, у, ну: малоць – молатая кава, раздзьмуць – раздзьмуты агонь Правапіс суфіксаў -н-, -ан-, -ен-, -т- дзеепрыметнікаў

8 Кароткія дзеепрыметнікі залежнага стану Дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу могуць мець не толькі поўную, але і кароткую форму: стомлены чалавек, стомленая жанчына, стомленае дзіця, стомленыя людзі – чалавек стомлен, жанчына стомлена, дзіця стомлена, людзі стомлены Дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу могуць мець не толькі поўную, але і кароткую форму: стомлены чалавек, стомленая жанчына, стомленае дзіця, стомленыя людзі – чалавек стомлен, жанчына стомлена, дзіця стомлена, людзі стомлены Кароткія дзеепрыметнікі не скланяюцца. Яны змяняюцца па ліках, а ў адзіночным ліку – па родах. Кароткія дзеепрыметнікі не скланяюцца. Яны змяняюцца па ліках, а ў адзіночным ліку – па родах. Кароткія дзеепрыметнікі ў сказе выконваюць ролю выказнікаў: Тут уся зямля нашым духам прасякнута. (А Кулакоўскі) Падаконнікі былі густа застаўлены вазонамі. (З. Бядуля) Кароткія дзеепрыметнікі ў сказе выконваюць ролю выказнікаў: Тут уся зямля нашым духам прасякнута. (А Кулакоўскі) Падаконнікі былі густа застаўлены вазонамі. (З. Бядуля)

9 Дзеепрыметнікі незалежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад асноў дзеясловаў прошлага часу пераходных і непераходных дзеясловаў закончанага і незакончанага трывання пры дапамозе суфіксаў -л- (пасля галосных і зычных), -ўш- (пасля галосных) і -ш- (пасля зычных): пасівеў – пасівелая жанчына, падсох – падсохлая зямля, расцвіў – расцвіўшы бутон, прамок – прамокшыя ногі Дзеепрыметнікі з суфіксам -л- значна часцей ужываюцца ў гутарковым і мастацкім стылях. Такім дзеепрыметнікам перавагу аддаюць і тады, калі ў мове ёсць варыянтныя формы: пацямнелы – пацямнеўшы, заінелы – заінеўшы, загарэлы – загарэўшы, засохлы – засохшы Утварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў незалежнага стану Утварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў незалежнага стану Дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу ўтвараюцца ад асноў цяперашняга часу пераходных і непераходных дзеясловаў незакончанага трывання пры дапамозе суфіксаў -уч- (-юч) ад дзеясловаў I спражэння і -ач- (-яч-) ад дзеясловаў II спражэння: рашаюць – рашаючая (сіла), пахнуць – пахнучыя (фарбаю сталы), гавораць – гаворачая (асоба), адыходзяць – адыходзячыя (неўміручыя гады) Большасць такіх дзеепрыметнікаў страціла дзеяслоўныя рысы і перайшла ў прыметнікі: Лепш завяжы любімую хусцінку, сатканую з праменняў і нябёс, і хай нясе цябе, маю дзяўчынку, на лёгкіх крыльцах неўміручы лёс. (А. Куляшоў)

10 Не (ня) з дзеепрыметнікамі Не (ня) з поўнымі дзеепрыметнікамі пішацца разам, калі гэтыя дзеепрыметнікі не маюць залежных слоў і калі няма ў сказе супрацьпастаўлення: У пакоі былі непабеленыя сцены. Каля дома стаяў незаўважаны чалавек. Не (ня) з поўнымі дзеепрыметнікамі пішацца разам, калі гэтыя дзеепрыметнікі не маюць залежных слоў і калі няма ў сказе супрацьпастаўлення: У пакоі былі непабеленыя сцены. Каля дома стаяў незаўважаны чалавек. Не (ня) з поўнымі дзеепрыменікамі пішацца асобна: – калі дзеепрыметнікі маюць залежнае слова: У пакоі былі даўно не пабеленыя сцены. Каля дома стаяў нікім не заўважаны чалавек. – калі дзеепрыметнікі маюць залежнае слова: У пакоі былі даўно не пабеленыя сцены. Каля дома стаяў нікім не заўважаны чалавек. – калі ў сказе ёсць супрацьпастаўленне са злучнікам а, якое адносіцца да дзеепрыметніка: Гэта было не вывучанае, а толькі прачыіанае правіла. – калі ў сказе ёсць супрацьпастаўленне са злучнікам а, якое адносіцца да дзеепрыметніка: Гэта было не вывучанае, а толькі прачыіанае правіла. З кароткімі дзеепрыменікамі часціца не пішацца заўсёды асобна: Кніга не прачытана. Трава не скошана. Дровы не прывезены. З кароткімі дзеепрыменікамі часціца не пішацца заўсёды асобна: Кніга не прачытана. Трава не скошана. Дровы не прывезены.