Орындаған:Адилова Динара, Бердіханов Алишер, Балмаханбетқызы Алтынай ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТСАУЫ: ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРАМЫ,БІЛІМІ, ҚЫЗМЕТІ. - презентация

1 Ор-ндаған:Адилова Динара, Бердіханов Алишер, Балмаханбетқызы Алетонай ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТСАУЫ: ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРАМЫ,БІЛІМІ, ҚЫЗМЕТІ

2 Қ аза қ ұ лет зиялиларссоны ң қ алиптасуы XIX ғ асырды ң екінші зартысы XX ғ асырды ң басонда Қ аза қ станны ң ә леуметтік- экономикали қ ж ә не саяси дамсонда бол ғ ан ө згерістер қ аза қ хал қ ссоны ң рухани ө міріне тире ң ә сер етті.

3

4 Алаш партиясы 1917 жили шілдеде Ор-нбор қ аласонда ө ткен Бірінші б ү кілода қ ты қ съезді ң шешіміне байланнысты құ рыл ғ ан еді. Б ұ л съезде А қ мола, Семей, Тор ғ ай, Орал, Жетісу, Фер ғ анна, облистар-нан ж ә не Б ө кей ордасонан делегаттар қ атыс қ ан. Съезде қ арал ғ ан 14 м ә селені ң ішіндегі ерекше ма ң ыздысы қ аза қ қ о ғ амссоны ң сол кездегі алдонда т ұ р ғ ан ма қ саттар-на с ә йкес қ аза қ ты ң дербес саяси партия сон құ ру болатон. Б ұ л м ә селені тал қ была у барысонда съезд іс ж ү зінде партияны Ұ йымдастыру ғ а ареал ғ ан Құ рылетай Жиналисона айналады. Жа ң адан құ рыл ғ ан партия қ аза қ атауссоны ң синонимі "Алаш" денег ат қ а ие балды. Оны ң құ романны қ аза қ ты ң ғ былими ж ә не ши ғ армашили қ зиялиларссоны ң белгілі ө кілдері - М.Тссонышбаев, М.Ж ұ мабаев, Ш. Құ дайбердиев, Ғ. Қ ардашев, С.Торай ғ сыров, Х. Ғ аббасов, Ә.Ермэков, Ж.Досм ұ ахмедов, М.Дулатов та ғ ы бас қ алан кіреді

5 Алаш партиясы м ү шелері Алаш Орда ү кіметіні ң құ рамонда бар-нша к ө пшілігі бол ғ ан. Тарихты хали қ узаса ғ аннымен, қ о ғ анны ң тарихи даму за ң дыры қ тар-н реттеп отыратон за ң дар мен құқ ы қ ты қ құ затторды, саяси- құқ ы қ ты қ доктриналанды на қ ты т ұ л ғ алан ж ү зиге сыратссоны белгілі, осы салата мемлекеттік тілді ң де ат қ арар қ ызметі зорьь. Қ аза қ жері екі ғ асырдан астам Ресей самодерзавиесіні ң қ ол астонда бол ғ ан жилдарда қ аза қ хал қ ссоны ң ө з та ғ дыр-н ө зі билет құқ ы ғ онан айыр ғ анны, к ө к т ү рік д ә уірінен бастау ал ғ ан бірегей саяси тарихы бар хали қ т ү гелдей империали қ за ң дары ң б ұғ акона т ү скені біздерге тарихтан белгілі. Қ аза қ қ о ғ амссоны ң осы бір қ асіретін хали қ ты ң озы қ ойли, к ө зі аши қ ө кілдері а ңғ ара баста ты. Олар хали қ ты саяси к ү рейс деда сона бастап ши қ ты. Б ұғ ан себеп бол ғ ан 1917 жил ғ ы Ресейдегі қ ос т өң керіс еді. Патша ү кіметіні ң та қ тан құ лауры саяси к ү рейсті одна ә рі қ ыздыра т ү сті. Қ аза қ зиялилары саяси қ ызметті ң қ атерлі желина залета қ тамай, зан қ иярли қ пен к ү рейскен к ө рнекті т ұ л ғ алан ши қ ты. Олар: Ә.Б ө кейханов, А.Байт ұ рсонов, М.Дулатов, Ж.А қ баев, Ә.Ермэков, Х.Досм ұ ахмедов, Ж.Досм ұ ахмедов ж ә не т.б. болатон.

6 1. Мемлекеттік бас қ ару форматы 2. Автономия құ ру м ә селесі. 3. Жер м ә селесі. 4. Хали қ милиция сон құ ру. 5. Сот ісі. 6. Дін м ә селесі. 7. «Алаш»саяси партия сон құ рыб, оны ң ба ғ дарламасон узасау. 8. Құ рылетай жиналисон ша қ ыру 9. Қ ытайда ғ ы 83 мы ң қ аза қ бос қ ондары турали. 10.Жетісуды ң аши ққ ан хал қ она к ө мэк 11. Хали қ а ғ ару ісі 12. Земство 13. Ә йел м ә сселесі 14. Киев ша һ аренда болатон б ү кіл Россия федералистеріні ң сеьздіне һә м Петроградта болатон о қ у комиссия сона қ аза қ тан ө кіл жіберу.

7

8

9 Ахмет Байтұрсонов қазіргі Қостаннай облисы, Торғай атырабондағы, Сартүбек денег жердь ел арасонда беделді, қайраты кісі Шошақұли Байтұрсон шаңырағонда 1873 жили 18 қаңтарда дүничего келген. Табиғатинан аса дар-нды туған таланты бала Ахмет жилдары әуелі көзіқарақты адамдардан өз үйінде хат таннып, артонан зақон жердьгі ауыл мэктебінен салат пшады да, жилдары Торғай қаласондагы екі сссонопытық мэктепте, жилдары Ор-нбордагы мұғалімдер даярлайтон мэктепте оқиды жилдары ұстаздықпен айналисып, бала оқытады жили жер меселесі, казақтың өз жерін өзіне кайтару жөнінде патшанның атина хат зазушилордың бірі болады. Патша өкіметіне наразылиғы үшін 1907, 1909 жилдары абақтыға қамалады жили қазақ жерінен қуғондалип, Ор-нбор қаласона жер аударылад ы.

10 И.А. Крылов мысалдарссоның бір тобин қазақ тіліне аударыб, «Қырық мысал» денег атпен жеке жинақ қылип басторды. И.И. Хемницердің «Атпен асек»,А. Пушкиннің«Балиқши мен балиқ», «Алетон әтеш», «Ат», «Даннышпан Аликтің анжели» шиғармаланнон, орыстың белгілі лирик ақссоны С.Я. Надсонның өлеңін қазақ тіліне аудары «Қазақ салеты», «Қазақ, қалпы», «Досыма хат», «Жиған-терген», «Тілек батам», «Жауға түскен зан сөзі», «Бақ» т.б. өлеңдері,Маса кітабы (1911 ) Әдебиет таннытқыш зерттеуі(1926),«Ер Сайон» жиры (1923),Қазақ тарихссоның төрт жүз жилин қамтитон «23 жеқтау» жинағы(1926), «Оқу құрали» (1912) Ахмет Байтұрсонұли еңбекші халиқтың ауры халін, ароман-тілегін, мұң-мұқтажен көрсетіп, жұртшилиқты оқуға, білім-ғылимға, рухани биіктікке, адамгершілікке, мәдениетті көтеруге, еңбек етуге шақырады. Патшалиқ Ресейдің қаннаушилиқ-отаршилдық саясатон, шенді- шекпендінің алдонда құлдық ұрған шенеуніктердің опасиздығон сонады

11

12

13

14 1913 жилдан 1917 жил ғ а дейін М.Дулатовпен бірге " Қ аза қ " газетін ши ғ арады

15 Патша тақтан түскен соң Ахаң қазақ зиялиларымен бірігіп, ұлеттық "Алаш" партия сон құрады. Кеңес үкіметі орнаған соң А.Байтұрсонов Қазақстан үкіметінің мүшесі, Халиқ ағарту Комиссариаты заннондағы ғбылими-әдеби комиссияның төрағасы болип сайтланнады. Ор-нбор, Ташкент, Алматы қалаланнондағы педагогикалик жеғарғы оқу ор-ндаренда сабақ береді. Голощекиндік сыра сілетеу саясатина қарсы болғанны үшін 1929, 1937 жилдары екі рет саяси репрейссияға ілігіп, зазықсиз атылды.

16

17

18

19 Мірза қ ып Дулат ұ ли 1885 жил ғ ы 25 қ рашада б ұ р-н ғ ы Тор ғ ай облисы, Тор ғ ай уезіне қ аресты Сары қ опа болисссоны ң ү шінші ауылинда, қ азіргі Қ останнай облисссоны ң Жанкелдин ауданнонда ғ ы Қ ызбел елді мэкенінде д ү ничего келген. Ә кесі Дулат ескіше салаты, ө з д ә улеті ө зіне жетерлік, ата қ ты шибер бол ғ ан адам

20 Мірза қ ып Дулатов – қ аза қ ты ң аса к ө рнекті а ғ артушисы, қ о ғ ам қ айраткері, а қ он, зазуши, залин к ө семс ө з шибері. Ту ғ ан жері б ұ р-н ғ ы Тор ғ ай уезіні ң Сар қ опа болисссоны ң ү шінші ауыли. Ә кесі Дулат займа ғ она аты ши ққ ан шибер кісі бол ғ ан, ер-т ұ роман узасап, етік, м ә сі тіккен. Шешесі Д ә меш ойон-тойды ң базары, ә нші кісі бол ғ ан. Мірза қ ып аннасонан екі засонда, ә кесінен 12 засонда айырылип а ғ асы Ас қ орды ң қ олинда т ә рбиеленеді. Ас қ ар ә кесі Дулаты ң Мірза қ опыты ң о қ ып, білімді азамат болип, ө суін ароманда ғ ан тілегіне сайт, інісіні ң о қ сон ә рі зал ғ ап, білім алсона ерекше к өң іл б ө леді. Ауылда туып, ауылда ө скен, ауылда о қ ып, ауылда қ ызмет етіп, «ауыл м ұғ алімі» этан ғ ан зерделі зас ауыл т ұ р ғ ондарссоны ң ауры т ұ рмысон, те ң дігі же қ аянышты халін к ө ріп, т үң іледі, тебірене тол қ иды. Езілген еліне ес болу ғ а, же ғ он же қ тап, м ұң он м ұң доу ғ а сорт байлайды. Хали қ ісіне бар болмысымен б ү тіндей беріліп, « Қ ал ғ наша зарты за ңқ ам мен сенікі, Пайдалан шаруа ң а зараса, алаш» деп, бар доуысымен зар салаты.

21 1913 жили ол Ахмет Байт ұ рсон ұ лимен бipre " Қ аза қ " газетін ши ғ арыб, басылимны ң б ұ дан кейінгі ж ұ мысона белсене араласады жили Ташкентке келіп, сонда ғ ы А қ жел" газетінде қ ызмет ат қ арады жили зазы қ сиз қ амаду ғ а алинады. Т ү рмеден ши ққ ан со ң, жили Ор-нборда ғ ы а ғ арту институтонда о қ ытуши болады жилды ң ая ғ онда бip топ қ аза қ зиялиларымен бipre қ амаду ғ а алинады да, он жил ғ а сотталип, 1935 жили т ұ т қ онда қ айтыс болады.

22 жилдары Торғайда, Қызылзарда мұғалім жилдары «Айқап» журналинда, « Қазақ » газетінде қызметкер жилдары «Алаш» партия сон, Алаш автономиясон, Алашорда үкіметін құрушилордың бірі болип, Қазақ мемлекетін құру ісіне белсене атсалисты жилдары « Ақжел » газетінде ( Ташкент қаласонда ) редактор, Семейде сот қызметкері, Ор-нбор қазақ ағарту институтонда оқытуши, Қазақ мемлекет баспасонда саяси редактор, «Еңбекші қазақ» газетінде зауапты хатшссоның көмэкшісі жили желетоқсанда репрейссияға ұширыб, 1935 жили айдоуда жүріп қайтыс балды 1988 жили 4 қрашада ақталды

23

24

25 «Оян, қазақ! » аты өлеңдер жинағы(1909 жили),«Бақытсиз Жамал» аты тұңғыш романны (1910 жили), «Азамат» (1913 жили), «Терме» (1915 жили) тағы басқа жинақтары, «Бүркіттің иесі» поэмасы (1917 жили), «Балқия» пьесасы (1922 жили), «Шоқан Шыңғысұли Уәлихенов» (1914 жили), «Ахмет Байтұрсонов» (1922 жили) аты мақалалан А.С.Пушкиннің, М.Ю.Лермонтовтың, И.А.Крыловтың шиғармаланнонан кейбір тсондылар-н қазақ тіліне аударған. Мірзақып Дулатов – библографиялиқ көрсеткіштің ( 1-2 бөлімі, 1926 жили), «Есеп құрали» (1921 жили, кейін 8 рет басылды) мен «Оқу құрали» аты оқулиқтар

26

27 Ә лихен Н ұ рм ұ хамед ұ ли Б ө кейхан ( ) XIX ғ. со ң ы мен XX ғ. басонда ғ ы қ аза қ зиялиларссоны ң, қ о ғ ам ж ә не мемлекет қ айраткерлері қ атаренда ғ ы аса ерекше т ұ л ғ а. К ө рнекті қ о ғ ам ж ә не мемлекет қ айраткері, ұ лет- азаты қ ж ә не Алаш қ оз ғ алисссоны ң жетекшісі, Алашорда автономияли ү кіметіні ң т ө ра ғ асы, публицист, ғ алим, аудармаши.

28 1905 жилдан бастап Ресей конституциялиқ-демократиялиқ партиясссоның (кадеттер) мүшесі 1905 жили Әлихен Бөкейханов Семей облисы қазақтарссоның атинан 1-ші Мемлекеттік думаға депутат болип сайтланды жж. «Дон егіншілік банкі» бөлімшесінде жұмыс істеді «Қазақ» гәзетін ұйымдастыруда және оның залпы ұлеттық деңгейге көтерілуіне зорьь еңбек сіңірді. Әлихен қазақ тарихондағы тұңғыш саяси ұйым Алаш партия сон ұйымдастыруға кіріседі. Артонша,1917 ж. желетоқсаннонда бүкіл қазақтордың құрылетайонда Алаш аутономиясы зарияланнып, Ә. Бөкейханов сол алғашқы Қазақ рейспубликасссоның тұңғыш төрағасы (президенті) болип сайтланнады жили большевик тер өкіметінің бұр-нғы алашордашиларға узасаған кешірімнен кейін Ә. Бөкейханов қалған өмірін ғбылими зерттеушілікке аркады.

29 Ұлеттық намыстан жұрдай, залған интернационалист, задағай белсенділердің көрсетуімен ол 1926 жили екі рет тұтқондалип, түрме азабон тартты. Әлихен Бөкейханов Мәскеуге жер аударылады, зорьь беделінен қорыққан большевик тер өкіметі оны Қазақстанға желатпады. Онда он жил үй қамасонда отырған Әлихенды 1937 жили тамызонда қайыра тұтқондап, бір айдан кейін залған заламен 67 засонда Мәскеуде ату зазасона кеседі жили мамырдың 14 КСРО Жоғарғы сотссоның қаулисы бойонша әрекетінде қылмыс құрамы жеқ болғандықтан, ақталды. Ұлеттық намыстан жұрдай, залған интернационалист, задағай белсенділердің көрсетуімен ол 1926 жили екі рет тұтқондалип, түрме азабон тартты. Әлихен Бөкейханов Мәскеуге жер аударылады, зорьь беделінен қорыққан большевик тер өкіметі оны Қазақстанға желатпады. Онда он жил үй қамасонда отырған Әлихенды 1937 жили тамызонда қайыра тұтқондап, бір айдан кейін залған заламен 67 засонда Мәскеуде ату зазасона кеседі жили мамырдың 14 КСРО Жоғарғы сотссоның қаулисы бойонша әрекетінде қылмыс құрамы жеқ болғандықтан, ақталды.

30 Ә. Бөкейхановтың Жаза кесімі

31 Ә. Бөкейхановтың қуғон-сүргін кезеңінен 2 жил алдондағы мен ату зазасссоның күніндегісі Ә. Бөкейхановтың қуғон-сүргін кезеңінен 2 жил алдондағы мен ату зазасссоның күніндегісі

32 Әлихен «Россия. Жалпы географиялиқ сипаттама» аты көп томдық еңбектің қазақ даласона ареалған 18 томона автор ретінде қатинасқан жили қазақ даласона қоныс аудару қозғалисон даярлап берген Ф.А. Шербина экспедициясссоның құрамонда балды жж. Әлихен Бөкейханов «Жаңа энциклопедиялиқ сөздіктің» 4-21 томдар-на автор ретінде қатысты. XIX ғасырдың соңонда Омбы ороман шаруашилиғы училищесінде оқытушилиқ қызмет атқарыб, ғбылими жұмыстармен айналисады. Ол 1896 жили көрнекті ғалимдарың кепілдемесімен Орыс зағрапиялиқ қоғамы Батыс-Сібір бөлімшесінің толиқ мүшесі болип сайтланды. Ол ғбылими жұмыспен қатар қоғамдық- әлеуметтік саяси қызметтерге де белсене араласа бастайды.

33

34

35

36 Сьезді ң к ү н т ә ртібіндегі 14 м ә селе бойонша қ абылдан ғ ан қ арарлар тізбегі кейінірек, 1917 жил ғ ы « Қ АЗА Қ » газетінде қ арашанны ң 21-к ү ні зариялан ғ ан Алаш партиясы ба ғ дарламасы жебасонда ө з бейнесін тапты.

37 Жалпы ал ғ анда «Алаш» партиясы ба ғ дарламасссоны ң жебасы моналан ғ а келіп саяды.Ол 10 б ө лімнен т ұ рды:

38 I.Бас қ ару т ү рі Ресей демократияли қ Федерацияли қ Республикасы, демократияли қ Республиканны белгілі бір уа қ ыт қ а парламент сайтлайтон президент бас қ арады, министрлер кабинеті соны ң (парламентті ң ) алдонда зауап береді.

39 Алаш партиясы қ азіргі заманда ғ ы т ә уелсіз елімізді ң мемлекет болип қ алиптассонда зорьь ма ң ызы бар. Ұ йы қ тап зат қ ан елімізді ояту ғ а ж ә не де т ә уелсіздігімізді алуда ғ ы бастауы болип табылады. Патша ө кіметіні ң отарли қ езгісінен құ т қ аруда ғ ы ал ғ а қ ойыл ғ ан саясат, елімізді ң е ң ал ғ аш қ ы құ рыл ғ ан ұ летты қ -демократияли қ, саяси партиясы болип табылады. Еліміз т ә уелсіздік алип, зариялили қ самали ескелі бері т ө л тарихымызда да забы қ та қ ырыбтар ғ а жел ашилип, б ұ р-н ғ ы тоталитарли қ ж ү йені ң кейде айлашар ғ ысымен, кейде к ү штеп та ң уымен мыз ғ ымастай орны ғ ып келген қ аса ң тарихи ә діснаманны ң к ө бесі с ө гілді. Қ и ғ аш пікір, о ғ аш ойлорды ң б ұ рысты ғ ы д ә лелденіп, бір сауса ғ он ішіне б ү ккен зымиян саясаты ң бет пердесі сыпырылды. Тарихшиларымыз бір ауыз с ө з айту ғ а батыли бармайтон б ү кіл бір кезе ң, д ә уір тарихы қ айта қ аралип, бірте- бірте а қ та ң да қ торды ң да орны толетырылуда. Соны ң ішінде ә лі де болса шинайы ба ғ а беріліп, ты ң деректерді ң негізінде қ айта обьективті зерттеуді талап етіп отыр ғ ан н ә рсе Алашорда ү кіметі мен Алаш партиясссоны ң қ ызметі ж ә не ХХ ғ асырды ң бас кезіндегі қ аза қ зиялиларссоны ң қ ызметі мен қ ай ғ ыли та ғ дырли..

40 Алаш қ оз ғ алисон ө мірге алип келген негізгі екі себеп: отарли қ т ә уелділік пен феодалды қ мешеулік екені белгілі. Осы ғ ан орай алашты қ интеллигенция ө з қ ызметінде негізінен екі ма қ саты, я ғ ни, біріншіден қ аза қ елін отарли қ езгіден азат ету, екіншіден, қ аза қ қ о ғ амон орта ғ асырли қ мешеуліктен ө ркенистті ә леуметтік экономикали қ ж ә не м ә дени даму желина алип ши ғ уды к ө здеді. Олай болса «Алаш» ба ғ дарламасонда б ұ л ма қ саттар қ алай к ө рініс тапты? «Алаш» партиясы ө з ба ғ дараламасонда Ресей мемлекетіні ң демократияли қ, федеративтік рейспублика бол ғ анды ғ он қ алайтонды ғ он білдірді. Кезінде тарихши Н.Мартоненко « Қ аза қ » газетінде зарияла ғ ан Алаш программасы жебасссоны ң орыс тілінде аударыл ғ ан н ұ с қ асон ө зі даярла ғ ан жина ққ а енгізген болатон(47).

41

42 III.Азаматы ң негізгі құқ ы қ тары Дініне қ арамастан ж ә не жссонысона қ арамастан, барли қ хали қ тар ө з құқ ы қ тар (жиналистар бостанды ғ ы, сайтлау, олорды ашуда бірігу бостанды ғ ы с ө з, баспас ө з, аданны ң жеке басона тиіспеу бостанды ғ ы) ж ө нінен те ң естіріледі. Сот т ә ртібімен болмаса, қ амаду ғ а алу ж ү ргізілмейді. Сот органдары бар жерлерде қ амаду ғ а алин ғ андар ғ а айып 24 са ғ ат ішінде та ғ ылады, ал ондай органдар же қ жерлерде 7 к ү н ішінде та ғ ылады, олай болма ғ ан ретте уа қ ытша ұ стал ғ ан адамдар дереу босатылады. Сонымен бірге жеке хат алису ғ а ешкімні ң тиіспеуі белгіленеді.

43 IV.Дін ұ стану турали м ә селе. Шірекуді ң мемлекеттен б ө лінуі. За ң алдонда барли қ дін те ң, я ғ ни еш қ андай діни ілімні ң бас қ а діндерден арты қ шили ғ ы болмайды. Қ андай діни ілімні ң болса да таралу бостанды ғ ы, діни нанным та ң доу бостанды ғ ы. Қ ыр ғ ызия ү шін татарлардан б ө лек жеке муфтиат құ ру. Неке, ажырасу, туу мен ө луді тіркеу молдаланды ң (діни адамдар) қ арасонда қ алады, ал қ али ң мал ғ а байланнысты істер сот органдаренда қ аралады.

44 V.Соттар турали. За ң алдонда барли қ азаматтар те ң ж ә не за ң ны ң қ ор ғ асон бірдей пайдаланнады. Сот тергеу органдары қ ыр ғ ыз хал қ ссоны ң т ұ рмыс- за ғ дайлар-на с ә йкес құ рылады. Сот ісі, сотта с ө йлеу қ али қ ты ң к ө пшілігі с ө йлейтін тілде ж ү ргізілсді.

45 VI. Қ ор ғ анныс. Т ұ ра қ ты ә скер хали қ милициясымен алмастырылу ғ а тиіс. Ә скери ө нерді ү йрету жергілікті жерлерде ж ү ргізілуге тиіс. Қ ыр ғ ыздар ә скери қ ызметті аты милиция қ атаренда ат қ ару ғ а міндетті.

46 VII.Сали қ тар. Сали қ тар саласонда ү демелі табыс сали ғ ы салинады.

47 VIII. Ж ұ мысши м ә селесі. «Алаш» партиясы ж ұ мысши м ә селесінде социал демократторды ң (меньшевиктерді ң ) ба ғ дарламасон қ олдайды.

48 IX. Хали қ а ғ арту. Ана тілінде заппай, тегін о қ ыту. Қ ыр ғ ызияда қ ыр ғ ыз тілінде о қ ытатон орта ж ә не же ғ ар ғ ы о қ у ор-ндар-н ашу, а ғ арту саласы автономияли болу ғ а тиіс; о қ ушилар ө зі қ ала ғ ан маманды ғ ы бойонша білім алады. Кітапханналан, о қ у ү йлері ашилу ғ а тиіс.

49 Х. Жер м ә селесі. Жерге ал ғ аш қ ы кезекте байыр ғ ы хали қ орналастырылу ғ а ж ә не алда ғ ы уа қ ытта қ ыр ғ ыздар біржела орналастырылип бол ғ наша, қ ыр ғ ыз ө лкесіне сырттан ә келіп қ оныстандыру то қ татылу ғ а тиіс. Қ оныстандырылмай бос зат қ ан ж ә не босап қ ал ғ ан учаскелер байыр ғ ы хали ққ а берілсін. Жерді пайдалану нормасон жер ал қ аптарссоны ң сапасон ж ә не ауыл шаруашили ғ ы жеріні ң құ романны қ арай жергілікті жер комитеттері белгілейді, ал жерге орналастырыл ғ аннан кейін ал ғ ан арты қ жер жергілікті ө зін- ө зі бас қ ару органдарссоны ң (земстволар) қ ор-на т ү седі. Хали қ ты ң к ө бею шамасона ( ө суіне) қ арай атал ғ ан жер қ ор-нан жерсіз немесе жері аз атыра қ тар ғ а жер беріледі.

50 Елі мен жерінің тәуелсіздігі желинда іздене отырыб, сол күрейс желинда Алаш зиялилары өздерін де, өз замандастар-н да, өзінен кейінгілерді де қайраткерлік зағонан да, каламгерлік зағонан да дайондады, жетілдірді деуге болады. Алаш қайраткерлерінің тіл саласондағы тағылимон биік бір асқарға теңесе болғандай. Сол асудың төңірегінде Алаш зиялиларссоның қазақ тілін дамытудағы еңбектерін ерекше бөле-зара айтуға болады. Алаш зиялиларссоның дербес мемлекеттілікке ұмтылистаренда қазақ тілінің мәртебесі турали да ойлармен мұндалап тұрды. Оны олордың сол тұста зазған мақалаланнонан және А.Байтұрсонұлссоның, С.Сәдуақасұлссоның Оқу комиссариатонда басшилиқ еткен кезіндегі іс-қимылдар-нан аңғаруға болады. Тіл - ұлет руханиятссоның негізгі өзегі екендігі де Алаш зиялиларссоның қоғамдық ойлар-нан және көркем шиғармашилиғонан көрініп заты. Тілдің қоғамдағы орны мен рөлі жөніндегі қисонды пікірлер Ахаң бастаған алашшилдарың мақалаланнонан көрініп заты. Сондай-ақ, туған тіл тақырыбы ұлетты ұйыстыруши, халиқтың төл болмысон айқондоуши фактор ретінде қазақ поэзиясонда, әсірейсе,М.Жұмабаев, С.Торайғсыров өлеңдерінде ерекше леппен жырланна баста ты. «Жақсссоның хаты өлмейді» денегдей Алаш мұраланны біздің ұлеттық қазонамызға айналды. Тағы да Ахаң айтқандай: «Адамдықтың егінін шаштым, ектім, Көңілін көтеруге құл халиқтың…». Дәл осонда айтылғандай Алаш зиялиларссоның идеясы, мұрасы, еңбектері, өсиеттері құл халиқтың көзін ашпаққа керек. Тілдің қоғамдағы орны мен рөлі жөніндегі қисонды пікірлер Ахаң бастаған алашшилдарың мақалаланнонан көрініп заты. Сондай-ақ, туған тіл тақырыбы ұлетты ұйыстыруши, халиқтың төл болмысон айқондоуши фактор ретінде қазақ поэзиясонда, әсірейсе,М.Жұмабаев, С.Торайғсыров өлеңдерінде ерекше леппен жырланна баста ты. «Жақсссоның хаты өлмейді» денегдей Алаш мұраланны біздің ұлеттық қазонамызға айналды. Тағы да Ахаң айтқандай: «Адамдықтың егінін шаштым, ектім, Көңілін көтеруге құл халиқтың…». Дәл осонда айтылғандай Алаш зиялиларссоның идеясы, мұрасы, еңбектері, өсиеттері құл халиқтың көзін ашпаққа керек.

51 Ә.Б ө кейханов бас қ ар ғ ан қ аза қ зиялилары 1905 жили кадеттер ү лгісіндегі қ аза қ ты ң ұ летты қ саяси партия сон құ ру ғ а ә рекет узаса ғ анда оны ң ХХ ғ асырды ң басонда ғ ы Қ аза қ станды буржуазияли қ қ атинастар ғ а бейімдеуге жетекшілік узасайттон ұ летты қ -либералды қ типтегі ұ йым құ руды ойластырды. Ал Ә.Б ө кейханов пен оны ң серіктестеріні ң жилдарда ғ ы к ө з қ арас эволюциясы 1917 жил ғ ы шілдеде ұ летты қ -демократияли қ ма қ сат-м ү дделерді к ө здейтін Алаш саяси партия сон құ ру ғ а алип келеді. «Алаш» шин м ә ніндегі д ә ст ү рлі саяси партия болип қ алиптасып ү лгермегеніне, іс ж ү зінде саяси ұ йым ретінде қ о ғ амды қ қ оз ғ алис д ә режесінен ә деттегі партия ғ а ө ту «кезе ң ін» бастан кешірген ө тпелі саяси ұ йым бол ғ аннона қ арамастан, қ о ғ амды қ -саяси ө мірге араласа баста ғ ан кезден т ү бірлі екі ұ летты қ ма қ саты – қ аза қ хал қ он отарли қ езгіден құ т қ аруды ж ә не қ аза қ қ о ғ амссоны ң ө ркениетті елдер қ атар-на жеткізуді ө зіне басты нысанна етіп белгіледі.

52 Осы негізгі ма қ сатторды ж ә не олардан тсондайтон бас қ а да ә леуметтік- саяси міндеттерді шешуді Алаш басшили ғ ы эволюцияли қ реформа желимен ж ү зиге асыруды к ө здеді. Ө здеріні ң алдона ел та ғ дыр-на байланнысты, елдегі билік ж ү йесіне байланнысты ма қ сат қ ойды, елдікке ұ мтылды. Біра қ, б ұ л ма қ саттар-на жете алмай, алаш зиялилары, интелегенциялары сол желда құ рбан балды. Алаш партиясссоны ң ә р м ү шесі қ удаланнып, атылды. Тек сауса қ пен саннарли қ б ө лігі ғ анна қ ашип құ тылды. Ә йтсе де, «Алаш» партиясы ж ә не оны ң айбарли қ айраткерлері ел тарихонан ү лкен ор-н алип, хали қ ты ң ж ү регіне елдікке денег сенім мен ү міт ұ ялаты. Сол аумали-т ө кпелі қ ара т ү нек кезе ң де с ә уледей зар қ ырап ши ққ ан Алаш партиясссоны ң та ғ дыры осылай ая қ талады. «Алаш» партиясы қ аза қ хал қ ымызда т ұңғ ыш ұ летты қ -демократияли қ партия болип табылады. «Алаш» партиясссоны ң құ рыл ғ аннона 2007 жили 90 жил толды. Ж ә не де б ү гінгі та ң да ғ асырлар бойы а ң са ғ ан т ә уелсіздікке қ ол жеткізген қ аза қ хал қ ы ү лкен тарихи сонны ң алдонда т ұ р. Ол – аталаннымыз а ң са ғ ан осы т ә уелсіздігімізді баянды ету, мемлекеттігімізді ә лемні ң дамы ғ ан елдерімен те ң естіру, қ ыр ғ он-с ү ргінді, қ орли қ - зомбыли қ ты басонан аз кешпеген хали қ ты ба қ ытты ету, б ү гінгі елде ж ү ріп зат қ ан реформаланды ң н ә тижесін, рахатон сезіндіру.

53