Шал а қ ын IKAZ.KZ - ашы қ м ә ліметтер порталы. Шал а қ ын туралы Шал (Тілеуке) Құ леке ұ лы, Шал а қ ын (1748, б ұ рын ғ ы К ө кшетау облысы Азат темір. - презентация

1 Шал а қ ын IKAZ.KZ - ашы қ м ә ліметтер порталы

2 Шал а қ ын туралы Шал (Тілеуке) Құ леке ұ лы, Шал а қ ын (1748, б ұ рын ғ ы К ө кшетау облысы Азат темір жол бекеті – 1819, қ азіргі Солт ү стік Қ аза қ стан облысы аума ғ ы) қ аза қ ты ң т ө кпе а қ ыны. Ә кесі Құ леке батыр Абылай ханны ң жа қ ын серігі бол ғ ан. Шалды ң ө ле ң, жырларынан ө з д ә уіріні ң ө мір к ө ріністері ай қ ын а ңғ арылады. Б ұ ларды ң б ә рінде дерлік жа қ сылы қ пен жаманды қ, ә ділдік пен з ұ лымды қ, ынсап пен тойымсызды қ, а қ ылдылы қ пен а ңғ алды қ, ізгілік пен наданды қ, байлы қ пен кедейлік т ә різді кере ғ ар жайттар ке ң қ амтылып с ө з болады IKAZ.KZ - ашы қ м ә ліметтер порталы

3 Шалды ң енді бір алуан жырларында жас пен к ә рі сипаттарынан тыс, моралды қ, этикалы қ қ атынастарда ұ тымды бейнеленеді («К ә рілік туралы», «Жасты қ ты к ө ксегені», «Он бес деген жасым-ай», «Елу ерді ң жасы екен», «Жаман ғ а д ә улет бітсе ауа айналар», «Екі арыстан жабылса д ә уді ө лтірер», «Айтайын бір аз ке ң ес» та ғ ы бас қ а)- Шал кезінде ел ө мірінде елеулі орын ал ғ ан айтыс-ка ғ ыстар ғ а қ атысып отыр ғ ан. Б ұ лардан оны ң ұ ш қ ыр киялды тап қ ырлы ғ ы мен от ауызды, ора қ тілді ал ғ ырлы ғ ы да мол к ө рінеді («Шал мен қ ыз», «Б ә йбіше мен Шал», «Шал мен жігіт», «Шал мен келіншектер» та ғ ы бас қ а). Бір топ жырлары «XVIII-XIX ғ асырларда ғ ы қ аза қ а қ ындарыны ң шы ғ армалары» (1962 ж.), « Ү ш ғ асыр жырлайды» (1965 ж.), «Алдаспан» (1971 ж.), «ХV-ХVII ғ асырларда ғ ы қ аза қ поэзиясы» (1982 ж.), «Бес ғ асыр жырлайды» (1984 ж.) жина қ тарына енді. IKAZ.KZ - ашы қ м ә ліметтер порталы

4 Суырып салма а қ ынды қ таланты 15 жасында оны да ңққ а б ө леп, сол кезді ң ө зінде халы қ Шал а қ ын ауылы (к ә рі, дана) деп ата ғ ан. Оны ң шы ғ армашылы қ таланты б ү кіл Сарыар қ а ғ а ке ң інен жайылды. А қ ын адамгершілік ү шін к ү ресіп, қ о ғ амда ғ ы ә ділетсіздіктерді шынды қ т ұ р ғ ысынан айтып, сынады. Оны ң «Шал мен дегдар қ ыз», «Шал мен К ү лтімжан қ ыз», «Жігіт пен шал», «Шал мен кемпір» ша ғ ын айтыстары мен «Ата-ананы ң қ адірін», «Жігіт туралы», «Жігітті ң ө зін білем дегені», « Ә йел сыны», « Қ ыздар туралы» ж ә не бас қ а ө ле ң дері са қ тал ғ ан. Шал а қ ынны ң к ө птеген шы ғ армалары, соны ң ішінде тарихи а ң ыздар мен әң гімелерге бай қ аза қ хал қ ыны ң шы ғ у тегі ж ө ніндегі эпикалы қ шы ғ армасы са қ талма ғ ан. Шал а қ ынны ң белгілі ө ле ң дері 20 ғ асырды ң 60-жылдарынан бастап баспа бетінде жары қ к ө рді, жеке шы ғ армалары орыс тіліне аударылды. Есімі Солт ү стік Қ аза қ стан облысыны ң аудандарыны ң біріне берілген. IKAZ.KZ - ашы қ м ә ліметтер порталы

5 Шал а қ ын қ аза қ хал қ ыны ң аса бір ерекше құ ндылы ғ ы - перзенті де с ө з етіп, жырлайды, таби ғ ат құ былыстарымен салыстырады: жер-боз, қ ой- қ озы, а ғ аш-жапыра қ, құ с-ж ұ мырт қ а, тау-б ұ ла қ, ешкі-ла қ, к ө л жа ғ ады жасыл құ ра қ. Б ұ л таби ғ атта ғ ы келісімділік адам ө мірінде де болу керек екенін айтып, ө зіні ң перзентсіз бол ғ анын зарлы т ү рде жырлайды: "Бір жарат қ ан пенденмі ң, Перзент ү шін жылатты ң. Балалы ар қ ар ма ң ырайды, Баласыз ар қ ар зарлайды, Балалыны к ө ргенде Екі к ө зім жайнайды, Ішім оттай қ айнайды!" IKAZ.KZ - ашы қ м ә ліметтер порталы

6 Та ғ ы бір ө ленінде айт қ аны: боса ғ асын алтыннан со қ са ң -да ғ ы перзент с ү ймей адамны ң мейірі қ анбас. (128б.). Ел болуды ң басты шарты – отбасында перзент болуы. Ел болу ү шін қ аза қ д ә ст ү рі бойынша отбасында баланы ң к ө птігі керек. Халы қ санын ( қ аза қ санын) к ө бейту б ү гінгі Қ аза қ станны ң демографиялы қ м ә селесі. Ата-ана – қ аза қ хал қ ыны ң д ә ст ү рлі құ ндылы ғ ы, ол т ү ркі халы қ тарыны ң қ асиетті құ нды жері – Мекке ж ә не Мединеге те ң естіріледі: Ата менен ананды құ рметтесе ң,Мекке болып табылар ү йді ң іші (128б).Жас ұ рпа қ ата-анасын ты ң дап ө ссе, ел азбайды. Ұ рпа қ ұ штасты ғ ы – халы қ ты ң д ә ст ү рлі құ ндылы ғ ы. Шал а қ ынны ң бір с ө зінде осы құ ндылы қ ты ң мазм ұ ны былай ашыл ғ ан: Жетесіз ту ғ ан жігіттерЖиырма бесте жас болар. (130б)Жетесі жаман бозбалаТо қ санда ғ ы шалмен те ң (138б)Бала - ә кеге тірек болу керек деген д ә ст ү рлі құ ндылы қ «Баласы жаман ту ғ анны ң ә кесін т ү йе ү стінде ит қ абар» деген с ө здермен к ө рсетілген. IKAZ.KZ - ашы қ м ә ліметтер порталы

7 Зерттеушiлердi ң айтуы бойынша Шал а қ ынны ң т ұңғ ыш ө ле ң i - « Ө ле ң ге то қ тамайды Шал дегенi ң ». Б ұ л ө ле ң дi а қ ын шы ғ армашылы ғ ыны ң басы деп ж ү р. Ө ле ң нi ң шы ғ у тарихы былай екен. Ә йгiлi хан Құ леке батырды ң б ә йге алдын бермейтiн ж ү йрiк атын с ұ рап алып, кейiн қ айтармай қ ояды. Бiрде Құ леке атын с ұ рау ғ а бар ғ анда баласы Шалды ертiп барады. IKAZ.KZ - ашы қ м ә ліметтер порталы

8 Хан бала Шалды ң к ө зiнше: «Iшi бо қ, сырты т ү к сол м ә стектi осыншама неге с ұ рай бересi ң ?» - деген с ө з айтады. Та ң ерте ң ерте т ұ р ғ ан Шал ханны ң қ ойшы ғ а саз ғ а батып, отар ғ а ере алмай қ ал ғ ан бiр қ озыны ар қ алап алып кет дегенін естіп қ алады. Шал кетерiнде хан екен деп қ ысылмай, ө ле ң детiп, малжандылы ғ ын бетiне айтады. « Ө ле ң ге то қ тамайды Шал дегенi ң,Болмайды қ ой ғ а пана тал дегенi ң.Та ң ата жала ң ая қ то қ ты ар қ алап,Хан ата, қ алай екен мал дегенi ң ?Сыйлайды ханымыз деп ү лкен- кiшi,Бiреудi ң ха қ ын жемес жа қ сы кiсi.Та қ та ғ ы хан, топта ғ ы бидi е ң кейткен,Хан ата, қ алай екен малды ң к ү шi?»-дейдi. С ө зден ұ тыл ғ ан хан Құ леке батырды ң б ә йге атын қ айтарып, о ғ ан қ оса бір жыл қ ы беріпті. IKAZ.KZ - ашы қ м ә ліметтер порталы

9 Назарлары ң ыз ғ а рахмет!!! IKAZ.KZ - ашы қ м ә ліметтер порталы