Парцеллят дегеніміз толымды сөйлемнің семантикалық және функциялық жағынан байланысқан структуралық компоненті. Ол толымды сөйлеммен бірігіп барлық компонеттері. - презентация

1

2 Парцеллят денегіміз толымды сөйлемнің семантикалық және функциялық жағынан байланысқан структуралық компоненті. Ол толымды сөйлеммен бірігіп барлық компонеттері арасындағы синтаксистік байланыстың тұтастығымен сипатталатын біртұтас айтылыс түзеді.Басқаша айтқанда парцеллят денегіміз дербес фраза болып бөлшектелген біртұтас сөйлем – айтылыстың структуралық компоненті.

3 Парцелляция, яғни бөлшеудің семантикалық, синтакситік, стилистикалық қызметін салыстыра, қорыта келіп, оны тек әншейн грамматикалық құбылыс емс, көркем әдеби текстің эмоциялық- экспрессивтігін жеткізуге қайталау, инверсия, әсірелеу т.б амалдармен қатар маңызды рөл атқаратын көркемдегіш фигуралардың бірі деп қарауға болады.

4 Қараймын. Өзім. Аң- таң болып Асқарға қараймын. Ол үндемейд. Қайта қараймын. Тап өзім.(І.Жақанов) Бұл мысалда бір ой желісімен байланысқан бірнешьье сөйлемдер мен сөз тіркестерінен және сөздерден тұрады.

5 А. Байтұрсынұлының еңбегінде іргелес сөйлем денег термин қолданылады. Ішкі жақындық- мағана жақындығынан басқа жақындық жоқ сөйлемдер іргелес делінеді

6 Іргелес сөйлемдер- парцелляция. А. Байтұрсынұлы: Күн кешьь балды. Ат балдырды, ел көрінбеді. Батыр сасайын деді. Мысалға алынған сөйлемдер арасында кешьь уақытта болған уақиғаның жайын сөйлеген ой іргесінің ғана біргелігі бар деп келіп, бұлар тек ой іргесімен жанасқаны болмаса, бастарын қосып тұрған басқа ешьь нәрсе жоқ, сондықтан бұлардың аралары да біріне-бірі қосылмай, ашық-ашық, үзіліп айтылады. Жазғанда араларына үлкен тыныс белгісі – нүкте қойылады.

7 Іргелес сөйлемдер- парцелляция. А. Байтұрсынұлы: Күн кешьь балды. Ат балдырды, ел көрінбеді. Батыр сасайын деді Мысалға алынған сөйлемдер арасында кешьь уақытта болған уақиғаның жайын сөйлеген ой іргесінің ғана біргелігі бар деп келіп, бұлар тек ой іргесімен жанасқаны болмаса, бастарын қосып тұрған басқа ешьь нәрсе жоқ, сондықтан бұлардың аралары да біріне-бірі қосылмай, ашық-ашық, үзіліп айтылады. Жазғанда араларына үлкен тыныс белгісі – нүкте қойылады.

8 Парцелляция құбылысы мейлінше жан- жақты, толық зерттелді денег орыс, француз, ағылшын, испанииии тілдерінің өзінде әлі де ара жігі анық ашылмаған мәселелер көптеп кездеседі. Мысалы, орыс және француз тілінде парцелляцияланған сөйлемдер тіркескен конструкциялармен бара-бар деп есептелсе, испанииии тілінде парцелляцияны оқшаулаудың ең биік, жоғарғы дәрежесі деп атаған.

9 Парцелляция мәселесінің анықталмаған қыры – оның грамматикалық категорияға жатқызылуы ма, әлде стилистикалық әдіс қатарына қосылуы ма. Себебі барлық зерттеулерде парцелляция құбылысы деп қана этап қойып, әр ғалымдар әр тілдегі оның ерекшеліктерін, жасалу жолдарын, шығу, таралу тарихын, негізгі сөйлем мен қосалқының байланысу жолдарын зерттеп жүргендерінмен, оның лингвистиканың қай саласында қаралуы да әлі шешььілмеген мәселе.

10 Қосымша конструкциялар әдеби тілде ауызекі тілден пайда балды. Қосымша конструкциялар фразаны ойда құрау аяқталған сәтте, айтылған ойға үстеме түрінде туындайды да, қалыпты құрылымды бұзбай ойды жалғай алмайды. Қосымша конструкциялар қай түрде бокса да семантика жағынан: түсіндірме немсе айқындауыштың белгісін сақтайды.

11 Әдеби жазба тілде парцелляция тек синтаксистік мақсатта – күрделі, шұбалаңқы конструкцияларды жеңілдету мақсатында ғана емс, стилистикалық мақсатта да негізінен жеткізілетін ойдың семантикалық мағынасына эмоционалдық түрлендіруші реңк косу үшін пайдаланылады.

12

13 Қосымша конструкциялар нүктеден кейін сөйлемнің оқшауланған мүшесі түрінде немсе жалғаулық шылаулар арқылы байланысқан салалас құрмалас, яки сабақтас құрмалас сөйлемдер түрінде келеді. Қосымша конструкциялар алдыңғы аяқталған сөйлемге қосымша ой-пікір үстейді. Қосымша конструкция лорда берілетін фактілер алдыңғы сөйлемммен логикалық байланыста болады. Бұл байланысқа нүкте кедергі бола алмайды. Нүктеге қарамай қосылатын бұл конструкцияларды француз стилистері аяқталған фактіден кейінгі қосымша дейді.

14 Қосымша айтушының санасында тура сөйлеу барысында туатын әңгіме үстінде толықтыру үшін туатын келесі элемент.

15 С.Е.Крючков Қосымша айтушының санасында тура сөйлеу барысында туатын әңгіме үстінде толықтыру үшін туатын келесі элемент.

16 Желіден аулақ арқандайық...Былайырақ. (Ғ.Мұсірепов) Тап осы сәтте Сұлтанмахмұт жүйемелете жөтеліп қалды.Қытқыл жөтел.(Д.Әбілев) О, тоба! Рас па, өтірік пе? Полонез! Мен ізденег полонез осы ма? Бірақ мы нау... мы нау.. баяғыдан өзгешьье ғой. Иә... иә... сол.Соның дәл өзі. Ендешьье бұл полонез! (І.Жақанов) [1.34] Бір тиянақты,тұжырымды ойды бірнешьье бөлшектелген сөйлемдер арқылы жеткізу қазақ авторларының көркем шығармаларының бұрыннан қолданылған түрі.

17 Бұл мысалдарды да толымсыз сөйлем деп те ала алмамаймыз.Толымсыз сөйлемдер көбінесе тұрлаулы мүше қатынасына негізделеді. Сөйлем мүшесі жеке сөз негізінде тек диалогта, Түн. Жымыңдаған жұлдыз секілді актау сөйлемдерде ғана болмаса әдетте қолданылмайды. Тіл ғылымында Парцеллят деп аталатын синтаксистік бөлшектерді авторлар Қосалқы сөздер деп атағанды жөн санайды.Ол синтаксистік топтар тек басқа бір, яғни, алдыңғы сөйлемнің ажырамас бір бөлігі немсе соны жан-жақты айқындайтын категория ретінде қолданылады.[1. 36]

18 Парцелляция- жеке сөзді, сөз тіркесті, сөйлемді түрде сол өзі қатысаты сөйлемнің, біріншіден, бір бөлшегі іспетті, екіншіден, мағыналық жағынан тиянақтаушы, үшіншіден, не тұтас сөйлемге не жеке бір мүшесіне қатыстылығы, төртіншіден, бірақ ол қатысты сөздермен әдеттегі айқындауыштар секілді тұлғалық жағынан кейде ұқсас, кейде ұқсас емстігімен ерекшеленеді.Сондықтан да алдыңғы сөйлемнен бөліне алмайтын синтаксистік қосалқы топтар.[1.38]

19 Парцелляция құбылысын зеттеу үшін Айтылыс түсінігіне анықтама беру, айтылыс, сөйлем фраза және күрделі синтаксистік тұтастақ түсініктерін ара жігін ашу керек. Қазақ тілінің лингвистикалық әдебиеттерінде айылыс ұғымы на түсінік берілмеген.Тек К.Ахановтың Тіл білімі негіздері (35, 397) аты оқулығында қолданылған. Фраза денегіміз- интонациялық-мағыналық бірлікті білдіретін сөйлеу тілінің ең кіші дербес единица си, яғни бұл нақты коммуникативтік ситуацияға жетерлік белгілі мағына жүктелген, сөйленістің аяқталған бөлігі.Сөйлемнен айырмашылығы оның құрылымдық тұтастығының жоқтығы.[1.37]

20 Ю.В.Ванников: Жалпы түрінде айтылыс денегіміз сөйлеу тізбегінің бір бөлігі, Ол бір сөйлем құрайтын бір немсе бірнешьье фразадан тұрады(25, 6). Күрделі синтаксистік тұтастық туралы Р.Сыздықова: Бұл категория қазақ тіл білімінде әлі күнге дейін жан-жақты сөз болмай келеді.Оның белгілері, табиғаты, тұтастыққа шенген компоненттердің бірігу амалдары денег тәрізді жайттар зерттелген емс.Сондықтан бұған тіл мамандарының назарян аударамыз ( ). Күрделі синтаксистік тұтастық кейде күрделі айтылыс деп аталады, алайда сөйлем деңгейінде айтылыстың тілдік нақтылығы болып, сөйлем мен фразаны білдіретін тіл мен сөйлеудің единица си бокса, текст деңгейінде күрделі айтылыстың тілдік нақтылығы болмайды, өйткені бұл жағдайда ол күрделі синтаксистіктің тұтастығы болып келеді дейді А.Жакупов.

21 Парцелляцияның мәселесі- оңшаланған айқындауыш мүшелер мен тіркес конструкция. Оңашаланған айқындауыштар кейбір әдебиеттерде бір фразаның ішіндегі жартылай парцелляция деп атындағы жүр (25,11). Ал А.М.Пешььковский: Оңашаланған мүше денегіміз жалғыз немсе өзіне бағынышты басқа мүшелермен қоса ритм мен мелодия жағынан да және өзін қоршаған өзге мүшелермен байланыс жағынан да бағыныңқы сөйлемге ұқсас мүше [1.37]

22 Ал оңашаланған айқындауыш- фразаның интонациялық-синтаксистік элементі екенін этап атаймыз, пунктуация бұл жағдайда тек интонациялық және синтаксистік оңашаланудың көрсеткіші болады. Сөйлем мүшелерінің оңашалауының алғы шарттары: 1.Сөйлемнің оңашалануы мүшесі мен айқындауышы мүшесі арасында берік байланыстың болмауы; 2.Сөйлемнің түрлі салаластық және сабақтастық байланыстармен күрделеніп кетуі.

23 Парцелляция мен айқындауыш мүшенің айырмашылығы: 1.Оңашаланған айқындауыш- фразаның кейбір бөлігінің фраза ішіндегі салыстырмалы оңашалануы. 2. Ал егер оңашаланған айқындауыш толығымен бөлшектеніп, жеке дербес фраза күйінде пенсе, оны біз оңашаланған айқындауыш емс парцелляция дейміз. Мысал: 1. Міне, қараңыз, Константин Владимирович, біз сарай дан, мы на ағаштардың арасынан, не таптық. 2. Міне, қараңыз, Константин Владимирович, біз сарай дан не таптық! Мына ағаштардың арасынан! Екінші мысалда жекеленіп бөлшектелінген фраза айқындауышы пысықтауыш емс, анықтауышы мәні бар пысықтауыштың парцелляциялануы.[1.40]

24 Парцелляция терминінің енуінен бұрын тілдегі бұл фактілер присоединение-тіркесу терминімен аталып, көптеген ғылыми зерттеулердің обьектісі болып келген. Соңғы жылдың ішінде бір феномен осы екі термин мен қатар аталып жүр. Сондықтан да олар белгілі бір дәрежеде синоним болып келді. Бірақ бұл парцелляция мен қосымша мәселесіне арналған еңбектердің тақырыптарының тарлығынан, тілдің осы екі фактісінің толық ашылып, анықталмағынан болып отыр.

25 Ғылыми синтаксистік қолданыста қосымша тіркес ұғымының кең таралуына Л. В. Щерба В. В. Виноградов С. Е. Крючковтардың еңбектері арқау балды.Олар өз еңбектерінде қосымша тіркестердің синтаксистік байланыстың ерекше түрі ретіндегі белгілерін тұжырымдап шығарды. 1. Психологиялық белгісі аяқ астында, табань аузында, кеннет, оқыс ойға келуі. Бұлай тіркесе байланысудың құрмаласа байланысудан айырмашылығы- екінші элемент- қосымшаның-ойды айтып болған соң, немсе сөйлеу барысында кеннеттен туындауы.

26 Экспресивтік-семантикалық белгісі. Қосымша тіркестердің бұл жағдайында бөлшектер мағына жағынан бір сөйлемге, логика жағынан бір тұтастыққа сыймайды. Бұл кезде субьективтік мотив тер, экспресивтік форманың нәзік иірімдері синтаксистік құрылымның қалыпты логикасын бұзып,өзгертеді, синтаксистік форма мен стилистикалық қолданыс арасында алшақтық үйлеспеушілік тудырады. 2.

27 Семантикалық белгісі. Бұл жағдайда қосымша тіркес ой- санада сөйлеу барысында туындаған қосымша ойды жеткізуші,толықтырушы болып табылады. Л В Щерба қосымша тіркес жайында тұжырымдағанда ауызекі орыс тілі жайында айтқан. Бірақ іс жүзінде қосымша тіркес проблема сын зерттеген көптеген ғылыми еңбектерде Л В Щербаның осы кретерийі бүкіл орыс әдеби тіліне, ең алдымен жазбаша тілге қатысты айтылып жүр. 3.

28 С. Крючков қосымша тіркес жайлы өз түсінігін пікір жеткізудегі қосымша байымдауды білдіретін қосымша хабарлама деп тұжырымдап, бұл байланыстың маңызын ашып, қосымша тіркестің синтаксистік категориясын анықтау бағытында белгілі қадам жасайды. С Крючковтың еңбегінде де тек осы байланыс түріне тән арнаулы белгілер шектеліп көрсетілмегендіктен, онсыз да өте кең, әлі толық анықталмаған қосымша хабарлама, яғни қосымша байымдаудың семантикалық кретерийі-қосымша тіркес категориясының аясын шексіз кеңейтіп жібереді. Бұл еңбегінде қосымша ретінде арнаулы жалғаулық шылаулы және шылау тіркесті сөйлемдермен қатар салаластық және сабақтастық шылаулы құрмалас сөйлемдердің әр түрлері, жай сөйлемдердің парцеляциялануының айқын көрінісі болып табылатын шылаусыз байланысқан сөйлемдер де қарастырылады.

29 В. В. Виноградовтың еңбектерінде де қосымша тіркестің осы белгісі алға тартылады. В.В. Виноградов қосымша тіркесті негізінен грамматикалық құбылыс емс, стилистикалық әдіс ретінде қарастырады. В. В. Виноградов Пушкин стилінде жалғаулық шылаулар кейде байланысудың алдамшы сигналы болып табылады, қосымша тіркестер үшін жалғаулық шылаудың болуы мүлде міндетті емс, тек олардың көршілес тұруы- жанасуы маңызды деп пайымдайды.

30 50,60 жылдарда жазылған тіркесу жайлы еңбектерде бұл анықтаманың тұжырымдалу аясы шексіз кең, айқын грамматикалық шеңберге түспеген. Сондықтан да, қалыптасып әдетті ұғымға айналған тіркесу туралы кең түсінік, қазіргі кезде парцелляция деп аталып жүрген құбылысты синтаксистік және стилистикалық зерттеудің және обьектісі ретінде бөліп қарауға жол бермеді. Осы соңғы кезге дейін көптеген еңбектерде қосымша конструкциялар мен парцелляцияланған конструкциялар арасының ашылмауы осыдан.

31 Қосымша тіркес пен парцелляцияның барабарлығын теріске шығарушы Ж. Е. Петрашевская В К Пакусаенко

32 Ж. Е. Петрашевскаяның өзі олардың арасындағы айырмашылық тек түрінде деп, парцелляцияны қосымша тіркестің бір түрі деп санайды. Тіркесу мен парцелляция арасындағы айырмашылық сөйлемнің синтаксистік құрылысы екі аспектіге құрылымдық және функционалдық болып бөлініп қаралған еңбектерде айқын көрсетіледі. Бұл айырмашылық В А Белошапкованың монографиясында жақсы анықталған. В А Белошапкова тіркесу мен парцелляцияның барабар емстігін, түр арақатынасы жағынан бір қатарға жатпайтындығын дәлелдей келіп, парцелляцияның сөйлемнің коммуникативтік- функционалдық деңгейдегі, ал тіркесу ыңғайлас, қарсылықты, себеп-салдар байланыс түрі сияқты логика-грамматикалық қатынастардың бір типіне жататын, яғни сөйлемнің конструкциялық құбылысы екенін ашып көрсетеді.

33 В К Пакусаенко өз еңбегінде парцелляция мен тіркесу бір-біріне қарама-қарсы құбылыс, себебі парцелляция кезінде тілдегі біртұтас құрылым сөзде сөйлегенде бөлшектеледі, керісінше, тіркесу кезінде тілде бөлшектеген құрылымдар сөйленісте тұтас бірлік ретінде беріледі деп пайымдайды