К Ө НЕ Қ ЫТАЙ ЕЛІНІ Ң ФИЛОСОФИЯСЫ. Ө з уа қ ытында Гегель айт қ андай, К ү нні ң ө зі шы ғ ыстан шы ққ аннан кейін, біз де философияны ң тарихын Шы ғ. - презентация

1 К Ө НЕ Қ ЫТАЙ ЕЛІНІ Ң ФИЛОСОФИЯСЫ

2 Ө з уа қ ытында Гегель айт қ андай, К ү нні ң ө зі шы ғ ыстан шы ққ аннан кейін, біз де философияны ң тарихын Шы ғ ыс елдерінен бастаймыз. Біра қ м ұ ны ң ө зі « Шы ғ ысты қ » т ұ жырым ғ а ә келмеуі керек. Жо ғ арыда ғ ы к ө рсеткеніміздей, философия бір уа қ ытта д ү ние ж ү зіні ң кемінде ү ш жерінде - Қ ытай, Ү нді, Грецияда д ү ниеге келеді. Философияны ң м ә селелері бір бол ғ анымен, б ұ л ү ш цивилизация олар ғ а ү ш т ү рлі жауап береді, ұқ ыпты о қ ырман оны о қ ы ғ ан кезде бай қ айды ғ ой деген ү міттеміз.

3 Сол ү ш цивилизацияны ң бірі - ұ лы Қ ытай елі. Ол - б ү гінгі та ң да заманны ң қ ой ғ ан Талабына с ә йкес жа қ сы жауап тауып, ө те тез дамып келе жат қ ан ел. Ғ алымдарды ң айтуына қ ара ғ анда, XXI ғ асырды ң отызыншы жылдарында Қ ытай д ү ние ж ү зіндегі е ң дамы ғ ан елге, д ү ние ж ү зіні ң экономикалы қ орталы ғ ына айналма қ.

4 К ө не Қ ытай философиясы Қ ытай – к ө не тарихты ң, м ә дениетті ң, философияны ң елі мен жері. Мамандар Қ ытай ө ркениетіні ң басталуын ся д ә уіріне, я ғ ни б. д. д. III – II мы ң жылды қ ты ң саясына жат қ ызады. Б. д. д. XVII-XII ғ. ғ. Шан - Инь мемлекетінде қ ола м ә дениеті дамиды, шаруашылы қ ты ң құ лды қ қ о ғ амды қ т ү рі жетілді. Шан - Инь д ә уірінде Қ ытайда ал ғ аш жазу пайда бол ғ ан. Ежелгі Қ ытай тіліні ң грамматикасы қ алыптаса баста ғ ан. Шан - Инь қ о ғ амыны ң саяси билігі ван топтары ар қ ылы ж ү ргізілді

5 . Ван шаруашылы қ м ә селесіне де, ә скери, діни билікте де е ң жо ғ ар ғ ы басшы болды. Ванны ң билігін шанды қ тар д ә ріптеп, оны т әң ірге те ң еген. « Шан - ди » деген титул ғ а ие бол ғ ан ван ө зін « Мен - адамдарды ң арасында ғ ы ерекше жаратылыспын. Жал ғ ызбын » деп жариялады. Шан жер кіндігіні ң Ұ лы қ аласы, Қ ытай жерді ң Ұ лы орталы ғ ы деген уа ғ ыздар таралды.

6 Бізді ң жыл санауымыздан б ұ рын VIIIVI ғ асырлар аралы ғ ында қ азіргі Қ ытай мемлекетіні ң жерінде құ лды қ қ о ғ ам толы қ қ алыптас қ ан - ды. Мифологиялы қ д ү ниетанымны ң орнын философиялы қ ілімдер ала бастайды. Оларды ң барынша г ү лдену кезе ң і Хань династиясына с ә йкес келеді ( б. ж. с. д. 207 ж.- б. д.220 ж.). Зерттеушілер б ұ л кезенді « г ү лденген ж ү з философиялы қ мектепті ң ө зара тартысы » деп ата ғ ан. Мысалы, Хань д ә уіріндегі тарихшы Сьма Тань ( б. ж. с. д. 110 ж. қ айтыс бол ғ ан ) соларды ң ішінен алты философиялы қ ба ғ ыттарды атап к ө рсеткен :

7 1. Инь ж ә не Ян мектебі. 2. Конфуций мектебі немесе ә дебиетшілер. 3. Моистер мектебі. 4. Атаулар мектебі. 5. За ң герлер мектебі. 6. К ү ш пен жол мектебі ( дао цзя ).

8 Осыларды ң ал ғ аш қ ысы, я ғ ни Инь ж ә не Ян мектебі ө з бастауын « Ө згерістер кітабынан » ( б. ж. с. д. VII-VII ғ асырда ) алады. Б ұ л кезе ң мифологиялы қ д ү ниетанымны ң тарих сахнасынан к ө шіп, философиялы қ к ө з қ арастар ғ а орын босата баста ғ ан кезі болатын.

9 Инь ж ә не Ян - ә лемні ң бастауында т ұ р ғ ан м ә ндер. Біра қ олар туралы ілім дуалистік сипатта емес, себебі барлы қ болмыс ол екеуіні ң бірт ұ тасты ғ ы ар қ ылы ғ ана бар бола алады. Демек, олар диалектикалы қ бірлікте болатын қ арама - қ арсылы қ тар. Инь ж ә не Ян қ а ғ идалары аспан мен жер, ұ р ғ ашы мен еркек арасында ғ ы қ атынастармен ты ғ ыз байланысты, ә рі оларды ң дамуына н ұ с қ айды. Белсенділік к ө біне Ян ғ а т ә н болады да, Инь енжарлы қ танытып отырады. Біра қ оларды ң бірлігі - диалектикалы қ дамуды ң к ө зі.

10 Ян – еркек бастамасы, к ү н н ұ рындай жары қ, ашы қ бекем ж ә не к ү шті. Ян жалпы жа ғ ымды н ә рсені ң бастамасы. Инь - ә йел бастамасы, аймен байланысты, сонды қ тан к ө ле ң келі, к үң гірт ж ә не ә лсіз.

11 Н ә тижесінде заттар мен құ былыстар ө згерістерге ұ шырайды. М ұ ндай ө згерістер адамдар ғ а да қ атысты болады. Аспан, жер, адам - б ұ лар ү шкілдік бірлікте белгілі бір даму жолымен ( дао ) тіршілік кешеді.

12 Екінші мектеп Конфуцийді ң атымен ты ғ ыз байланысты. Конфуций ( қ ытайша Кун Цю, Кун Чжунни, ал ә дебиетте к ө бінесе Кун - цзы, ұ стаз Кун деген атпен белгілі ) б. ж. с. д жылдары Лу патшалы ғ ында ө мір с ү рген. Ол кедейленіп қ ал ғ ан а қ с ү йек ә скербасыны ң семьясында д ү ниеге келді. 22 жасынан бастап ұ стазды қ ж ұ мыспен айналысты, ата ғ ы б ү кіл Лу патшалы ғ ына жайылды.

13 Конфуций мектебінде, негізінен, т ө рт п ә ннен д ә ріс о қ ытылатын. Олар – тіл, ахла қ, саясат ж ә не ә дебиет. Конфуций елу жасында Лу патшалы ғ ында к ө рнекті саяси қ айраткерге айналды. Алайда, сарай т өң ірегіндегі саясатшыларды ң жаласынан он ү ш жыл бойы ел аралап қ а ңғ ырып кетуге м ә жб ү р болды. Біра қ та бас қ а Қ ытай мемлекеттерінде оны ң жа ң а ілімі еш қ андай қ олдау таппады да, 484 жылы ту ғ ан Отанына қ айта орал ғ ан еді.

14 Конфуцийді ң ілімі туралы оны ң ш ә кірттері жазып қ алдыр ғ ан « Лунь юий » (« С ұ хбаттар мен пікірлер ») атты е ң бектен ма ғ л ұ мат аламыз. Онда Конфуцийді ң ойлары мен т ұ жырымдары, қ а ғ идалары мен пікірлері жина қ тал ғ ан. « Лунь юий » - бізді ң заманымыз ғ а дейін са қ тал ғ ан бірден - бір м ә дени ескерткіш. Конфуций ө зіне, ұ рпа қ тарына ж ә не ш ә кірттеріне арнайы б ө лінген қ орым ғ а жерленген, оны ң т ұ р ғ ан ү йі қ азіргі кезде ата қ ты ғ ибадатхана ғ а айнал ғ ан.

15 Конфуций іліміні ң ерекшелігі сол, ол адамгершілік м ә селелерін бірінші кезекке қ ой ғ ан. Ал рух, аспан денелеріні ң қ оз ғ алу за ң дылы қ тарына еш к өң іл б ө лмейді. « Ө мірді ң не екенін білмей жатып, ө лімні ң, рухты ң не екенін қ айдан білейік », деген екен ол. Алайда, к ө кті пір т ұ т қ анды ғ ы а қ и қ ат, к ө к т әң ірісіне құ рбанды қ шалуды о ғ ан деген адамдарды ң к ө рсеткен құ рметі деп т ү сінген. Кейіннен Қ ытайды ң « аспан асты империя » деп аталуына да осы ұғ ым ө з ә серін тигізген сы ң айлы.

16 Жо ғ арыда айтылып ө ткендей, Конфуций ө з ілімін адам ғ а ба ғ ытта ғ ан. Ол - ал ғ аш рет адамны ң кісілік т ұ л ғ асы туралы ой қ оз ғ а ғ ан философ. Ү лгі т ұ ту ғ а жарайтын ер адамны ң адамгершілігі ( жэнь ), ү лкенді сыйлауы ( сяо ), ә дет - ғұ рып, д ә ст ү рді құ рмет т ұ ту ( ли ) жо ғ ар ғ ы д ә режеде болуы тиіс.

17 Адам тумысынан жаман болып тумайды, оны жаман да, жа қ сы да қ ылатын ө скен ортасы. Конфуций мемлекетті де ү лкен отбасы деп т ү сіндірген. Оны ң ілімі, жалпы ал ғ анда, ү стем тапты ң м ү ддесін қ ор ғ ады, құ лды қ ты с ө кет к ө рмеді, сонды қ тан да ұ за қ жылдар бойы мемлекеттік ресми идеология ғ а айналып, Қ ытайда ғ ы қ о ғ амды қ ө мірді ң барлы қ салаларына ө з ә серін тигізді.

18 Конфуцийді ң қ азасынан кейін оны ң ілімі сегіз тарма ққ а б ө лініп кетті. Оларды ң ішіндегі е ң негізгілері идеалистік ба ғ ытта ғ ы Мэн - цзы мектебі мен материалистік ба ғ ытта ғ ы Сюнь - цзы мектебі. Б ұ л екі ба ғ ыт та Конфуцийді ң ш ә кірттері Мэн жэне Сюньні ң аттарымен аталады. Мэн - цзы Конфуций ілімдерін жина қ тап, бір ж ү йеге т ү сірумен ғ ана айналыспа ғ ан, сонымен қ атар, жа ң а ойлармен толы қ тырьш отыр ғ ан. Конфуцийді ң қ азасынан кейін оны ң ілімі сегіз тарма ққ а б ө лініп кетті. Оларды ң ішіндегі е ң негізгілері идеалистік ба ғ ытта ғ ы Мэн - цзы мектебі мен материалистік ба ғ ытта ғ ы Сюнь - цзы мектебі. Б ұ л екі ба ғ ыт та Конфуцийді ң ш ә кірттері Мэн жэне Сюньні ң аттарымен аталады. Мэн - цзы Конфуций ілімдерін жина қ тап, бір ж ү йеге т ү сірумен ғ ана айналыспа ғ ан, сонымен қ атар, жа ң а ойлармен толы қ тырьш отыр ғ ан.

19 Мысалы, « адамны ң таби ғ аты тек жа қ сылы қ тан жаратыл ғ ан » деген қ а ғ ида Мэн - цзы философиясыны ң негізгі ө зегі болып табылады.

20 Ә лемні ң негізі материалды қ к ү ш ( ци ) ж ә не оны ң екі т ү рі болады ( инь жэне ян ). Ә лем ө зіні ң таби ғ и за ң дылы қ тары ар қ ылы ө мір с ү реді, к ө к т әң ірі - ә лемні ң құ рамдас б ө лігі ғ ана, оны зерттеп, сырын ұқ са адамдарды ң ма қ сат - м ү дделеріне пайдалану ғ а болады, Ба қ ытты, ба қ ытсыз болу, сау немесе ауру, бай немесе қ айыршы болу адамдардын ө зіне ғ ана байланысты.

21 Б ұ л т ұ жырым Абайды ң ауруды жарат қ ан Құ дай, біра қ на қ ты адамды ауру қ ыл ғ ан Құ дай емес ; байлы қ кедейлікті жарат қ ан Құ дай : біра қ белгілі бір адамды бай немесе кедей қ ыл ғ ан Құ дай емес, адамны ң ба қ ытты яки ба қ ытсыз болма ғ ы ө зінен дейтін ойымен ү ндесіп жатыр.

22 Тек т ә рбиелеу ж ұ мысы ар қ ылы адамгершілікке баулып, адамны ң ежелгі таби ғ атын ө згертуге болады. Ө мір бойы ө зін - ө зі жетілдіруте құ лшыну - адамды қ парыз. Қ ытай қ о ғ амды қ ө мірінде Сюнь - цзы философиясы да к ө рнекті орын ал ғ ан. Ә сіресе, оны ң мемлекеттік бас қ ару ісін жетілдіру ж ө ніндегі т ұ жырымдары к ү ні б ү гінге дейін ө з манызын жойма қ емес, ө йткені, б ұ л м ә селеде бірінші кезекте халы қ ты ң ма қ сат - м ү ддесін ойлау керек, мемлекеттік іс - шараларды мейірбанды қ пен ж ү зеге асыру керек деген қ а ғ идалар шынымен де қ андай болмасын ілімні ң құ нын арттыратыны с ө зсіз.

23 Моизм мектебіні ң негізін салушы Мо Диді ң ( б. ж. с. д ж.) баса к өң іл аудар ғ ан негізгі м ә селесі ә леуметтік ахла қ болып табылады. Б ұ л мектепті ң ілімі Конфуцийге м ү лдем қ айшы келетін. Ө йткені, оны ң негізінде дерексізденген жалпы с ү йіспеншілік жататын. Теориялы қ іспен айналысу - бос уа қ ыт ө ткізумен бірдей. Адамдар ғ а керегі на қ тылы дене е ң бегі, оны ң пайдалы н ә тижесін, ө мір ү йлесімділігін к ө кке т ә н жігер реттеп т ұ рады - мыс. Кейіннен Мо Диді ң ізбасарлары таным м ә селелеріне к өң іл б ө ліп, ұ стаздарыны ң қ ош к ө рмеген онтологиялы қ с ұ ра қ тар ғ а жауап іздеген к ө рінеді.

24 Атаулар мектебі заттар мен құ былыстарды ң тілде бейнелену с ә йкестілігіне баса назар аударды. ( М ұ ндай м ә селе Еуропалы қ философияда, я ғ ни орта ғ асырлы қ схоластикада онда ғ ан ғ асырдан кейін ғ ана қ арастырыл ғ ан - автор ).

25 Ал, за ң герлер мектебіне келетін болса қ, онда оны ң назары саяси - ә леуметтік м ә селелерге ауып, мемлекет пен құқ ы қ ты ң шы ғ у т ө ркінін, оларды ң м ә нін, ма қ саттылы қ қ ызметін зерттеуді қ ол ғ а ал ғ ан. Б ұ л орайда, Конфуций ілімін ө ткір сын ғ а алып, ө здеріні ң к ө з қ арастарын жаса қ та ғ ан. Б ұ л мектеп Хань династиясыны ң кезе ң іне сай қ алыптас қ ан деп білеміз. Оны ң іргетасын қ алаушыларды ң бірі Шан Ян : « Кім а қ ылды болса, ол за ң шы ғ арады, ал кім а қ ыма қ болса, ол за ң мен шектеледі. Қ абілетті т ә ртіпті ө згертеді, ал, қ абілетсіз т ә ртіп ар қ ылы шырмалады. Т ә ртіпке шырмал ғ ан адаммен іскерлік туралы, ал за ң мен шектелген адаммен ө згерістер туралы әң гімелеуді ң ж ө ні жо қ » депті.

26 За ң герлер мектебі т ә ртіп ( ли ), жа қ сылы қ ( дэ ), адамгершілік, инсанды қ ( жэнь ) категорияларын қ алыптастырып, дамыт қ ан. Дао ( жол ) заттар мен құ былыстарды ң даму т ә ртібін белгілейді. Оларды ң мазм ұ ны қ атып қ ал ғ ан к ү йде болмайды, керісінше ө згеріп отырады. Б ұ л орайда Инь ж ә не Янны ң бірлігі ар қ ылы ж ү зеге асырылады. Қ о ғ амда ғ ы т ә ртіп дегеніміз кемшіліктерді сырттай мойындау. М ұ ны ң орнына билеуші мен қ о ғ амны ң ара қ атынасын қ айтадан реттеу керек. Билеуші за ң ( фа ) немесе ө кім ( мин ) шы ғ арады, алайда олар қ о ғ амны ң тере ң қ атпарларына жетпейді ( увэй ). Себебі олар тек марапаттау мен жазалау ж ү йелеріне байланысты ғ ана шы ғ арыл ғ ан.

27 Егер за ң ( фа ) мен ө кім ( мин ) ө згертіліп отырса, онда адамдарды ң да іс - ә рекеті заман талабына сай ө згеріп отыруы тиіс. Ө йткені, билеушіні ң орны к ө к т әң іріні ң қ олдауымен белгіленген... За ң герлер мектебіні ң негізгі ф ә лсафалы қ т ұ жырымы « жа ң а заман ғ а ескі киім кигізуте болмайды » дегенге келіп саяды. Жа ң а заман талаптарына сай жа ң а за ң дар шы ғ арылуы тиіс. Жа ң а тарихи шынды қ ү шін бас қ аруды ң соны т ә сілдері қ ажет. Конфуцийлік ілімні ң н ұ с қ ауына ерік ескі т ә ртіпке қ арайлай беруді ң пайдасы жо қ. Алайда, осы пікірді ң авторы Хань Фэй, Цинь императоры Шихуанны ң оны қ атты мойындап, қ ал ғ ан бас қ а мектептерге тиым сал ғ анына қ арамастан, ө з атымен байланысты қ алыптас қ ан қ атыгез бас қ ару т ә сіліні ң салдарына шыдамай ө зіне - ө зі қ ол сал ғ ан дейді, к ө не деректер.

28 Конфуцнй іліміне қ арсы шы ққ ан та ғ ы да бір атаулы философиялы қ мектепті ң ілімі даосизм деп аталады. Даоны ң қ аза қ шасы « жол » деген с ө з. Б ұ л ілімні ң негізін қ алаушы б. ж. с. д. VI ғ асырда ө мір с ү рген Лао - цзы. Б ұ л « к ә рі ұ стаз » деген ұғ ымды білдіретін ла қ ап ат. Ал шын аты - Ли Эр. К ө не Қ ытай ескерткіштерінде аты а ң ыз ғ а айнал ғ ан Лао - цзы б. ж. с. д. 604 жылы туыл ғ ан деген ма ғ л ұ мат бар. Біра қ к ө птеген Қ ытай зерттеушілеріні ң ө здері б ұ л ма ғ л ұ матты ң шынды ғ ына к ү м ә н келтіреді. Лао - цзы жыл ғұ мыр кешкен деген де м ә лімет бар.

29 Ол патша сарайында тарихшы, м ұ ра ғ ат ме ң герушісі болып қ ызмет ат қ ар ғ ан. Қ артайып қ ал ғ ан кезінде Конфуциймен кездесіп с ұ хбаттас қ ан да екен. Лао - цзы ө зіні ң ілімінде, негізінен ал ғ анда, ү ш қ а ғ ида ғ а с ү йенеді, олар - дао, дэ, у - вэй. Дао - ә лемдегі заттар мен құ былыстарды ң сапасы мен қ асиеттері. Дао тек дэ ар қ ылы белгілі болуы м ү мкін. У - вэй қ а ғ идасы ә рекетсіздікті білдіреді. Ол - дао ғ а кере ғ ар қ а ғ ида. Дао - ө мірді ң қ айнар к ө зі, белсенділікті ң ү лгісі. « Дао » - заттарды ң ө мір с ү ру за ң ы « цимен » бірігіп, ә лемні ң т ү пнегізін құ райды.

30 . Адамны ң таби ғ атын ү ш т ұ р ғ ыдан саралайды : қ айырымды ер ( цзюнь - цзы ), ша ғ ын адам ( сяо - жэнь ), адамс ү йгіштік ( жэнь ). Адамс ү йгіштік - ті ң м ә нісі - ө з ол қ ылы ғ ын же ң іп, с ө зі мен іс - ә рекетінде д ұ рыс жол ғ а т ү суде. Даоны ң осы идеясы « вэнь » термині ар қ ылы жеткізіледі. Т ү птеп келгенде « вэнь » - с ө з бен білімділік ар қ ылы жеткізуге болатын рухани м ә дениет. « Вэньге » ниет қ ой ғ ан адам к ү нделікті ө мірде к ө птеген қ иыншылы ққ а ұ шырайды. Асыл да а қ ылды жандар ғ а жал ғ ан мен жаман ортада тіршілік жасау же ң іл болмайды. Біра қ ұ лысты ұ стаз болу ү шін, дейді Конфуций мына қ асиеттерді игеру шарт : 1) ө зінше ұ стазды ққ а жету ; 2) ұ стазды ққ а ылайы қ биязы болу ; 3) ұ стазды ққ а іштей бейімділігі ; 4) адамдармен тіл табыса білуі ; 5) ө з ө сиетіне берік болуы ;

31 6) ө з у ә жінде т ұ ру ; 7) ұ стазды ң даралы ғ ы ; 8) ұ стазды ң еркін т ә уелсіздігі ; 9) ж ұ мыста ғ ы мінез - құ лы қ ты ң ұ стамдылы ғ ы ; 10) ұ стаз ниетіні ң адалды ғ ы ; 11) ұ стаз жаныны ң мейірімділігі ; 12) ұ стазды ң а қ ылдыны ай қ ындап, таланттыны қ олдай білуі ; 13) жолдас қ а деген сенімділігі ; 14) ұ стазды қ талапты орындауы ; 15) ұ стазды ң қ арым - қ атынаста ғ ы тартымдылы ғ ы ; 16) ұ стазды ң құ рметтеуі ж ә не т ө зімділігі. Даосизм - қ орша ғ ан д ү ниені ң құ рылымы мен тіршілігіні ң негізін т ү сіндіру ж ә не адам, таби ғ ат пен ғ арышты ң игілікке апаратын жолын табу м ә селесін қ арастырады.

32 . Даосизмні ң қ айнар к ө зі - « Дао - Дэ - цзин » деп аталатын философиялы қ трактатта к ө рсетілген. « Дао » - « жол, ал ғ аш қ ы бастама, ал ғ аш қ ы т ү пнегіз » деген ма ғ ынаны білдіреді. Дао - заттарды ң таби ғ и ө су, ө нуімен бірге, ә лемні ң негізін құ райды. Б ү кіл ә лем Дао за ң ына ба ғ ынады. Даосизм философиясыны ң негізгі м ә селесі - ұ лы Дао туралы, жалпылама За ң ж ә не Абсолют туралы ілім. Даоны ешкім жаса ғ ан жо қ, біра қ б ә рі де содан тара ғ ан. Дао барлы қ жерде, ә р қ ашан, ә р уа қ ытта, шексіз ө з ү стемдігін ж ү ргізеді. Оны сезім ар қ ылы к ө руге, естуге болмайды. Дао таби ғ атты ң, қ о ғ амны ң, адам мінезі мен ойыны ң таби ғ и, біра қ к ө рінбейтін за ң ы. Оны ң бастамасы да, ая ғ ы да жо қ. Сонды қ тан ол атаусыз. Ол уа қ ыт пен ке ң істіктен т ә уелсіз, солай бола т ұ ра, жары қ д ү ниедегі барлы қ н ә рсені ң негізі мен бастамасы, аты мен т ү ріОлар елді бас қ аруды ң рулы қ д ә ст ү рі мен р ә сімдерін қ абылдамады. Осы ғ ан орай.

33 . Дао сансыз заттарды жасаса да, ә рекетсіз к ү йін са қ тайды ; бос қ уыс сия қ ты, біра қ м әң гі, таусылмайды, оларды ә руа қ ытта реттейді. Ұ лы аспанда Даоны ң ы қ палында. Ө мірді ң м ә ні де, ма қ саты да, оны танып білу, соны ң т ә ртібіне еру, сонымен жарасу. Даоны тану дегеніміз таби ғ атты ң за ң ын ұғ ыну ж ә не сол т ә ртіпке ү йлесе білу. Легизм – ( латынша за ң дегенді білдіреді ) – фацзя мектебіні ң за ң туралы ілімі, ерте қ ытайда ғ ы саяси - этикалы қ ілім, адамды, қ о ғ амды ж ә не мемлекетті бас қ ару туралы к ө з қ арастар. Легизм Чжоу династиясыны ң билігі ыдырай баста ғ анда қ алыптасады. Легизмні ң к ө рнекті ө кілдері – Гуань Чжун ( б. д. д. 645), Шан Ян ( б. д. д ), Хань Фэй цзы ( шамасы ). Легистер байыр ғ ы рулы қ қ атынастарды, оны ң тірегі – а қ с ү йектік т ұқ ым қ уалаушылы қ ты сынады. бастап қ ы Конфуций ілімімен тай - таласта қ алыптасты. Конфуцийды ң этикалы қ талаптарын « ойын » с ө зге жат қ ызды.

34 Ә лемде барлы ғ ы қ оз ғ алыста болады, олар ү немі ө згеріп отырады, тіпті, осы ө згерістерді ң н ә тижесінде заттар мен құ былыстар ө здеріні ң қ арама - қ арсылы ғ ына айналып отырады. Айталы қ, суы қ жылиды, с ұ йы қ қ атады, жа қ сылы қ жаманды ққ а айналады, т. т. Сайып келгенде, ә ділеттілік же ң еді, ә лсіздер к ү шіне енеді, дейді Лао - цзы. Ол ү стем тапты ң ө ктемдігіне қ арсы болды, шектен шы ққ ан ысырапшылды қ ты жою ғ а, ал ғ аш қ ы қ ауымды қ ө мірге қ айта оралу ғ а ша қ ырды.

35 НАЗАРЛАРЫ Ң ЫЗ Ғ А РАХМЕТ !!!