Клеткалық стресс және қоршаған орта факторлары.. Стресс дегеніміз не? Стресс түрлері? Стресс түрлері? Ғалымдардың зерттеулері Ғалымдардың зерттеулері. - презентация

1 Клеткалық стресс және қоршаған орта факторлары.

2 Стресс дегеніміз не? Стресс түрлері? Стресс түрлері? Ғалымдардың зерттеулері Ғалымдардың зерттеулері Стресс тудыратын факторлар Стресс тудыратын факторлар Гиппократтың жіктеуі Гиппократтың жіктеуі Стрестен арылу түрлері Стрестен арылу түрлері Жоспары:

3 Стресс дегеніміз не?

4 Стресс найден пайда болады? Стресс үш кезеңнен тұрады: 1) үрейлену - жағымсыз тітіркендіргіш әсер еткен сәтте туатын жауаптың алғашқы кезеңі. Таңырқау іспетті сезім пайда болады;Таңырқау

5 2) төзімділік – жағымсыз тітіркендіргіш әсеріне беріліп кетпей, оған төзу реакциясы туады. Бұл кезде гипоталамус-гипофиз жүйесінің ықпалымен бүйрек үсті безінің гормондарының мөлшері қанда тез мөлшерде көбейіп ксетьді. Симпатикалық жүйке жүйесінің әсерімен жүректің соғу ырғағы жылдамданады, тыныс алу ырғағы да жиілене түседі. Бұлшық еттердің жиырылу қабілеті күшейеді; гипоталамус

6 3) әлсіреу – бейімделу қорының мүмкіндігі азайып, таусылады, сондықтан психологияда дезадаптация (бейімделудің нашарлап жойылуы) пайда болады. Стрестің көпке созылған ауры түрі адамды жүдетіп, қайғыға батырады. дезадаптация қайғыға

7 Бұл тұрғыдан алғанда, заманында Әбу Әли Ибн Синаның қойларға қойған тәжіприбесі өте қызық. Ол бір қойды қораға, басқа қойларды көретіндей етіп, жалғыз өзін қамаған. Ал екінші қойды басқа қораға қасқырдың үйшігінің жанныа орналастырған. Бірінші табынға қосылғысы келіп, маңырай берген, бірақ аллодындағы жом-шөпті жеп тұрған. Ал екінші қой қасқырды көрген сайын үркіп, қашпақ болған. Ол аллодындағы жомді пузына да алмай, жүдеп-жадан әлсіреген. Адам да сол сияқты жақсыны көрсе жақындағысы келіп, жағымды стресс туады. Ал жаманды кездестіргенде одна жанны аулақ салып, құты қашады, жағымсыз стресс туады. Міне, осы екі мысал стрестің жағымды және жағымсыз түрлерін біршама сипаттайды.

8 Стрессор типтері: 1.ҚорқынышҚорқыныш 2.АштықАштық 3.ҚызғануҚызғану 4. Ауырсыну Ауырсыну 5.Шаршау, әлсіреу Шаршау, әлсіреу 6.Изоляция Изоляция

9 Жұмыстың көптігі СТРЕССОР Стресті тудыратын әсерлерге қарай физиологиялық және психологиялық стресс деп екіге бөледі. Психологиялық стресті мәліметтік және эмоциялық стресс деп атайды. Тосыннан жағымсыз хабар естігенде мәліметтік стресс пайда болады. Адам дұрыс жауап таба алмай, қатты қиналады, не істерін білмей, абыржып қалады. Ал эмоциялық стресс қауып туғанда немсе оқыс қорыққанда, не біреуден қатты көңілі қалғанда байқалады. Мұндайда жоғарғы жүйке әрекетінде тежеулі серпілісі қанат жажды. Соның нәтижесінде іс-қимыл әрекеті немсе сөйлеген сөзі бұзылады.физиологиялық

10 Стрестің физиологиялық тетігі гипоталамус-гипофиз бүйрек үсті безі жүйесінің рефлекторлық қызметіне негізделген. Стресс кезінде қанда глюкокортикоидтар мен катехоламиндердің, серотониннің мөлшері оқыс көбейеді. серотониннің Ғылымның жаңа деректері бойынша оған қосымша соматотропин және самотомединдер де стрестің, әсіресе оның үрейлену кезеңінің өрлеуіне себеп болады. Самототропин иммундық жүйенің қызметін белсендіріп, организмнің стрессе қарсы тұру төзімділігін арттырады. соматотропин

11 Эмоциялық аурытпалықтың әсері адам организмінің дене бітімі мен мінез-құлқының ерекшеліктеріне байланысты. Бұл ерекшеліктеріне қарай адам организмінің бірнешье конституциялық түрлерін ажыратады. Солардың ішінде бүгінгі күні адамның орталық жүйке жүйесінде (миында) өтетін физиологиялық қозу мен тежелу процестерінің күшіне, олардың өзара бірімен-бірі теңгерілу және ауысу жылдамдығына қарай И.П. Павловтың жіктеуі кең тараған. Осы жіктеу бойынша жоғары жүйке жүйесі әрекеттерінің түрлері: 1-түрі күшті, ұстамды, жігерлі түрімен көрінетін адамдардың еті тірі, қиындықтарға төзімді, өмір қиыншылықтарын икемділікпен шоше білетін болады. Мұндай адамдарды Гиппократтың жіктеуі бойынша сангвиник тер деп атайды.

12 2 түрі күшті, ұстамды, салмақты түрімен сипатталтын адамдардың мінез-құлқы сабырлы, тым салмақты, байсаллоды, мінезі ауры болады. Бұндай адамдар ойына келген істі бітірмей, басқа іске кіріспейді. Олардың миында қозу мен тежелу үрдістерінің орын ауыстыруы баяу болады. бұл адамдарды Гиппократ флегматик тер деп атаған.

13 3-түрі күшті, ұстамсыз адамдар көп жағдайда аллоды- мартын байқамайтын, тіпті мама сын білмей, артық кетіп қалтын, ашушаң, күйгелек болады. бұл түр Гиппократта хоелприктер делінеді.

14 4-түрі әлсіз, қиындықтарға төзімсіз, жұрттың айтқанына көнгіш, енжар, уайымшыл адамдар. Мұндай адамдар Гиппократтың жіктеуі бойынша меланхоликтерге жатады. Осыған байланысты эмоциялық аурытпашылықтарға жоғарылығы 1 және 2-түрлеріндегі адамдар жеңіл түрде икемделсе, 3 және 4- түрлеріндегі адамдар оларға дұрыс икемделе алмайтындықтан мартынан дене мүшелерінің көптеген ауруларына ұшырайды.

15 Қазіргі өмірде страстен қашып құтылу мүмкін емс. Ауа- райының күрт ауысуы, жұмыстағы проблемалар, көліктегі ұрыс-керіс, кездесуге кешьігу, отбасындағы келеңсіздіктер… Кей адамдар мұндай стрестерге бейімделген, қандай проблеманы болмасын шыбын шаққан құрлы көрмейді. Екінші біреулер салы суға кетіп, ауруына ауру жамап жатады. Демек, бұл тек көңіл-күйге әсер сетьтін психологиялық фактор ғана емс, адам денсаулығына кейде шешьуші әсер сеть алтын медициналық проблема. Жұмыстағы проблемалар СТРЕССОР

16 Ағзадағы барлық құбылыс мидың қозуынан басталтыны белгілі. Кез-келген стресс те посылай басталады. Ол аллодымен мидың елегінен өтеді. Келесі кезекте оған эндокприндік жүйе қосылып, бүйрек үсті бездері гормондар бөле бастарды. Осымен бір мезетте вегетативті нерв жүйесі жұмысын бастарды, артеприаллоды қан қысымы көтеріледі, жүрек соғысы жиілейді, стрестегі жағдайға бейімделуге, қарсы тұруға көмектесетін көптеген өзгерістер жүзеге аса бастарды. Қатты стресс дені сау адам үшін зиянсыз түрде тез өтеді. Ал денсаулығы нашар адамдар үшін оның психофизиологиялық әсері қатты сезіледі: көңіл- күй бұзылады, ұйқы нашарлайды, эмоционаллоды қозу байқалады, жүрек қағысы және дом алу нашарлайды. Әйтсе де, бірақ уақыттан кейін бәрі де қалпына келеді.

17 Ал хроникалық, яғни созылмалы стресс ұзаққа созылған келеңсіз жағдайлар, күн сайын еңсені езетін нәрселер адам денсаулығы үшін өте зиянды. Өйткені, бұл жағдайда, ең аллодымен, артеприаллоды гипертония, бронхиаллоды астма, жүректің коронарлы аурулары, қант диабеті сияқты психосоматикалық аурулар пайда болады.Стресс бізге аллодымен ағзаның спецификалық емсм қорғаныс құралы ретінде белгілі болады. Бірақ ол ұзақ мерзімге созылған жағдайда ағзаның қорғаныс күштері әлсірей бастарды. Стресс түрлі жағдайда болады. кейде жағымды жайлардың өзі адамға қосымша стресс әкелуі мүмкін. Мысалы, екі адам кездесіп, ғашық болып, үйленсін делік. Адам өміріндегі осындай оқиғалардың өзі екі адамның бас қосуы, бір- біріне үйренуі, жаңа жағдайға бейімделуі де стрессорлық фактор болып табылады.

18 Қазіргі таңда иммунорегуляторный гендер экспессиясында әр түрлі табиғи стресс термин әсер ету арқылы белсенді зерттеулер жүргізілуде. Көрсетілгендей эксперементальды стрестердің әр түрлілігіне байланысты мРНҚ және цитокиниендердің деңгейі жоғарылауы немсе төмендеуі мүмкін. Атап өтетін сайт көптеген стресс тер фактор ретінде қарастырылады, микроорганизмдерді енгізу арқылы иммунды реттеуші модульдейтін өнім, липопасахапридтер, ұлпалардың зақымдалуы, психоэмоционды т.б. цитокинин және орексиндердегі гендер экспрессиясындағы стрестік әсерлер.

19 Стресті болдырмау үшін не істеу қажет? Біріншіден: стресс кезінде ағзадағы витаминдер қоры, әсіресе В тобы тез таусылады. Көптеген дәрігерлер күнде витамин ішуге кенес береді, дегенмен де артық ішіп қойманыз. Барлығы орнымен болғаны жөн. Екіншіден: дене жаттығулары өте пайдалы. Спорт залына барыныз, жаттығу жасаныз, биленіз, ән айтыңыз, қалада серуендерініз бассейнге. Моншаға барыңыз. Үшіншіден: психикалық және дене релаксациясы қажет. Келесі тәсілдерді көріңіз: босаңсытатын музыка тандаңыз, түнгі аспанға қаратыңыз. Және армандаңыз. Төртіншіден: үйлесімді өмір үшін жанұяның, достардың қолдауы қажет. Психологиялық тренингтерге барыңыз, жанұя салтанаттарынан қалмаңыз, жаңа қызықты адамдармен танысыңыз. Ата-аналарыңызға,ата-әжелерінізғе, баурларынызғакөніл бөліңіздер, өйткені олар сіздің махаббатыңызды, қамқорлығыңызды, меіріміңізді өте қажет сетьді емс пе?

20 Адам геномы– біздің түріміздегі барлық ДНК гендер жиынтығы, тұқым қуалайтын код. Геном – организмде барлық гендер жиынтығы; оның толық хромосомы. Эпигеном – бұл геномдағы бір гендердің қосылып екінші гендердің өшіп тұрғанын анықтайтын фактор атауы. Эпигеном – совокупность эпигенетических маркеров – так же важен для развития здорового организма, как и собственно ДНК Эпигенетика фенотип өзгерістері мен гендер экспрессясын зерттейді. Бұл көбіне сыртқы фактор әсер етуші әсерінен. Алған рет термин эпигенетика ағылшындық ұлы генетик Конрад Халл Уоддингтон (Conrad Hall Waddington) 1947 жилы ұсынды.

21 Мысалы: ATF3 атаулы ген клетканың өзін-өзі жоюшы фактор ретінде белгілі. Кеуде рагімен ауруларда осы ген иммунды клетка лорда көрінді, және ауру асқынған сайын ген активтілігі жоғарлаған. Бұл ген ауру денсаулығына ешь әсен етпеген.

22

23

24 Клеткадағы сигналлоды жолдар схемасы

25 Стресс және ферментер

26 Протеинкиназа (PI3K, PKB, SGK-1 және TOR) Ерекше белоктар, клеткааралық сигналда және өсу факторы на қатысатын (growth factors, GF), клетка тағдырын белгілейтін, ерекше клеткалық ферментер - протеинкиназ активтеу арқылы белок түзу процесс қосады.. Бұл клеткада қалыпты өсу процессін жүргізеді. Сол уақытта стресс төзімділік FOXO факторы активтілігі өшеді, транскприпциялық фактор секілді. Бұл дегеніміз клетканың қалыпты өсу кезінде қолайсыз факторлар көбейсе стресске төзімділік төмендейді, бұл клетка қартайуына алып келеді. Керісінше, киназ және фосфатаза PTEN аса экспрессиялығы осы киназ каскадың бөгейді, модельді жануарлар өмір ұзақтығы аркады. Мысалы, Шмуклер Райса группасында көрсетілгендей PI3K генін нематодада өшіргенде өмірі 10 есеге дейін ұзарған, стресс төзімділік аркады. Біраө жануар мөлшері мен метаболизм жылдамдығы төмендеді. при этом мутантным животным пприходится пожертвовать размерами тела и скоростью метаболизма. киназ - TOR тұқымдасында - барлық жануарларда клеткалық процесстертрегуляциясына, клетка өсуіне, автофагияға, трансляция, прибосом биосинтезі, стресс жауап, цитоқаңқа түзілу регуляциясына қатысады. TOR-каскад компоненттерін өшіру модельді жануар нематод пен дрозофил өмірін ұзаркады, бұл өсу программасын стресс жағдайда тіршілік сақтау программасына ауысуынан болуы мүмкін. Бірақ мутация кезінде стресс жауап сыртқы әсер етуші факторсыз қасыла береді, бұл спонтанды мутациямен көмектеседі.growth factorsпротеинкиназPTENTOR Клеткаішілік табиғи стресс. Бұл бос радикал түзілу немсе ДНК зақымданудан болатын спонтанды клеткаішілік стресс. Стресс-индукциялаушы протеинкиназа (JNK, MST-1) JNKJNK- және MST-1-тәуелді каскадтар әртүрлі формада стресске төзімділікті транскприпционды фактор FOXO және HSF-1 активтену арқылы тұрақтайды.

27 Транскприпционды факторлар, стресске төзімділікті қамтамасыз сетьді (FOXO, HSF-1) FOXO белоктар тобы әртүрлі стресске жауапта маңызды роль атқарады (мысалы, иондаушы радиация) және клетка реакцияларын тұрақтайды– метаболизм, клеткалық цикл, дифференцировка, апоптоз және қартаю. Активация инсулин/IGF-1-жолдары FOXO трансактиваторлық функция өшірілуіне алып келеді, оның цитоплазмадан ядроға өтуін тежейді. Стрессор әсерінен инсулинді жол активтесізденеді, JNK және SIRT1, индукцияланады. Нәтижесінде FOXO дифосфорлы транскприпциялы фактор ядроға ядроға көшеді, бұл клетка өсуін тоқтатады(р 27 ген транскприпциясы циклин-тәуелді киназ ингибиторы) және стресске төзімділік аркады. FOXO- регуляциялайтын гендерге супероксиддисмутаза и каталаза, аполипопротеин C-III, белков теплового шока және GADD45 рапарация гені. Қатал стресс кезінде FOXO проапоптозды ген bim активтейді. Транскприпционды фактор, HSF-1, стресс –жауапты активтейді, ол өмір ұзақтығын арттырады.FOXOбелков теплового шока GADD45HSF-1

28 Мембрананың стрессті қабылдауы Жаңа әдістер қолдану – мутагенез әдісі, мембрана өткізгіштігіне бағытталған, Және толық геном экспрессиясы анализі ДНК-микрочип арқылы абиотикалық стрессті сигналлоды қабылдайтын мембра механизмін дұрыс түсінуге мүмкіндік берді.

29 Температуралық және осмостық стресс тірі организм клеткалық мембранасына әсер сетьді. Клеткалар бұл сигналлоды мембранада орналасқан сенсорлық белоктар арқылы қабылдайды. Бұл белоктар қоршаған ортадан келген сигналлоды жүйкемен таратып, стресс жауапты гендер экспрессиясы туады. Мембрана химиялық және генетикалық өзгерістері гендер экперссиясына әсер етуі мүмкін. Мембрана физикалық жағдайы белок-ион канал және рецепторлы протеин-киназ және сенсорлы белок активтілігін реттеу мүмкін.

30 О сы кезге дейін гендер экспрессиясы ДНК-РНК гибпридизация көмегімен өлшенді. Негізінен десатураз май қышқыл гендері зерттелді.

31