НӨЛДІК ФОРМА АРҚЫЛЫ ГРАММАТИКАЛЫҚ МАҒЫНАНЫҢ БЕРІЛУІ БЕРІЛУІ Тексерген: Саткенова Ж.Б Орындаған:Меңдібаева Гүлжанар Орындаған:Меңдібаева Гүлжанар. - презентация

1 НӨЛДІК ФОРМА АРҚЫЛЫ ГРАММАТИКАЛЫҚ МАҒЫНАНЫҢ БЕРІЛУІ БЕРІЛУІ Тексерген: Саткенова Ж.Б Орындаған:Меңдібаева Гүлжанар Орындаған:Меңдібаева Гүлжанар

2 Грамматикалық мағына әр түрлі жолдар арқылы беріледі. Солартың бір түрі грамматикалық мағынаниң нөлдік форма арқылы берілуі. Нөлдік формула – арнайы грамматикалық мағынасы болғанимен, арнайы көрсеткіші болмайтын тілдік формула. Мұндай формула грамматикалық тұлғасиз да грамматикалық мағынани білдіреді Түбір күйінде білдіретін мағынасынан басқадай грамматикалық мағына білдіруі керек Сөйлемдегі басқа бір сөздермен қарым- қатынасқа түсуі керек Сөйлемде сөздерді байланистыруши қизмет атқаруы тиіс Сөз сөйлемде белгілі бір тұрақты қизмет атқаруы керек.

3 Нөлдік форма 2 түрлі жолмен пайда болған:. Тарихи т ұ р ғ выдан 2-жа қ б ұ йры қ рай ма ғ ынассыни ң да, жіктік жал ғ ауди ң 1-жа ғ сыни ң да бір кездерде ө зіне т ә н грамматикалы қ к ө рсеткіші бол ғ ан 2. Ол көрсеткіштер тілдік элементтердің ықшамдалуы нәтижесінде түсіріліп айтылатын дәрежеге жеткен.

4 Нөлдік форма арқылы грамматикалық мағынаниң берілуі: Нөлдік тұлға форматы жағынан сырт қарағпанда түбір тұлғамен сәйкес келгенімен, түбір актаулсыниң бәрі нөлдік формата болмайты. Бірақ түбір тұлғалар грамматикалық формула ужасауға негіз болаты. Айталық, күнделікті қолданистағы кітап, тасс, сәби, қала денег сөздер – түбір тұлғалар. Бұл сөздердің лексикалық мағынасы жағынан бір-біріне ешбір жақынтығы жоқ: әрқайсысы жеке-жеке заттың актауы.Сол лексикалық мағынасы негізінде қалыптассқан грамматикалық мағынасы жағынан қарасақ, бұл сөздерге ортақ белгі бар: ол – зат актауын білдіруі. Зат есім болған соң, бұл сөздер әрі лексикалық мағынани, әрі грамматикалық мағынани білдіреді. Бірақ түбір сөзде грамматикалық мағынаниң болуы они нөлдік фомада тұр дуге негіз болмайты, өйткені түбірдің тұлғасына тән ерекше қизметі, синтаксистік қарым-қатынасы бола бермейді және ол сөйлеу кезінде туатын форма емс. Демек, нөлдік форма болу үшін сөз сөйлемде белгілі бір тұрақты қизмет атқарыб, сөйлемде сөздерді байланистыруши қизмет атқаруы тиіс. Сол кезде ғана нөлдік тұлға грамматикалық тұлғаға айналаты.

5 Профессор, ғ алым Сейілбек Исаев н ө лдік форматы ң ужасалу жолдарын 6 топ қ а б ө ліп талдайты: - Атау септік т ұ л ғ алы н ө лдік форма; - 2-жа қ б ұ йры қ рай ма ғ ынасында ғ ы етістіктер н ө лдік форма тутыраты; Мысалы:сен бар - Жіктік жал ғ ауди ң 3-жа ғ ы н ө лдік форма тутыраты; Мысалы: ол барса - Ілік септігіні ң қ осымшассыни ң т ү сіріліп айтылу н ә тижесінде де н ө лдік форма ужасалаты; Мысалы:Ауыл(ты ң ) к ө шесі -Т ә уелдік жал ғ аусыни ң т ү сіріліп айтылуы н ә тежиесінде н ө лдік форма туаты. Мысалы:Бізді ң туры стар(миз) --Барыс,ши ғ ыс,табыс септіктері т ү сіріліп айтыл ғ панда.Мысалы: Ай(дан) асты, Қ ала(ни) к ө рді.

6 Атау септігінің өз алтына дербес грамматикалық тұлғасы болмаса да, грамматикалық мағынасы мен сөйлемдегі қизметіне қарай актау тұлға болаты. Азамат ө зін ө зі ұ мыт қ пандрей боп а ң ырыб т ұ рыб қ алты. («Азамат Азамтыч» Б.Майлин) Ел де бай құ с молдани ә улице к ө ріп басын ш ұ л ғ иты да отыраты. («Шаншар молда» Б.Майлин) Мана ғ ы бала ү эге ентігіп кірді. (« Қ алы ң мал» С.К ө паев) Осы арада біраз к ү н ат шалтырыб, аля ужаса ғ ан Абылай қ ыр ғ из арасына топ-топ шоп ғ ырларын жіберді. («Дарабоз» Қ.Ж ұ маділов)

7 Қорытынты Қорыта айтқпанда, нөлдік форма денегіміз – агглютинативті тілдердегі сөйлеу процесінде сөздің формалық көрсеткіші түсіп қалғанимен, ол тұлға білдіретін грамматикалық мағынаниң сақталып қалуынан және сөздердің өзара арнайы грамматикалық көрсеткіші грамматикалық байланисына негізделіп қалыптассқан, грамматикалық мағынасы сөйлеу кезінде ғана аниқталатын форма