ProPowerPoint.ru Түйсік. Жоспар 1.Кіріспе 2.Негізгі бөлім 2.1. Түйсіктің физиологиялық негіздері 2.2. Анализатор түрлері 2.3. Түйсіктер туралы жалпы ұғым. - презентация

1 ProPowerPoint.ru Түйсік

2 Жоспар 1.Кіріспе 2.Негізгі бөлім 2.1. Түйсіктің физиологиялық негіздері 2.2. Анализатор түрлері 2.3. Түйсіктер туралы жалпы ұғым 2.4. Түйсіктің заңдылықтары мен түрлері 3. Пайдаланылған әдебиеттер

3 ProPowerPoint.ru Түйсік – адамның және басқа жан иелерінің жан қуатынан туындаған танымдық сезімі. Түйсік айналадағы нәрселердің сезім мүшелеріне тікалей әсер етіп, олардың жеке қасиеттерінің санада таңбалануы. Түйсік затратдың түр- түсін, ыстық-суығын, дәмін, иісін, т.б. сипаттары мен қасиетін ажырататын дүниетанудың алғашқы статусы.

4 ProPowerPoint.ru Түйсіктер физиологиялық тұрғыдан калесі әрекет- қимылдарды іске эстрады. Заттар мен құбылыстардың негізгі сырттай белгілерін; Ішкі ағзалардың қалпын. Тітіркенуді қабылдаушы қызметін; Өткізуші орталыққа ұмтылған жүйке жолдарының қимылын; Талдағыштардың орталық ми қабығы бөліктеріндегі әрекетін. Бейнелейді:

5 ProPowerPoint.ru Сезім мүшесі (рецептор) Миға баратын жүйке талшықтары Мидағы әртүрлі жүйке орталықтары

6 ProPowerPoint.ru Түйсіктер туралы жалпы ұғым А.Р. Лурия түйсікті екі принципке жүйелік және генетикалық түрлерін ашты. Генетикалық жіктемені ағылшын неврологы Х. Хэд салған. 1. Пропатикалық оған органикалық түйсіктер ( қарны ашу, шөлдеу т.с.с.) 2. Эпикритикалық оған адамның негізгі түйсіктері жатады. Б. М. Теплов түйсіктерді 2 топқа: 1.Экстрорецепторлар. 2. Интероцепторлар. Ал пропреоцепторларды ішкі түйсіктер деп канады.

7 ProPowerPoint.ru Түйсіктің жүйелік жіктемсінің, негізін салған ағылшын физиологи Чаррльз Шеррингтон (1906). Түйсікті 3 негізгі топке бөлді: 1.Сыртқы дүниедегі затрат мен қүбылыстардың жеке қасиеттерінің бейнесі болып табылатын түйсіктер. Бұлардың рецептор лары дененің бетінде немсе оған жақын орналасқан. Осындай сыртқы анализаторлардың рецептор ларын экстероцептор деп атайды. Бұған көру, ммместу, иіс, дом, тері түйсіктері жатады. 2.Ішкі мүшелеріміздің күйін бейнелейтін"(хабарла йтын) түйсіктерге түрлі органикалық түйсіктер"жатады. Олардың рецептор ларын интероцептор деп атайды. 3. Дене мүшелерінің қозғалысы мен бірқалыпты орналасуын қозғалыс немсе кинестезиялық түйсіктер хабарлап отрады. Мұның рецепторы проприоцептор деп аталынады.

8 ProPowerPoint.ru Түйсіктер сезім мүшелерімізге байланысты көру түйсігі ммместу түйсігі дәм түйсігі иіскеу түйсігі тері түйсігі кинестетикалық вибрациялық органикалық түйсіктер

9 ProPowerPoint.ru Көру түйсіктері Зерттеу нәтижелерінің адамға әсері жеті спектрлі түсті және соның негізінде нан аса реңкті ажырата алатындығы анықталған. Біздің көзімізге электромагнит толқындарының әсер етуінің нәтижесінде пайда болады. Көру түйсігінің ұзындығы миллимикрон (миллиметрдің миллиона бір бөлігі). Заттар мен нәрселердің түстері хроматикалық (қызыл, қызғылт сары, сары, жасыл, көгілдір, көк, күлгін), ахроматикалық яғни бояусыз (ақ, қара және барлық сұр түстер) болып екіге бөлінеді. Хроматикалық түстер үш түрлі сапамен (түстің ашық болуы, реңкі, қоюлығы), ахроматикалық түстер тек ашық болуымен ғана ажыратылады.

10 ProPowerPoint.ru Заттардың түстерін көру «үш түс теориясы» деп аталатын теорияға негізделеді. Бұл теорияны алғаш рет 1756 жилы ұлы орыс ғалымы М. В. Ломоносов ашқан болатын. 100 жылдан кейін оның көзқарасын неміс ғалымы Г. Гельмгольц жақтап шықты. Бұл теория бойынша көздің тор қабығында үш түрлі жұмыр клеткалар бар, олар жарық сәулелерінің әсерін түрліше сезінеді. Егер көзге ұзын толқынды сәуле әсер есть, одна бірінші жұмыр клеткалар қозу күйінде каледі де, осының нәтижесінде адам қызыл түсті түйсінеді, екінші жұмыр клеткалар қозса, одна жасыл түсті түйсін пайда болады. Ал үшінші жұмыр клеткалардың қозуы күлгін түсті түйсінуге мүмкіндік береді. Осы үш жұмыр клетка қатар қозатын бокса, адам ақ түсті түйсінеді, ал бұлардың қозу күші түрліше бокса, аралық түстерді түйсінеді.

11 ProPowerPoint.ru Есту түйсіктері Есту рецепторы на тітіркендіргіш болатын ауаның толқындары. Ауа толқыны деп ауаның белгілі ырғақпен бірде тығыздалып, бірде селдіреп ыдырауын айтады. Сол толқындар әр тарапқа тарайды. Ауа толқындарының физикалық құрылысы өте күрделі. Біз сол толқындардың жиілігін, амплитуда сын (кұлашын) және форма сына жира та аламыз. Ауаның бір секундта өтетін толқынын герц деп атайды. Адамның ммместу рецепторы 1 сек. ішінде орта есеппен нан грецкие дейін ауа толқынын түйсіне аллоды. 16 герцтен төменгі жиілікпен өтіп жатқан толқындарды құлағымыз түйсіне алмайды. Біздің талдағыштарымыз түйсіне алмайтын герцтен төменгі дыбыстарды инфрадыбыстар деп атайды. Ал толқыннын жиілігі нан асып кесть, однай дыбысты адамның құлағы шалмей қаллоды. Мұндай жіңішке дыбыстарды ультрадыбыстар дейді. Жануарлардың дыбысты сезгіштігі адамант асып түседі. Мысалы, насекомдар грецкие жететін ультрадыбыстарды түйсіне аллоды.

12 ProPowerPoint.ru Иіс түйсіктері Мұрын кеңсірігіндегі кілегей қабықтың клеткаларына түрлі химялық затратдың әсер етуі нәтижесінде иіс түйсіктері пайда болады. Кілегей қабықта иіскеу клеткаларының орналасқан аймағы 5 см 2- ден аспайды. Тітіркендіргіштер әсерінен туған қозуды иіскеу рецепторы өзінің бойымен ми жарты шарларының астыңғы жағында орналасқан иіскеу орталығына жеткізеді. Сол кезде талдау басталып, адам иіс түрлерін айырып байқайды. Иіс түрлерін жіктеп бөлу ғылымда әлі жете зерттелмеген мәселелер қатарына жатады. Сондықтан иіс түрлері иіс шығаратын затратдың атымен аталлоды. Мысалы, жусан иісі, лимон иісі, алма иісі, бензин иісі, т.б. Жануарлар өмірінде иіскеу түйсігінің биологиялық рөлі өте күшті. Көптеген жануарлар өз қорегін исі арқылы тауып алып қоректенеді.

13 ProPowerPoint.ru Дәм түйсіктері Дәмді айыратын мүше - тіліміздегі дәм бүршіктері. Оны тітіркендіретін - белгілі дәмі бар, суға ерігіш түрлі химиялық затрат. Дәм бүршіктері тілдің бетінде, жақтың ішінде, таңдайда, жұтқыншақтың арт жағында орналасқан. Олардың ең көп орналасқан жері - тіл аймағы. Дәмді тәтті, азы, тұщы, қышқыл деп ажыратады. Тілдің түрлі бөліктері дәмнің жоғарыда аталған төрт түрін түрліше сезеді. Тәтті дәмді тілдің ұшы, азыны - тілдің түбі, кышқылды - тілдің екі жақ шеті, тұщыны - тілдің ұшы мен екі шеті түйсінеді. Егер әлдебір нәрсені тілдін ортасына сальса, адам көпке дейін оның дәмін ажырата алмайды. Өйткені, дәм сезетін бүршіктер тілдің ортасында болмайды. Балада дәм түйсіктері арте демиды. Бұлар түрлі тағамдық затратдың касиеттерін айыру жолымен жетіледі

14 ProPowerPoint.ru Кинестетикалық түйсіктер Кинестетикалық түйсіктер қимыл мүшелері кеңістіктегі қалпын өзгерткенде пайда болатын процестерге байланысты. Мұндай түйсіктердің рецептор лары бұлшық еттерде, сүйектерді бірімен-бірі байланыстырып тұратын сіңірлер, екі сүйектің бір- бірімен түйіскен буын аралығында болады. Олардың ұштары мидың орталық қатпарында орналасқан. Кинестетикалық түйсіктің табиғаты күрделі. Өйткені, ол сапалық жағынан айырмасы бар бірнеше рецептордың бір мезгілде тітіркенуінен пайда болады. Қимылдарды орындағанда бұлшық еттегі рецепторлар ұшының тітіркенуі бұлшық еттердің тону сын түйсіндіреді. Кинестетикалық талдағыштың шете (периферия да) не болып жатқаны туралы миға тез хабар жеткізіп отыруын кері афферентация деп атайды. Айнала қоршаған ортаның ылғи өзгеріп отыратын жағдайына байланысты организмнің бейімделіп отыруын реттейтін кері афферентация өте керекті шарт. Кинестетикалық талдағыштардың кері афферентация жасау қызметі нашарлай баста, адамның күрделі қозғалыс әрекеті де күйрей бастарды. Оны көру рецепторы арқылы бақылап отырмаса, өзінің жасаған қимылдарын белгілі арнаға түсіріп отыруға адамның шаманы келмей қаллоды. Кинестетикалық түйсіктер адамның сөйлеу әрекетінде де ерекше орын аллоды. Өйткені ерін, тіл, дауыс шымылдығы қатынасатын қимылдардың дәлдігінсіз сөйлеу мүмкін емс. Жазудың да негізі кинестетикалық түйсіктер. Проприорецептор лары ауруға шалдыққан адам өзі сөйлеп отырмаса, жатқа жара алмайды. Адам өміріндегі толпы жатқан дағдыларды кинестетикалық талдағыштарсыз меңгеру мүмкін емс. Қимыл-қозғалыс дағдыларының барлығына жуығы кинестетикалық түйсікке сүйене отырып жасаллоды.

15 ProPowerPoint.ru Органикалық түйсіктер Органикалық түйсіктер адамның органикалық қажеттіліктерімен тығыз байланысты. Органикалық түйсіктерге қарын ашу, тою, сусак, шаршау, жүрек айну, тұншығу, дененің қызуы, жүрек және тыныс алу мүшелерінің қызметіне байланысты туатын сезімдер мен ішкі органдарда пайда болатын түйсіктер жатады. Органикалық талдағыштар адамның көңіл-күйіне ылғи әсер етіп отрады. Осы оранда, «Тойған жалтырайды, тоңған қалтырайды» денег мақал организмдегі органикалық түйсікке байланысты айтылса керек.

16 ProPowerPoint.ru Вибрациялық түйсіктер Вибрациялық түйсіктер деп - қозғалған затратдың ауаны толқытуын денеміздің сезінуін айтамыз. Мұндағы негізгі талдағыштар түйсіну мүшелеріміз. Төрт мүшесі түгел, дені сау адамдарда бұл түйсік байқалмайды. Ауаның толқып тербелуін ол әлдеқайда нәзік түрде, яғни құлағы арқылы түйсінеді. Ал адам ммместу қабілетінен айрылса, одна вибрациялық түйсіктер оның тіршілігінде ерекше орын аллоды. Кейбір саңырау (керең) адамдар музыканты, әнді күшті инта қойып «тыңдайды». Өйткені, олар дыбысты вибрациялық сезімі арқылы түйсінеді. Олар рояльда ойналған әуендерді оның үстіне қолын қою арқылы естиді. Мұндай адамдар оркестрді тындағанда, концерт залы на барғанда сахнаға теріс қарап отыруды ұнатады. Себебі, нәзік дыбыс толқынын олар арқасымен түйсінеді. Музыка әуенін түйсініп дағдыланған саңыраулар оны жақсы ұғынып, аңғаруға әдеттенеді, бұрын «тыңдаған» музыкалық шығармаларын үнінен танниды. Соқыр не саңырау адамдар есік қаққан кісіні, танысының кале жатқанын, автомобильдің дыбы сын вибрациялық сезімдер арқылы түйсінеді. Түйсіктің бұл түрі барлық адамдарда бар. Бірақ біз одна гөрі жетілген талдағыштарымызды пайдаланатындықтан, вибрациялық түйсікті қажет етпейміз.

17 ProPowerPoint.ru Адаптация Синестезия Сезгіштік және табалдырық Сенсибилизация Түйсіктердің негізгі заңдылықтары Бірізді образ дар

18 ProPowerPoint.ru Сезгіштік және табалдырық Психологияда адамның түйсігіне алу қабілетін сезгіштік деп атайды. Сезгіштік екіге бөлінеді: 1)Абсолюттік сезгіштік Абсолюттік сезгіштік денегіміз сезім мүшелерінің өте әлсіз тітіркендіргіштері түйсігінe алуы. Абсолюттік табалдырық түйсік табалдырығының шегі. Абсолюттік табалдырық тітіргендіргіштердің болмашы ғана түйсік тудыратындай ең аз шаманы. 2)Айырма сезгіштік Айырма сезгіштік деп сезгіш мүшелерің тітіркендіргіш, арасындағы болмашы айырмашылықты түйсігі не алуын айтады. Айырма сезгіштік сипаттау үшін не айыру табылдырығының мөлшерімен пайдаланады. Айыру табалдырығы түйсіктін әр түрінде түрліше болып каледі.

19 ProPowerPoint.ru Адаптация Сезім мүшелеінің ceзгіштігi әсер етуші тітіркендіргіштерге біртіндеп бейімделуге байланысты да өзгеріп отрады. Бұл құбылысты адаптация дейді. Адаптация құбылысы адам сезгіштігінің артуын, немсе төмендеуін көрсетіп отрады. Түйсіктердің қай- қайсыда адаптацияланады. Мысалы, қараңғылықта біздің көру сезіміміз әсерлене түседі де, ал күшті жарықта оның сезгіштігі бәсеңдейді. Мұны қараңғы бөлмеден жарыққа шыққанда не жарықтан күңгірт жайға енгенде байқаймыз. Бірінші жағдайда көз қамасып, түк көрмей қаллоды, көздің күшті жарыққа үйренісуі үшін біраз уақыт қажет болады, ал екінші жағдайда – керісінше, аса жарық жерден жарығы солғын бөлмеге кірген адам алғашқыда көруден қалып, енді осы жағдайға икемделуі үшін оған с уақыт керек. Синестезия Тітіркендіргіштің сезім мүшелерінің біреуінде ғана түйсік туғызудың орнына сол сәтте баска түйсіктердің пайда болуына да жағдай жасайды. Мысалы, кейбір адамдар біреудің ас, тағам жөнінде әңгімесін ести отырып, бұған қоса түрлі дәмдер мен дастарқан бетіндегі түрлі түстерді де сезінуі мүмкін. Мұндай адамдардың бipi кызғылт түстен жилылықты, екіншілеpi көгілдір-жасыл түстен суықты сезінеді. Түйсіктердің осылайша қосарланып жүруін синестезия дейді.

20 ProPowerPoint.ru Сенсибилизация Сенсибилизация сезгіштіктің тек артуын гана көрсететің құбылыс болып табылады. Көзге түскен жарық мөлшері оның көру қабілетімен қатар, ммместу түйсігінің де сезімталдығын арттыруға себеп болады. Әдетте, қызыл түс адамға ақ, қара түстерді дұрыс ажыратуға жәрдемдеседі. Бip ізді образ дар Tiтіркендіргіш әсерінің тоқталғанына қарамай, аз ғана уақыт бокса да түйсіктің өз күшінде қалатын кездерін бip iздi образ дар деп атайды. Бұлар көру, ммместу. иic, дәм түйсіктерінде жиі кездеседі. Бip iздi образ дардын бұл түрі оң бip iздi образ дар деп аталлоды. Мәселен, адам 23 секунд бойы көз алмай шамға қарап отырып, содна кейін козін жүмса жарықтың ізін айқын көре аллоды. Колымызға eкi парақ ақ кағаз алып, бipiн ақ күйінде қалдырып, екіншісінің ортасына шаршылап қиылған қызыл кағаз жапсырайық. Бұдан кейін осы қызыл қағаздан көз алмай 2030 секундтай қарап отырып, көзімізді сәл ақ қағазға аударсақ, оның бетінен көгілдір түсті көруге болады. Бұл тepic бip iзді образ дар. Бүл теріс бір ізді образ дардын мысалы. Соңғы түс алғашқы қызыл шаршының теріс бір ізді образы.

21 ProPowerPoint.ru Пайдаланылған әдебиеттер: kitaphana.kz сайты; lektsii.com сайты; helpiks.org сайты; euko.kz сайты;

22 ProPowerPoint.ru