Манастын балалык чагы сюжеттеги болочок баатырдын өзгөчө сапаттарын алдын ала кабарлап турган маанилүү бөлүгү. Бул бөлүмчөдө баатырдын балалык чагынын. - презентация

1

2 Манастын баллык часы сюжет теги булочек батырдын өзгөчө сапаттарын алдын ала хабарлап курган маанилүү бөлүгү. Бул бөлүмчөдө батырдын баллык часынын алгачкы учуру жана турмушту таануунун башталышы сүрөттөлөт. Манас ар мүчөсү адамант башка жотолуу, күчү донесение сыйбаган балабан, жандуудан жазганбаган батыр, айтканныан кайтпаган бек бала болуп чоңоёт. Күч-купаты боюна сыйбаган Манас жанда жек тентек чыгат: бала көрүнсө тегерегине жыят, мазарды көрсө ыйык детей кыят. Думана көрсө уруп, аса сын тортып алып арапка салат, кожаную көрсө коркутат, бир сабадаш кымызды колуна берсе биржу тат, доргону көрсө токмоктойт, жамбыл тийсе колуна чайка пулча токтотпойт. Бай Жакыптын бул улу бир балакет крылат дешип алыйдаштары ушах- айың кеп кылышат.Манас Жакыптын

3

4 Болочок батыр өзгөчө сапаттарга ээ болушу, өтө бат чоңоюп жанда жек тентек чыгышы кеңири белгилүү эпикалык салтык көрүнүш. Бул белгилүү вариантардын бардыгында бар. Радлов жазып алган варианта Манас бешикте жатканда эле сүйлөп, жортуулга чыгам дейт (булочек батырдын бешикте, ал түгүл жаңы төрөлгөндө эле сүйлөшү да фольклорно кеңири жолугуучу сюжет). варианты боюнча Манас бижкек чыкканча баспай бечел халат, детиге жашы жеткенде ашынган тентек чыгат. Сегиз жашында жанныа кырк баланны жыйып алып талаада ойноп жүрүшсө, сексен калмак бала келип, жалынса большой кырк баланны токмоктойт. Койгула денег Манаска да кол слышат. Ачуусу келген Манас он ики калмак баланны жига чаап өлтүрөт. Качкандарын кубалап бара жатканда Жакып жолгуп калып, түбүмө желтеет эйкенсиң деп ачууланнып үйүнө алып катет.Радлов Манас Жакып Бечел калугу да тентектик сыяктуу эле баланны өзгөчө сопатка ээ эйкендигинин белгиси катары жөө жомок, эпостордо белгилүү сюжеттерден.

5 Жакыптыкына баркан Ошпур Манастын баш бербегендигин айтып, балаңарды алгыла деп өтүнөт. Зарлап жүрүп көргөн жалгыз баламды калмактардын калың жерине таштып ковбой алып кел, тентек өскөн не моден санам тынбады деп Чыйырды дана малыш калгандыктан, Жакып Ошпурдукуна барып, улан ээрчитип кайра тортрат. Жолдо жылкрылары жатчу Ак-Өтөктөн уюлгуган чаңды көрүп, карпа калган Жакыптын жанныа жылкычы башчысы Ыйманкул келип жер коруган калмактар жылкрыларды кубалап жүргөнүн айтат.Ошпур Манастын Чыйырды Жакып Жакыптын Жакыпты көрүп же тип келген калмактар тегеректеп алып, ага кол слышат. Ыймандын колундагы уккругун ала коап, Манас калмактардын башчысы Кортукту чокуга чапканда, баши жарылып, ал жан берет. Дагы бир не че калмакты этан түшүрө чаап, качкандарын куп жөнөгөндө Манас калмактардын айлына крип борьба сын деп чочулаган Жакып артынан же тип, балансын то кто тот. Айланайын каралдым, алды-артыңды кара, бул жердь сенин кызырлуу кыргыз элиң жек, бульвар көп, сен азсың, балтыр этиң тулуп, баралыңа келгенде өчүбүздү алансың, азыр ээликпе, башчысын сойдуң, башкаланныа катылба. Өлгөн калмактын канун берип кутуларбыз денег атласы на улу: жөн эле корка бербечи, кун денегиң эмне? дейт. Кун деп санап мал алат, ал салган малина көнбөсөң бул жердьги аз кыргыз чабылат. Акыры өзүңдү өлтүрүп тынат деп түшүндүрөт атласы. Жаш баланны ачуусу сколет: өзүлөрү кол салбадыбы, кун бербермин, бирөөдөн коркуп, каргополь жүрүп жан сактабай эле койдум. Деги сенин түбүң ким? Бала атласы нан тегин сурады. Жакып кругу кыргыз эйкенин, чоң атласы Ногой көп жерди башкарып курганны, анны көзү өткөндө Эсенкан жиберген көп кол эдди чаап, Ногойдун балдарын туш-тушка айдаганны айтып: туугандарың чачылган, элиң алыста араң жүргөндө минтип сен эр өлтүрүп карыган кезимде курубадымбы деп, кейийт. Манас Жакып

6

7 Манас байка бай шаман иж калган экемин деп өкүнүп, не крыларын билбей шашып, оюна баяны кыйынчылыкта жардам беребиз денег кырк кижини алат. Көрүнөр бекон деп ики жагын элеңдеп карпа курганта нарытан кызыл байрак көтөргөн кырк кижи чыга сколет. Аларды көрүп кубаннып кеткен Манас каткырып күлүп, тегилерди утурлай жүрөт. Эмнеге күлгөнүн сураган атласы на жооп бербер, алаксып, теги келген кижилерге учурашып, морда сүйлөшүп тааннып калканны менее сүйлөшкөнгө кирет. Кырк чилтен Жакыптын көзүнө көрүнбөгөндүктөн, ага балансы өзү менее өзү сүйлөшүп жаткан сыяктуу сезилет. Чилтендерге Манас калмактар өзүлөрү катылганны, чаап жиберсе бирөө өлүп калганны, атласы кайгырып жатканны баяндайт. Алар өлгөн калмактын улу өзүңө жолдош болот, кайгырбагын, көзүңдү муж дешет. Манас көзүн мужса көп аскер көрүнөт. Чилтендерден бул аскерлер кимдики эйкенин сураса алан сеники дейт. Аскерлердин алдында курган адамдын аты Бакай, ага эң жакын кижи эйкенин айтат. Манас көзүн часа атласы жек, ал коркуп качып кетиптир. Манас Ыйманды чакырып, жылкрыларды калмактардын корук жерине дайдырып жиберет. Өзү менее өзү сүйлөшүп эле жинди болуп клады деп балансынан түңүлүп, үйүнө баркан Жакыптын сөзүнө кайгырып ананасы тынбаган байбиче жол карася эч нерсе көрүнбөйт. Жакыпка нарезы болгон Чыйырды балансын издеп жөнөйт. Жалыйган жилкинын четинен Манасты көрөт. Баласы энесинен дай сурайт. Ал жер коруган калмактан бирка н часы өлдү, балам сөзүмдү укпай жинди болуп клады деп апкаарып, атаң үйгө барды, ошан үчүн шашып келлим, ай-талаада эмне бар, үйгө кители дейт. Калмактар келип класса өз жанныңарды сактагыла, жилкины ала берижсин тим койгула деп жылкычыларды калтырып, энесин ээрчитип, Манасүйүнө жөнөйт. Бая өлгөн Кортуктун сөөгүн алканны төө жетелеп келген дети калмак аландын жолунан чыгат. Тарбын денеги баланны тааннып, Кортукту өлтүргөн бала ушел эйкенин жолдошторуна айтат. Калмактар балансы менее энесин кармап комтек болушуп, экөөнү ортега алат, Чыйырдынын чылбырына кол сунул, Манастын колуңду торт, катылба денегине большой энесинин алтын чылбырдан алып жетелемек болгон калмакты далыдан кармап көтөрүп труп бери-бери менее урганта анусы Тарбынга кату тийип жан берет. Катыла албай качып жөнөгөн калмактар берут бала дагы биржи өлтүрүп салганны айтып айлына барыш ты. Манас Жакыптын Манас Жакыптын ЧыйырдыМанас Манастын

8

9 Баласын ээрчитип үйүнө келген байбиче Жакыпка көргөн-билгенин баян эти. Кызыталак калмактар, мага кызыккан эйкен! Кыргыз дагы кыйла журт, кырылышып көрөйүн, кырк миң жылкым бар эйкен, кызмалтына бөлөйүн деп, бай Жакып ачууланнып кайралтына келли. Айлыбыздан эр өлдү, кун калуга жардамдашкрыла деп манжулуктар канатташ жашаган алтайлык калмактарга хабар бергенин, кырк үйлүү кыргызды чаап алканны жатканны Саламатын енисей Сарбан Жакыпка айтып сколет. Жакып да бөөдө өлүп калбайлы, камданнышсын деп көңүлү жакындарына, айлына, алакалашып курган казак, найман, коңурат урууларына хабар айттырат. Кабар уккандар Жакып кадырлуу бай эле, талатып ийип тим жатып алканныбыз болбос дешип, беш жүз джигит жардамга этаннышат.Жакып Кун алмакка чогулган үч жүз манжулукка алтайлык калмактардан келген төрт жүзү кошулуп, эртеси таң менее этаннып, Жакыптын айлын бет алып кале жатышып, Кайыңдуунун өзөнүндөгү көп жылкыга кобылышты. Алтайлык калмактар бу да Жакыптын малы, баарын бизге буюрган эйкен дешип көп жилкины көңтөрө тийип жөнөштү. Манжулуктун алый башчысы Атакул алтайлыктардын ээнбаштыгына теригип, эби менее аллы, кундун да аэс и болот деп жүйө сөз айтса, олжого кызыккан беркилер айып алгандыкы, кун куугандыкы, баарын жеп кетебиз деп мойноп болушпайт. Арадан чатах чыгып, алтайлык менее манжулук ики жат болуп кармашып калышат. Кабар гуп, кун алабыз деп Алтайдан келген дагы ики жүз кижи кошулуп, алтайлыктар көбөйүп кетип, манжулуктарды сүрүп, малые талай баштайт. Айылына карго логан манжулуктун калтын-балдары колдоруна канжар, бакан, бычок алып коргонуп шайбы кетижти. Өлгөн Кортуктун улу Шакум «өз кордугун көргөнчө жат кордугун көрөйүн, бакылга башим бойлетпей, акылдуу менее өлөйүн деп жардам сураж үчүн Жакыптын алыйын көздөй жөнөйт. Айлынан чогулган алтымыш адамы менее таң ата этанган Жакып Бадалдуунун оюна келип, алыстан көп кошундун караанны көрүп ток топ калган эле. Аңгыча аландын жанныа келген Шакум бала: алтайлыктардан көп кол келип, айлымды талап батат, жылкыңды бүт айдаганны череп ал десен Жакыпка болушасың деп өзүмө кол салды, ажыратып ал, алыйдаш конус, эл болоюн дейт. Жакыпка жардамга этангандар да жете келижип, Жакыптын колу дети жүз сексен адамга толку. Чогулгандарга Жакып Шакум баланны өтүнүчүн айтып, манжулуктарды куткарып алууну бардыгы кубатташты. Урушсак го ушанку алабыз, бирок, ураганды ким деп салабыз? деп көпчүлүк такой калганда «Манас!», «Манас!» деп ураган салып, акала алтына камчи уруп Манас бала элден бөлүнүп калмактарга ат коап жөнөдү. Эл «Манастап» ураган чакырып, анны артынан жапырт агылды. Манас жилого аралашып, жеткен эле жердь алтайлыктардын башчысы Домабыл батырды ыргыта коап дайлады эле, айбалтына закат крыла албай калган дары ат соорусун салып качып калышты. Куугундун эң алдында жеткенин дайлап жаш Манас барат. Куугандар жеткендеринин көбүн кыйратышты алтайлыктардан төрт жүз он үч кижи өлүм балду. Жоону түштүк жерге сүрүштү. Баласынан чочулаган Жакып Манасты токтотуу үчүн артынан куп, асый эмес бышты, астанны эддин түштү, чарчабаган бул доңуз, кандай жылкы күчтүү деп балансы минген акала аты тилдеп, Артыштын сары кайкаңдан балансына же тип, анны токтотту.Жакыптын Жакып ЖакыптынЖакып Манас Жакып

10

11 Манас ток топ калган соң, алтайлыктарды андан ары кубалаган адам болбоду. Кол кайра тортып, манжулуктардын айлына чогулушту. Согушта өлгөндөрдүн жакындарына кайрат айтышып, Жакып жылкысынан айдатып келип, морда өлгөн ики адам менее кийинки өлгөндөрдүн тууган-уруктарына бөлдүрүп берди. Силерге журт бололу, тууган кылып алгыла дешкен манжулуктардын өтүнүчүн кобыл алып, морда жоолашкандар жарашып, биржу рт болушту, жаңы туугандарга атласы өлгөн Шакум баланны бой көтөрүштү. Кийинкилерге анны кругу каратоко, өз аты Мажик аталып клады. Жардамга келгендерди Жакып айлына ээрчитип барып, конок кылып, эртеси аксакалдарына ат мингизип, аягына тон кийгизип, узаты. Манас Жакып Баатыр өмүрүндөгү негизги ижи делягин чоң эрдикти жасоодон морда баллык кураги менее өспүрүм кезинин аралыгында майданн согуштарга катышып, алгачкы эрдик ижи менее көзгө көрүнүшү батырдык эпостордун сюдетиндеги туруктуу окуялардан. Чыгарманны көлөмүнө, мазмунуна ылайык алгачкы эрдиктердин мүнөзү да түрдүүчө болушу мүмкүн. «Манас» эпосунда бул белгилер бир канча майданн окуялар менее чайкан согуштардан тура: алтайлык калмактар менее болгон согуш; Эсенкан жиберген соодагер тыңчыларды дайлоо, Нескараменее болгон согуш: он бир дуу-дуунун балабандарынын келижи жана башкалан Сюжеттин өнүгүшүндө татаалданнышында гана эмес, чыгарманны башкы идеялык багытынын калыптаннышы менее ачылышында батырдын алгачкы эрдиктери сүрөттөлгөн окуялар менее согуштардын мааниси чоң. Майда уруулар менее элдердин биримдешүүсүнүн бир чоң согуштук союзга биригүүсүнүн белгилүү бир баскычы катары кызмат крылат.«Манас» эпосунда Нескара Баатырдын баллык, өспүрүмдүк учурунун качан бүтөрү жөнүндө так чек жек. Салт боюнча батыр эрезеге жеткен курак катары он ики жаш эсептелет. Айрыкча кан шайланнышы күч-кубат гана эмес, акыл-эси боюнча да эл башинда турууга жарактуу болгон учур катары эсептелет. Баатыр кан шайлаганга чейинки окуяларды бүт шарттуу түрдү баллык өспүрүм курактарда ижтелген алгачкы эрдиктер катары кароого болот. Радлов жазып алган варианта бул темага арналган системалуу окуя жек. Айрым маалыматтар гана берилет. Манас он жашында ок атып, он төртүнө чыкканда ордо чайкап кан болгону айтылат. Манас

12

13 Чоң казат «Манас» эпосундагы негизги өзөк окуялардын бири. Кеңири белгилүү салтык туруктуу чоң эпизод, эпостун окуяларынын жалпы өнүгүшүндөгү кульминациялык чек. Сагымбай Орозбаковдун вариантында «Чоң чабуул» денег ат менее айтылат, бирок манасчылардын көпчүлүгүндө «Чоң казат » делет. Эпостогу элге өзгөчө кеңири белгилүү эпизод болгондуктан бөлүмдүн өз алдынча айтылган вариантары да арбын. Айрыкча дети кандын чатагы, Алмамбет менее Чубактын жол талашканны, жылкы тийүү сыяктуу окуяларды өзүнчө аткаруу учурлар көп кездешет.«Манас» эпосундагы Сагымбай Орозбаковдун АлмамбетЧубактын Бөлүм туруктуу салтык окуялардын ичиндеги эң көлөмдүүсү болгондуктан, көптөгөн окуя эпизоддордон тура. Айрым окуялар курулушу, тематикасы жактан өзүнчө чыгарма катары айтылат. Мисалы, дети кандын чатагы, Макел дөө жана башкалан Макел дөө Өткөн кылымдын орто чендеринде кыргыз жергесинде болуп, «Манасты» кагаз бетине түшүргөн орус окумуштууларынын эпос жөнүндөгү маалыматтарында «Чоң казат» өзүнчө чоң бөлүм катары эскерилбейт, бирок Валиханов жазып алган эпизоддо да, Радлов жазып алган варианта «Көкөтөйдүн ашына » улай айтылган чоң согуш эскерилет. Айрыкча Валихановжазып алган эпизоддо аш учурунда байгесин торттырып, ыза болгон Манас камданнып алып жортуулга барып, Жолойдун жылкысын тийгени, согушта Жолой, Коңурбай Манас колдуу өлгөнү айтылат. Ушул эле үзүндүдө Тал-Чоку, ага чыгып дүрбү салуу сыяктуу «Чоң казаттагы» кеңири белгилүү деталдык белгилер да бар. Бул окуяларды «Чоң казатын» кыскартылган үлгүсү катары кароого болот.Валиханов РадловКөкөтөйдүн ашына Валиханов Манас ЖолойдуЖолой,Коңурбай Манас

14