Фразеологизм - семантикалы қ (ішкі ма ғ ыналы қ ) жа ғ ынан бір-бірімен байланыс қ ан с ө з тіркестерімен с ө йлемдерді ң орта қ атауы. Ө здеріне формасы. - презентация

1

2

3 Фразеологизм - семантикали қ (ішкі ма ғ каннали қ ) да ғ ынан бір-бірімен байланнас қ ан с ө з тіркестерімен с ө йлемдерді ң орта қ атауфы. Ө здеріне форматы да ғ ынан ұқ саз синтаксистік құ рилимдардан ерекшелігі: с ө здерді ң белгілі бір т ұ ра қ тал ғ ан лексика грамматика лик құ рилимда ғ анна айтылатын ойта с ә йкес болип, сол с ө зді ң бастоп қ ы жеке ма ғ ынасына ң далпы за ң диликтар-на ба ғ ынбауфттында. « Фразеологизм» термині ә рт ү рлі типтегі бірнешье тіркестерді камтиды. Олар: атауфыш қ ызметінде қ олданналатын идиомалан (ізін суфытпай, а қ қ ар ғ а) ауфыз ә дебиетінде қ алиптас қ ан ма қ алдар мен м ә тендер ж ә не жеке адамдарды ң авторли қ немсе белгісіз ә деби ши ғ армаландан алтын ғ ан, немсе ауфызша айтыл ғ ан қ ыс қ а н ұ с қ али на қ ыл с ө здер. Фразеологизмні ң негізгі ж ә не ә мбебаб қ асиеттері с ө з ма ғ ынасына ң бас қ а мази ұ нда қ абылдануфы немсе лексика грамматикали қ транспозиция, с ө з тіркесіндегі т ұ ра қ тили ғ имен қ сайталануфы. К ө пшілігі ма қ алдар мен м ә тендер ж ә не қ аннаты с ө здерге дататын фразеологизияли қ с ө йлемдер мен т ұ ра қ ты тіркестерді ң коммуникативтік қ ызметі диктум ж ә не модус (логикали қ ба ғ ыт) денег мази ұ удар ғ а белінеді, сонимен бірге семантикали қ екі да қ тили қ ар қ или ай қ ттындаллоды.

4 Ісмет Ке ң есбаев – филология ғ илимына ң докторы профессор, Қ аза қ стан Ғ А-на ң академигі, Қ аза қ КСР-іні ң е ң бек сі ң ірген ғ илими қ айраткері. Ке ң есбаев – қ аза қ тіліні ң фонетикасы мен лексикология сына, лексикографиясы мен этимология сына, тіл тарихы мен туфыс тілдерді ң бір-бірімен қ арым- қ атынасына ареал ғ ан к ө птеген іргелі е ң бектерді ң авторы. Қ аза қ тіліні ң фонетикасы мен фразеологиясына ң зерттелуі Ке ң есбаевты ң есімімен байланнасты. Қ аза қ мектептеріні ң бірнешье тол қ ын т ү лектері Ке ң есбаев ддаз ғ ан о қ ули қ тармен салат ашты, анна тіліні ң ғ илими ж ү йесімен таннасты. Ғ алимна ң қ аза қ тілі фонетикасы мен лексикология сын талда ғ ан ғ илими монография лары же ғ ары о қ у орыудар-нда негізгі о қ ули қ тарды ң бірі ретінде к ү ні б ү гінге дейін қ олданналуда. К ө п жил ғ ы зерттеулеріні ң н ә тижесінде Ке ң есбаевты ң « Қ аза қ тіліні ң фразеологияли қ с ө здігі» дары қ к ө рді (1977, Қ аза қ КСР-і Мемлекеттік сыйли ғ ы, 1978).

5 Академик Ісмет Ке ң есбаевты ң жетекшілігімен осыдан отзыв жил б ұ р-н дары қ к ө рген " Қ аза қ тіліні ң фразеологияли қ с ө здігі" т ү экология сатласттында к ұ билис болип қ абылддаеды. Б ұ л е ң бек ө з м ә нін ә лі к ү нге дейін жеймай қ еледі. О ғ ан денег с ұ раннас та к ү н сайын арта т ү суде. Қ аза қ хал қ ына ң рухани м ұ расына ң бастау к ө зі болип табылатын осынау сездік о қ арманимен қ сайта қ ауфышип отыр.

6 Фраз-р кейде жеке с ө здерді ң эмоционалды, экспрессив бала массы ретінде де қ ызмет етеді: алис- ит ө лген жер; жилдам – қ ас пен к ө зді ң арасттында; с ұ лу – ай одессе аузы, к ү н одессе к ө зі бар, т.б. Фразелогизмдерді ң та ғ ы бір қ асиеті – оларды ң құ рамттында к ө нелік белгі, с ө здерді ң байыр ғ ы к ү йі, ескілікті сиптатары са қ темады. Жекелеген с ө зді ң ма ғ ыналанны, дыбыс т ұ рпаты ө згеріп датса, фраз-дер б ұ л да ғ ынан «д ә ст ү рге» берік. Тонна ң ішкі бауфттындай денегдені тонна ң қ азіргі ма ғ ынасы теріден садал ғ ан «сырт киім» денегді білдірсе, фразеологизм құ рамттында ғ ы тонна ң ма ғ ынасы далпы «киім» денегді а ңғ аркады. С ө зді ң байыр ғ ы ма ғ ыналанны фрезологизмні ң, ма қ ал-м ә тендерді ң құ рамттында са қ талип қ аллоды да, тілді ң ө ткендегісі мен б ү гінгісін дал ғ астырып т ұ рады. Қ аза қ тіл біліміні ң іргетасын қ атлас қ ан ж ә не Қ аннаш С ә тбаев, М ұ хтар Ә уазов сыеды ғұ ламааланиме бірге 1946 жили Ұ ялты қ Ғ илим академиясына ң уфы ғ ын ұ стоп, ша ң ира ғ ын к ө теріскен Ісмет Ке ң есбаев қ аза қ тіліні ң осынау с ө з қ азынасын ұ за қ жилдар бойы женап, « Қ аза қ тіліні ң фразеологияли қ с ө здігі» аты аса құ еды е ң бекті д ү ничего ә келді. Б ұ л – т ү ркі ә леміндегі т ұңғ ыш толи қ фразеологияли қ с ө здік еді. С ө здікке он мы ң дай фразеологияли қ тіркес алтынап, оларды ң анна қ темасы берілген, фразеологияли қ тіркестерді ң вариант тары да сыйыстыру ә дісімен к ө рсетіліп, б ү гінгі к ө крем ә дебиет, байыр ғ ы а қ ын-жираулар, эпикали қ ши ғ армалан тілінен д ә секс ө здермен д ә йектелген болатын. Сонимен бірге с ө здік со ң ттында ғ алимна ң к ө лемді теорияли қ зерттеуі, этнолингвистикали қ мази ұ нда ғ ы с ө здік ма қ алалан, таннамды қ м ә ні бар байыр ғ ы т ү ркілік ай татары, жил қ айыру, ру-тайпа та ң балалры т.б. материалдар қ осымша т ү рінде берілуі она ң қ адір- қ асиетін арттира т ү сті. М ә не, б ұ дан « Қ аза қ тіліні ң фразеологизмдер с ө здігіні ң » академияли қ сипота ғ ы басилим екенін ж ә не қ али ң о қ арманнан г ө рі зияли қ ауфым ғ а ареал ғ аннан бай қ ау ғ а болады. Б ұ дан отзыв жил б ұ р-н ши ғ ып, ө з т ұ сттында елімізді ң Мемлекеттік сыйли ғ ына лаймы қ ты деп таннал ғ ан, шьет ж ұ рттар ғ а да тарал ғ ан б ұ л с ө здік қ азір сирек кезодессетін кітап қ а айналды.

7 Қ аза қ тіліні ң қ алдану ө рісін ке ң ейтіп, она ң мемлекеттік тіл м ә ртебесіне лаймы қ қ ызметін к ү шейту қ ол ғ а алтынап дат қ ан қ азіргі кезде хали қ ты ң с ө з қ азынасына ң м ә йегі жена қ тал ғ ан м ұ ндай д ү ниені ә сіресе қ али ң о қ арманимен табыстыру игілікті іс. Сонимен бірге зерттеушілерге, ізденушілер мен аспарнттар ғ а, же ғ ар ғ ы мектеп о қ ушилар-на, қ олина қ алам ұ ста ғ ан ө зге де зияли қ ауфым ғ а арнап с ө здікті ң академияли қ сипатын са қ тап ши ғ пруды ң да м ә н-ма ң ызы айры қ ша. Біра қ б ұ л жели с ө здікті ң қ али ң ж ұ ртшили ққ а ареалип, бейімделген н ұ с қ асы қ олжетімді таралиммен к ө пшілікке ұ сынилип отыр. Жалпа қ ж ұ рт қ а ареал ғ ан с ө здік қ али ң о қ арман қ ауфымна ң с ө зтаннамды қ т ү йсігін тире ң детеді, оларды ң тілдік һә м тілдік емс таннам к ө кжиегін, білім аясын ке ң ейтеді. Олай бокса, қ али ң о қ арманна ң б ұ л с ө здіктен алан та ғ илимы мол. Тілімізді ң асыл қ азынасы, м ә дени м ұ рамыз – фразеологизмдер толи қ тай женалип бітті, т ө рт құ была с т ү гелденді дуге болмайды, ө йткені хали қ ты ң с ө з байли ғ ына ң н ә рлі бастауфы ешь уа қ быта сар қ ылмайды. Жиналмай дат қ ан, женал ғ аниме с ө здік т ү рінде ж ү йеленбей дат қ ан фразеологизмдер индап, ж ү здеп санналлоды.олей дейтініміз к ө крем, ғ илими, піблицистикали қ ши ғ армаланны жетпіс жил бойы тоталитарный қ темір торты ң ар ғ ы да ғ ттында дат қ ан Ахмет Байт ұ рсын ұ ли, Ж ү сіпбек Аймауфытов, Ма ғ дан Ж ұ мабаев, Ш ә к ә рім Құ дайберді ұ ли, Ә лихен Б ө кейханов т.б. арыстарды ң, сендай-а қ тыйым салтын ғ ан «Сал-сал», «Зар құ м» т.б. діни қ исса, дастаударды ң, «Едіге», «Абылай» т.б. т ә різді тарихи жырларды ң тіліндегі т ұ ра қ ты с ө з ө рнектері ұ ялты қ с ө здік қ ор ғ а еліміз т ә уелсіздік ал ғ аннан кейін ғ анна женастырыла баста ты. Ал оларды ж ү нелеп, құ рилим- құ рилисы да ң аша т ү рде с ө здік дасау ғ а, я болмаса фразеологизмдерді ң к ө птомды қ с ө здігін құ растыру ғ а, ма қ ал-м ә тел, тияна қ ты тіркестер т ә різді т ұ ра қ ты с ө з орамдар-на ң анна қ тема с ө здігін дайттындау ғ а қ адірменді Ісмет Ке ң есбаев даса ғ ан « Қ аза қ тіліні ң фразеологияли қ с ө здігіні ң » ә р қ ашан да м ұ ыеды қ болгары с ө зсіз.

8