Сабақтың мақсаты: Білімділігі – оқушыларды қазақ әдебиетінің ірі тұлғасы Бейімбет Майлиннің шығармаларымен таныстыра отырып, білімдерін кеңейту, шығарманың. - презентация

1

2 Сабақтың мақсаты: Білімділігі – оқушыларды қазақ әдебиетінің ірі тұлғасы Бейімбет Майлиннің шығармаларымен таныстыра отырып, білімдерін кеңейту, шығарманың мазмұнын толық білу, идеясын ашу: Дамытушылығы – жазушының жанр шеберлігінде жеткен жетістіктерін таныту, шығарманы оқыта отырып іздендіру: Тәрбиелігі – адамгершілікке, сыйластыққа, мейірімділікке тәрбиелеу.

3 - Әрбір адам? Туысым, досым, жұрағат Әрбір сабақ? Үйрену, ұғу, ұлағат Әрбір ісім? Тірлік, тірек, адамдық Әрбір сөзім? Шындық, бірлік, адамдық

4 ( ) Болашақ қаламгер 1894 жылы бұрынғы Торғай облысы, Қостанай уезі, Дамбар болысындағы Ақтөбе деген жерде (қазіргі Қостанай облысы, Тобыл ауданы, Майлин кеңшары) туған. Екі жасында әкесі қайтыс болып, күн көріс үшін шешесі бір байға сауыншылыққа жалданады. Жетілерге келгенде Бейімбеттің өзі де әлгі байдың қозы- лағын бағьп, соңынан ат-арбасына делбеші болады. Сөйтіп, ол жоқшылық зардабын өзі де әбден біліп-танып, кәрі әжесі мен анасының зарлы кейістіктерінен, құдайға шағынуларынан тітіркене тұшынып өседі. Алуан түрлі аңыздар мен ел іші әңгімесін мол білетін, өмір тауқыметін әсерлі етіп өлеңге айналдыратын әжесі немересінің жасынан қисынды, қызық сөзге, әдебиетке зауықты больш өсуіне әсер етсе керек.

5

6 Бейімбет Майлин (1896 ж. Қ останай обл., Таран ауд., ж.) - жазушы, қ аза қ ә дебиетіні ң негізін салушыларды ң бірі. Ә кесі Жарма ғ амбет те, атасы Майлы да кедей адамдар бол ғ ан. Жастай жетім қ ал ғ ан Бейімбет шешесі Құ л ғ изар мен ә жесі Бойдасты ң т ә рбиесінде ө седі. Ә жесі Бойдас кезі келгенде ө ле ң де шы ғ арып жіберетін с ө зге ділмар жан бол ғ ан. Б ұ л ү йде а қ ындар, жыршылар жиі қ она қ болып, ұ за қ та ңғ а небір дастандар жырланып, суырып салма айтыстар болып, ө ле ң дер айтылып т ұ р ғ ан. Оны ң ү стіне шы ғ ысты ң қ иссаларын жа қ сы к ө ретін ә жесі кейіннен Бейімбет ауыл молдасынан хат таны ғ ан со ң о ғ ан ұ за қ та ңғ а жыр-дастандар о қ ытып, ты ң дайтын бол ғ ан. Осыны ң барлы ғ ы жас Бейімбетті ң с ө з ө нерін с ү йіп, ә дебиет жолына т ү суіне ы қ пал жасады. Ә уелі ауыл молдасынан сауат аш қ ан Бейімбет кейіннен Ар ғ ынбай қ ажыны ң медресесінде екі жылдай д ә ріс алады ж. Троицкідегі «Уазифа» мектебінде, оны бітірген со ң Уфада ғ ы « Ғ алия» медресесінде о қ иды. Медреседе о қ ып ж ү ргенде татарды ң Ғ алымжан Ибрагимов, М ә жит Ғ афури сия қ ты белгілі жазушылармен танысады. Осында шы ғ ып т ұ р ғ ан «Сада қ » атты қ олжазба журнал ғ а белсене араласып, ө зіні ң ал ғ аш қ ы прозалы қ туындысы, «Ш ұғ аны ң белгісі» әң гімесін жариялайды. Ө ле ң дері «Ай қ ап» журналында бас қ а да басылымдарда шы ғ а бастайды. Бейімбет – он беске тарта повесть, бұған қоса «Азамат Азаматович» атты роман жазған қаламгер. Оның «Қызыл жалау», «Қоңсылар» атты романдары аяқталмай қалған. Мұның сыртында ол – ірілі-ұсақты 25 пьеса, либретто, сценарийлердің авторы. Майлин аз өмірінде аса өнімді еңбек етіп, елуге тарта кітабын шығарды. Оның шығармаларында қазақ кедейінің мінез-құлқы, тұрмыс- тіршілігі, арман-мүддесі бұрын болмаған деңгейде жан!жақты да терең суреттеліп, қміршең типтік бейнелер жасалды. Майлиннің ақындық қызметі 1912ж. жазылған «Мұсылмандық белгісінен басталады». Төңкеріске дейін жазған көп өлеңдерінде («Мұқтаждық», «Мал», «Байлыққа») ауылдың ауыр тұрмысы, әлеуметтік теңсіздік жырланады. 1916ж. ұлт-азаттық қозғалысы Майлин шығармашылығындағы халықтық сыйпатты күшейте түсті. Осы кезден жазылған «Қанды тұман» өлеңінде қараңғыға қамалған қалың елдің, аянышты халі суреттеледі. Ақынның шығармашылығында ұлт-азаттық, ағартушылық, демократтық сарындар түпкілікті қалыптасып, жаңа биіктергк бет алды. «Кедей», «Жауыз кім?», «Кедейге», «Құтты болсын», «Мейрамың», «Бүгін», «Гүлденсе ауыл - гүлденеміз бәріміз», «Коллективтің жырын айт» сияқты өлеңдерінде жаңа заман әкелген ауылдағы өзгерістерді, ондағы елдін тұрмыс-тіршілігін зор шабытпен жырға қосты. Майлин поэзиясындағы Мырқымбай бейнесі - жиырмасыншы жылдардағы қазақ кедейінің типік бейнесін жасау жолындағы үлкен табысы. Мырқымбай - тұтас бір қтпелі дәуірдегі ауыл кедейінің қмірінде болған қзгерістерді оның сана-сезімі, мінез-құлқы, іс-әрекеті, тұрмыс-тіршілігі арқалы шынайы суреттелген типтік бейне. Мырқымбай сияқты типтік дәрежеге көтерілген бейне қазақ әдебиетінде күні бүгінге дейін жасалына жоқ. Ол ақынның жиырма шақты өлеңінде, екі поэмасында бірде басты, бірде қосымша кейіпкер ретінде көрінеді. Майлиннің біраз өлеңдері әйел теңдігі тақырыбына арналған. «Қыздың сәлемі», «Қашқын келіншек», «Ақсуаттың жанында» сияқты өлеңдерінде ескі салтқа негізделген қазақ қыздарының аянышты тағдырлары суреттеледі. «Азат әйел», «Ғазиза», Шал мен қыз», «Ажар» сияқты өлеңдерінде жаңа заманда теңдікке жетіп, бақытты өмір сүре бастаған жастарды жырға қосты. Жиырмасыншы ғ асырда ғ ы қ аза қ ә дебиетіні ң іргелі жанрларын қ алыптастыру ғ а айтарлы қ тай ү лес қ осып, биік белеске шы ғ арыс қ ан аса к ө рнекті суреткер жазушы, а қ ын ә рі драматург Бейімбет Майлин ө ндіре жазып, с ө з ө неріні ң алтын қ орына жататын туындылар берген бірегей дарын. Замандастары: "Ма ң дайына т ү скен шашын с ұқ сауса ғ ына орай ширата отырып, жазудан бас алмайтын еді", деседі. Сонды қ тан да кемел қ аламгерді ң қ ыршын жаста қ ыры қ ты ң т ө ртіне жетер- жетпесте д ү ние сал ғ анына қ арамай, ата ғ ы да зор, артына қ алдыр ғ ан ә деби м ұ расы да аса бай. Бейімбетті ң к ө лемді де, к ө ркем т ұңғ ыш туындысы, қ аза қ прозасыны ң тартымды ү лгілеріні ң бірі- «Ш ұғ аны ң белгісі». Повесте ескі қ аза қ қ о ғ амында ғ ы е ң ө ткір м ә селе- ә йел те ң сіздігі с ө з бол ғ ан. Шы ғ армада бірін- бірі с ү йген екі жасты ң - Ш ұғ а мен Ә бдірахманны ң арманына жете алма ғ ан трагедиялы қ жай айтылады. Ш ұғ аны ң ә кесі қ ызын кедей жігіті Ә бдірахман ғ а бергісі келмей, т ү рлі жаламен Ә бдірахманды жер аудартады. Осындай зорлы ққ а душар бол ғ ан Ш ұғ а қ ай ғ ыдан, к ү йіктен қ айтыс болады. Жазушыны ң негізгі ма қ саты- жастарды ң бас бостанды ғ ына ерік бермей, қ асіретке ұ шырат қ ан ескі д ә ст ү рлерді сынау. Жастарды ң бас азатты ғ ын к ө ксеу, б ұғ ан кедергі келтіретін ә деттерді батыл та ң балау ХХ ғ асыр басында ғ ы демократиялы қ қ аза қ ә дебиетіндегі басты сарындарды ң бірі еді. «Ш ұғ аны ң белгісі» хикаятында о қ и ғ алы қ ө рілімдер, кейіпкерлерді ң мінездемелері, диалогтер, сезім, к өң іл к ү йлері Қ асым деген адамны ң әң гімесі болып беріледі. М ұ ндай әң гімелеу м ә нері халы қ прозасыны ң қ алыпты баяндау т ә сіліне жа қ ын. Біра қ қ а һ армандар мінезі мен ә леуметтік жа ғ дайды талдау шы ғ арманы ң реалистік жазба ә дебиет д ә ст ү рінде жасал ғ анын к ө рсетеді. Ш ұғ а- айт қ ан сертіне берік, сезімі м ө лдір, п ә к махаббатты қ астер т ұ татын жан. Ә бдірахман бейнесі де ескі қ аза қ ы ауыл арасынан шы ққ ан к ө зі ашы қ, к өң ілі с ә улелі жастарды ң келбетін танытады. «Ш ұғ аны ң белгісі»- жастарды ң те ң дік- еркіндікті а ң са ғ ан, ә леуметтік ә ділетсіздіктерге қ арсы ү н к ө тере баста ғ анын шынайы бейнелеген шы ғ арма.

7 Үй тапсырмасын бекіту М. Әуезов Бейімбет Майлин әңгімелерінде терең шыншылдық бар, адам бейнесі, қарым- қатынастары әрдайым нанымды болып шығады. Және бұл шығармалардың түр үлгісінде дөңгелек келген тұтастық айқын аңғарылады.

8 І. Жансүгіров Шұғамыз- театрдың үлкен бір ойыны. Бұл – драма күйінде үлкен шығарманың бірі. Бұл – бір дәуірдегі бай мен бұқараның тұғасын көрсетеді.

9 Уфадағы Ғалия медресесі Тарандағы Б. Майлин атындағы мектеп

10 ... Не мұңдық, бұл дүниеде қыздар мұңдық, Атадан болып мұңдық неге тудық. Атадан мұңдық болып тумас едік, Бұрынғы ата-баба жолын қудық... Шұғаның әнінен

11 Жаңа сабақ 1.Проза дегеніміз не? 2.Хикаят дегеніміз не? 3.Шығарма кімнің атынан баяндалған?

12 Та қ ырыпты аша білу: Ш ұғ аны ң белгісі хикаятыны ң ә р б ө ліміне ат қ ою, негізгі о қ и ғ алар ғ а т ү сінік беру. 1. Қ ос жолаушы. 2.С ұ лу қ ыз Ш ұғ а. 3.Кездесу. 4.Учитель Ә бдірахман. 5. Ғ ашы қ ж ү ректер. 6.Хат. 7.Жабыл ғ ан жала. 8. Қ оштасу. 9.Айы қ пас дерт. 10. Со ңғ ы хат. 11. Ш ұғ аны ң белгісі.

13

14 Шы ғ арма мазм ұ нын білгеннен кейін сюжеттік композициялы қ жоспар құ ру. Шы ғ арма мазм ұ нын білгеннен кейін сюжеттік композициялы қ жоспар құ ру. Топты қ ж ұ мыс

15

16 Ш ұғ аны ң хаты... Ә уре боп неге біткен ажар-к ө рік, Іші ң е от т ү сірді ң қ ал қ ам к ө ріп. Г ү лдену жас ө мірде ма қ с ұ т боп ед, Серттесіп, қ ол алысып, у ә де беріп. Жолы ң а қ ұ рбан қ ып ем жан мен т ә нді, Дари ғ а, айтыл ғ ан серт болмай қ алды. К ө ре алмай а қ ты қ минут дидары ң ды, Арманда жан тапсыр ғ ан мен бір зарлы! Хаты деп а қ ты қ жаз ғ ан ғ ашы қ жарды ң, Есі ң е ал д ұғ а ң а мен ынтызармын. Қ ош сау бол ойнап-к ү ліп жолы ғ армыз, Астында а қ туыны ң пай ғ амбарды ң.

17 К ө рініс

18 Көріністен оқиғаның өрбуіне тірек болған сөзді тап.

19 Жап-жас жігіт екен ғой, - деп бірер қарайды да, Шұға отауға кіріп кетеді.

20 Ж ұ пты қ ж ұ мыс С ө здік ж ұ мыстар ж ү ргізу т ө мендегі с ө здерді ң ма ғ ынасын ашу: Тастан, топыра қ тан ү йіп жасал ғ ан белгі Ө лген адамдарды ң с ү йегі қ ойыл ғ ан қ алы ң бейіт Бозбалалар мен бойжеткендерді ң Бас қ осып ө кізетін ойын-сауы қ кеші Кеудеге киетін астарлы же ң іл сырт киім Же ң іл бас киім Киіз ү йді ң есігі Белес Желпен Бешпет Қ ызойна қ Қ орым Обашы қ Сы қ ырлауы қ

21 Әдебиет теориясы Шы ғ арма м ә тінінен тропты ң т ү рлерін, т ұ ра қ ты тіркестерді, ма қ ал-м ә телдерді, к ө нерген с ө здерді, ода ғ айларды тауып, д ә птерге жазу Шы ғ арма м ә тінінен тропты ң т ү рлерін, т ұ ра қ ты тіркестерді, ма қ ал-м ә телдерді, к ө нерген с ө здерді, ода ғ айларды тауып, д ә птерге жазу

22 Кім жылдам? Ж ү регім тас т ө беме шы қ ты Ж ү регім тас т ө беме шы қ ты Т ө бесі к ө кке тигендей Т ө бесі к ө кке тигендей К ө пке топыра қ шашу К ө пке топыра қ шашу Тілім байланды Тілім байланды Олжамнан қ а қ ты Олжамнан қ а қ ты Ша ң ымды аспан ғ а шы ғ арды Ша ң ымды аспан ғ а шы ғ арды Ба ғ ын байлады Ба ғ ын байлады Ат жетер жер Ат жетер жер Серт байлас қ ан Серт байлас қ ан Тілін алар Тілін алар К өң іл қ остым К өң іл қ остым Аузына қ арады Аузына қ арады Аузынан тастамайды Аузынан тастамайды Айызы қ ан ғ ан Айызы қ ан ғ ан Инедей қ иянаты жо қ Инедей қ иянаты жо қ

23 Ә бдірахман Ш ұғ а Айнабай ОқығанОқығанОқығанОқыған Ө нерл і Ел қ ам қ оры А қ ын Кедей С ұ лу А қ ылды Н ә зік Кіршіксіз адал махаббатты ң иесі Па ң Қ ызыл к ө зді б ә ле Жала қ ор Айлакер Б ұ зы қ Арандатуш ы

24

25 А ққұ ба Талдырмаш К ө зі қ ап- қ ара Ү ріп ауыз ғ а сал ғ андай Жасы он алтылар шамасында С ө йлеген с ө зі, ж ү рген ж ү рісі бірт ү рлі па ң еді-ау, шіркін Же ң ілдік не екенін білген бала емес Ажары қ андай болса, а қ ылы да сондай

26 Т ү німен ұ йы қ ы к ө рмеді Елге асы қ ты Қ уанышты К ү лдірумен болды Ә н салды

27

28

29 Ә бдірахманны ң хатыОнегинні ң хаты Сіз бір айсыз н ұ рландыр ғ ан аспанды, Буландыр ғ ан, уландыр ғ ан жас жанды. Біз бір ғ аріп панала ғ ан сая ң да, Жас ж ү ректе мы қ ты жара басталды. Он сегіз мы ң ғ аламны ң, бар тынысы к ү нде т ұ р, Мен сы қ ылды сорлыны ң ы қ тияры сенде т ұ р. Бір к ө ргенде си қ ырланып а қ ыл- ой, Бал с ө зі ң е қ алды ынтам бір қ анбай. Жанып, с ө ніп суынып қ ал ғ ан к өң ілім, Қ обалжиды хаты ң ды к ө рген сайын.

30 Проблемалық сұрақтар

31 Сабақты бекіту Тақырыпқа байланысты мақал – мәтелдер айту.

32 Тәуелсіздік Азаттық Еркіндік Сөз бостандығы Ар-ождан бостандығыТеңдік Бостандық Қорыту

33 Үй тапсырмасы Арманда кеткен асыл-ай эссе жазу

34 Бағалау

35