1. Телнећ горизонталь хђрђкђте буенча сузыкларны алгы рђт, арткы рђт авазларга бњлђлђр. Алгы рђт авазлары ясалганда, тел алга килђ, тел очы аскы тешлђргђ. - презентация

1

2 1. Телнећ горизонталь хђрђкђте буенча сузыкларны алгы рђт, арткы рђт авазларга бњлђлђр. Алгы рђт авазлары ясалганда, тел алга килђ, тел очы аскы тешлђргђ тия. Алгы рђт авазлары – и, э, е, ђ, њ, љ. Арткы рђт авазлары ясалганда, тел бљтен массасы белђн артка китђ, тел аркасыныћ арткы љлеше аћкауга књтђрелђ. Арткы рђт авазлары – а, у, о, ы, рус телендђге о, ы. Икенче тљрле, бу авазларны калын џђм нечкђ авазлар дилђр. Сузыкларныћ мондый бњленеше тљрки теллђрдђ сингармонизм законы белђн бђйле.

3 2. Телнећ вертикаль хђрђкђте буенча сузыкларны югары књтђрелешле, урта књтђрелешле, тњбђн књтђрелешле авазларга бњлђлђр. Тел ић югары књтђрелештђ чагында ясалган авазлар – и, у, њ, рус ы. Телнећ ић тњбђн торышында ясалган авазлар – а, ђ. Телнећ урта књтђрелешендђ – о, љ, е, ы, рус э, о. Тел белемендђ аларны «тар, ярымтар џђм кић ђйтелешле сузыклар» дип тђ йљртђлђр.

4 3. Иреннђр, сузык авазлар ясаганда, тљрлечђ катнашалар: ќђелђлђр, тњгђрђклђнђлђр, очлаеп алга килђлђр. Иреннђрнећ катнашу-катнашмавына карап, сузыкларны 2 тљркемгђ аералар: иренлђшкђн – у, њ,о,љ, рус о, калганнары иренлђшмђгђн – ђ, и, ы, э, а, рус э, ы.

5 РђтАлгы рђтАрткы рђт Књтђрелеш Иренлђ шкђн Иренлђш мђгђн Иренлђш кђн Иренлђш мђгђн Югары књтђрелеш њиу рус _ ы Урта књтђрелеш ље, э о, рус _ о ы Тњбђн књтђрелеш ђ а

6 4. Микъдари озынлыклары буенча сузыклар озын џђм кыска авазларга бњленђлђр. Татар телендђ аваз озынлы­гы мђгънђ аермый. Рус телендђ исђ сузыкларныћ озынлыгы, нигездђ, басымга бђйле була. Озын сузыклар: ђ, а, у, њ, и, рус о, э. Кыска сузыклар:о, љ, ы, е.

7 Тартык авазларны ђйткђндђ, њпкђдђн чыккан џава агымы њз юлында нинди дђ булса тоткарлыкка очрый. Хђзерге татар ђдђби телендђ 28 тартык аваз бар. Билгеле бер телнећ тартыклар системасын консонантизм (латин, consonans – тартык аваз) дилђр. Тартыклар, нигездђ, авыз куышлыгында ясалалар, кайчак борын куышлыгы да катнаша.

8 Тартык авазларны ђйткђндђ тавышныћ катнашу дђрђќђсенђ карап, тартыклар яћгырау, саћгырау џђм сонорларга бњленђлђр. Саћгырау тартыклар бары тик шаудан гына тора. Яћгырау тартыкларны ђйткђндђ шау да, азрак тавыш (тон) та катнаша. Сонор тартыклар ђйтелешендђ шау азрак, тавыш књбрђк була. Тартыкларныћ књбесе яћгыраулыкта џђм саћгыраулыкта парлашалар.

9 Яћ- гы- рау бвггъджзќлмнћйрω Саћ- гы- рау пфккътшсч хцщџ΄

10 Ясалу урыныЯћгырауСаћгырауСонор Ирен-ирен[б][б][п][п][м] [w] Ирен-теш[в][в][ф][ф] Тел алды[д][ ћ][ з][ ќ][т] [ш] [с] [ч] [ц] [щ][л] [н] [р] Тел уртасы [й][й] Тел арты[г][г][к][к] [ћ΄] (нечкђ вариант) Кече тел (увуляр) [гъ][къ] [ х][ћ][ћ] Йоткылык (фарингаль) [џ][џ] Бугаз (Ларингаль) [΄] (џђмзђ)

11 Ирен-ирен тартыгы [w] : авыл, авыз, вакыт, тавыш, вакыйга, вазифа Ирен-теш тартыгы [в] : врач, вагон, ваза

12 Язуда бу ике аваз бер үк в хәрефе белән белдерелә.

13 [w] авазы язуда иќек башында в хђрефе белђн, иќек ахырында у џђм њ хђрефлђре белђн белдерелђ: [wакыт]-вакыт, [таw ] - тау, [къ] џђм [гъ] - язуда к џђм г хђрефлђре белђн књрсђтелђ.

14 кадакгасыр казгармун калагорурлык каргомер камырГали кайчыгад ә т каргагадел кашГафур

15 кес ә лг ө б ә дия керпег ө мб ә керфекг ө л җ имеш кел ә мГ ү з ә л кешег әү д ә к ө чекг әүһә р киемг ө л к ө пч ә кг ә р ә б ә кибетче

16 Ирен-ирен тартыгы [м] : май, моң, машина, матур Тел-теш тартыгы [н]: нарат, нәфис, Наилә, Нургали Кече тел тартыгы [ң] : яңгыр, чаңгы, таң

17 [ч] – саңгырау тартык, аның яңгырау пары: [җ] чиләк чирек чәй чигүле чәч чана

18 [ц] һәм [щ] – парсыз тартыклар цех щи цирк борщ цифр щётка концертящик цемент

19 ['] - бугаз тартыгы - џђмзђ. Иќек ахырында язуда белдерњ љчен э хђрефен язалар: [ма'май]- маэмай; нечкђ иќектђн соћ иќек башында килсђ, ь хђрефе белђн белдерелђ: [мђс'ђлђ]-мђсьђлђ; калын иќектђн соћ килсђ, ъ хђрефе белђн [Къор'ђн] – Коръђн.

20 (латин.assimilatio – охшашлану) – тартыкларныћ бер-берсенђ тђэсир итешње нђтиќђсендђ барлыкка килђ: ике охшаш булмаган аваздан бер тљрле яки якын артикуляцияле охшаш авазлар формалаша.

21 Ике сузык аваз арасында яки [р] тартыгы алдыннан килгәндә [к], [къ], [п] тартыклары яңгырау парлары белән алышына (чиратлаша): [г], [гъ], [б]: көрәк - көрәге табак – табагы туп - тубы

22 иќтимагый сњзендђ саћгырау т авазы яћгырау ќ авазын охшашландыра: [ичтимагый]

23 унбиш сњзендђ б ирен-ирен авазы н тел-теш авазын охшашландыра: [умбиш]

24 књренми сњзендђ ирен-ирен м авазы тел-теш н авазын охшашландыра: [књремми]

25 Борын авазына беткән исемнәргә борын авазына башланган кушымчалар ялгана: урам-нар урман-нан моң-нар