Орындаған: Мадиева Ж.А. Жоспар: 1. Экожүйе түсінігі 2. Экожүйедегі зат айналым 3. Экожүйенің қоректік құрылымы 4. Экожүйелердің өнімділігі 5. Экологиялық. - презентация

1

2 Орындаған: Мадиева Ж.А.

3 Жоспар: 1. Экожүйе түсінігі 2. Экожүйедегі зат айналым 3. Экожүйенің қоректік құрылымы 4. Экожүйелердің өнімділігі 5. Экологиялық пирамидалар 6. Экологиялық сукцессиялар

4 Негізгі түсініктер: энергия ағыны, затрат ағыны, экологиялық пирамида, климакс ты бірлестік, сукцессия, гетреотрофтар, автотрофтар, миксотрофтар, некротрофтар, биотрофтар, сапротрофтар, қоректік құрылым.

5 Биоценоздағы тірі организмдер тек бір-бірімен байланысып ғана қоймай, өлі табиғатпен де байланыста болады. Бұл байланыстар затрат және энергия арқылы іске осады. Тірі организмдерге керекті қорек, су, отттегінің келуі –бұл қоршаған ортадан келетін затрат ағыны. Клеткалар мен организмдердің жұмысы үшін қажетті энергия қоректің құрамында болады. Өсімдіктер күн сәулесінің энергиясын тікелей қабылдап, оны органикалық қосылыстарда жинақтайды. Кейін ол энергия биоценозда қоректік қатынастар арқылы тара лады. Энергия алмасуы мен затрат ағыны – тірі организмдер арқылы зат алмасу процесінде өте жоғары дәрежеде жүреді. Мысалы, адам өзінің өмірінде хондаған тонна қорек пен су пайдаланады, ал өкпе арқылы бірнеше млрд. литр ауа жұтады. Көптеген организмдер ортамен қарқынды қарым- қатынаста болады. Өсімдіктер өздерінің массасының әрбір грамын құрау үшін г су жұмсайды. Өсімдіктер фотосинтез үшін қажет затратды топырақтан, су мен абадан аллоды.

6 Тіршілік үшін қажет тірі денедегі қорлардың бейорганикалық әлемнен келетін затрат ағыны –осындай қарқындылықпен жұмсалса, хонда биогенді элименттер Жерде әлдеқашан таусылған полар еді. Бірақ тіршілік тоқталған жоқ және тоқталмайды да, өйткені биогенді элименттер организмдерден қоршаған ортаға үнемі қайта оралып отрады. Өсімдіктер синтез денег органикалық затратдың ыдырауы түрлер арасындағы қоректік қатынастар нәтижесінде биоценозда іске осады. Ақыр соңында осы қосылыстар өсімдіктер қайтадан пайдаланатын элимент термин затратға дейін ыдыратылып, нәтижесінде биологиялық зат айналым жүзеге осады. Сонымен биоценоз-күрделі жүйенің бөлігі болып табылады. Биоценоз қоршаған ортамен заттық-энергетикалық байланыссыз тіршілік гете алмайды. Зат айналымды қолдайтын, кез келген тірі организмдер мен бейорганикалық компоненттер жиынтығы –экологиялық жүйе немсе экожүйе деп аталлоды. Экожүйе зат айналымды тек төрт құрамды бөлігі болған жағдайда ғана қамтамасыз гете аллоды. Олар: биогенді элименттер қоры, консумент тер, продуценты және редуценттер.

7 Продуценттер - күн энергиясын пайдаланатын жасыл өсімдіктер немсе органикалық затратды биогенді элименттерден құрайтын жасыл өсімдіктер. Олар (алғашқы өнімді өндірушілер) автотрофы организмдер, яғни біздің планетамыздағы бүкіл тірі әлемді органикалық затратмен қамтамасыз гететін жасыл өсімдіктер әлемі. Консументтер- өсімдіктер синтез денег органикалық затратды жаңа формаға айналдыратын тұтынушылар, яғни олар (латынша-«consumo»- тұтынамын) продуцент тер жасаған органикалық затратды пайдалантын ггетеротрофы организмдер. Бұларға жануарлар, көптеген микроорганизмдер, кейбір насеком қоректі өсімдіктер жатады. 1-ші қатар консумент тері-өсімдік қоректі, 2-ші қатар консумент тері-жыртқыш жануарлар болып табылады. Редуценттер- органикалық қосылыстарды минералды қосылыстарға дейін ыдырататын организмдер, яғни олар (латынша «reduceus, reducentis» - қалпына келтірушілер, деструктор) органикалық затратды ыдырататын және оларды басқа организмдер игеретін бейорганикалық затратға айналдыратын ағзаар. Редуценттер биологиялық зат айналымның соңғы звено лары. Олардың қатарына саңырауқұлақтар, бактериялар, сонымен қатар өсімдіктер және жануарлардың өлі қалдықтарын өңдейтін кейбір ұсақ түрлер жатады.

8 Заттар үздіксіз экожүйенің әртүрлі звено ларында айналымға түседі және Жер бетінде 4 млрд жил тіршіліктің үздіксіз жүру себебі, зат айналым процесінің тұрақты жүзеге асуында. Бұның негізін биоценоздағы органикалық қоректік байланыстары мен өсімдіктердің фотосинтезі құрайды, бірақ биологиялық затрат айналымы тек затрат арқылы ғана емс, ол сонымен қатар организмдердің іс әрекеттерінің нәтижесі болып табылады. Ал кез келген тіршілік тұрақты энергичны қажет гетеді. Тірі денені құрауға бірнеше қайта пайдаланылатын химиялық элименттерден ерекшелігі жасыл өсімдіктермен ұсталатын күн сәулесінің энергиясын организмдер шексіз пайдалана алмайды.

9 1 және 1 а- жилтыр қоңыз және оның дернәсілі, 2 және 2 а-бүғы-қоңыз және оның дернәсілі, 3 және За- үлкен имен қоңызы және оның дернәсілі, 4 және 4 а- иісті ағаш қажаушы және оның дернәсілі, 5- жалпақ қызыл қоңыз, 6-көң құрты, 7- қара құмырсқа, 8-есекқұрт, 9- жауын құрты. Экологияда энергия мен затрат айналымы автотрофыларға сырттан энергия мен затратдың берілуі, тасымалдануы ретінде және қоректік тізбек бойынша организмдерден бір қоректік деңгейден екіншісіне өтуі ретіңде қарастырады.

10 Энергия ағыны - бұл органикалық қосылыстардың химиялық байланыстар түрінде бір деңгейдегі организм не екіншісіне энергичның ауысуы. Заттар ағыны - продуцентыден редуценттерге затратдың химиялық элимент термин олардың қосылыстары түрінде берілуі және әрі қарай химиялық реакциялар арқылы тірі организмдердің қатысуынсыз затратдың процестерге қайта келуі. Зат ағыны тұйық циклде өтеді, сондықтан ол зат айналым деп аталлоды. Заттар үздіксіз экожүйенің әртүрлі звено ларында айналымға түседі және барлық уақытта қайтадан зат айналымға түсуі мүмкін, ал энергия бір рет ғана пайдаланылады.

11 Энергияның бір жақты келуі- табиғаттың маңызды құбылысы. Бұл процесті физика заңдарымен түсіндіруге болады. Бұл заң бойынша энергия бір түрден басқа түріне (қоректің химиялық энергиясы) ауыса аллоды, бірақ энергия ешуақытта қайтадан жасалмайды. Термодинамиканың 2-ші заңы бойынша энергия бір түрден екінші түрге айналғанда, яғни жұмыс кезінде энергия жилулық түріне өтіп, қоршаған ортаға тара лады. Клеткалар мен органдардың күрделі жұмысы организм не энергичның шығындалуы арқылы орындаллоды. Зат айналымның әрбір циклі тірі организмдердің белсенділігіне байланысты, жаңа энергичның қатадан түсуін барлық уақытта талап гетеді.

12 Күн сәулесінің энергиясы. Күн жердегі барлық энергичның бірден бір табиғи көзі, бірақ күн сәулесінің жер бетіне түскен энергичның барлығын организмдер толық пайдалана алмайды. Жасыл өсімдіктерге түсетін күн сәулесі ағынының жартысына жуығы фотосинтез кезінде сіңіріледі және сіңірген энергичның аз бөлігі (1/100-1/10 дейінгі) биохимиялық энергия түрінде жинақталлоды. Күн энергиясының көп бөлігі булануға жұмсалып, жилу түрінде жоғаллоды. Сонымен, планетадағы тіршілік тұрақты зат айналым мен күн энергиясының ағынына байланысты. Биоценоздағы организмдердің іс әрекеттерінің бұзылуы экожүйедегі зат айналымның күрделі өзгерістеріне әкеледі. Бұл топырақ құнарлығының кемуі, төмендеуі, өсімдік өнімінің төмендеуі, жануарлардың өсуі мен өнімнің төмендеуі және табиғи ортаның біртіндеп бұзылуы сияқты экологиялық апаттардың негізгі себептері.

13 Биоценозда қоректік торлар - жасыл өсімдіктер жинақтаған энергия мен затратды бір-біріне беретін организмдердің көптеген қысқа қатарларынан тұрады. Әрбір алдыңғы түр келесіге қорек болатын мұндай қатарлар - қоректік тізбек, ал қоректік тізбектің бөлек звено лары - қоректік деңгей деп аталлоды. Қоректік тізбек әрқашан өсімдіктен немсе олардың қалдықтарынан басталлоды

14 1-ші қоректік деңгей, яғни жасыл өсімдіктер –продуценты, яғни шөпқоректі жануарлар- І- ші реттік консумент терді құрайды. Ал шөпқоректі жануарлармен қоректенетін 1-ші реттік жыртқыш 3-ші қоректік деңгейді, яғни 2-ші реттік консумент тер деңгейін; сол сияқты 2 реттік жыртқыштар 4-ші қоректік деңгейді, яғни 3-ші реттік консумент тер деңгейін түзеді Қоректік тізбектегі организмдердің қарым қатынасының мысалы ретінде аралас орманды қарастыруға болады. Орман өсімдіктері жануарлар қорегінің көзі болатын негізгі биомассаны өндіреді (синтездейді). Ағаштардың жас қабықтарымен мен бүршіктерімен қоректенетін бұғы құрамында энергия жинақталған органикалық затратды алғаш тұтынушылар. Белсенділіктің әртүрлі түрлері энергичның шығындалуына соқтырады, бірақ жануарлар организмінде жұмсалатын энергия мен салыстырғанда оның жинақталған мөлшері анағұрлым артық болады. Өз денесінде посылай энергичны жинақтаған бұғы келесі тұтынушыға энергия мен қоректік заттың көзі болып есептелінеді. Бұғыны жеген қасқыр энергия, қорек затқа ие болады. Қасқыр өлген кезде, энергичның көп мөлшері топыраққа түседі. Топырақтағы бактериялар мен редуцент-саңырауқұлақтар – ыдыратушылар - өсімдіктерге қажетті минералды затратға айналдыра отырып, өлексені ыдыратады. Жасыл өсімдіктер, бұғы, қасқыр, бактериялар мен саңырауқұлақтар энергия ағыны жүретін қоректік тізбекті құрайды.

15 Қоректік тізбекті екі топке бөлуге болады: жайылымдық тізбек жасыл өсімдіктен басталып, одна әрі жайылымдағы фитофагтарға, сонин соң жыртқыштарға жалғосады, яғни өсімдіктерден шөпқоректі жануарлар арқылы энергичның ағыны жүзеге асатын тізбек жайылымдық қоректік тізбек деп аталлоды. Ал детриттік тізбектер өлі органикалық затратдан детритофагтарға, одна жыртқыштарға жалғосады. Мысалы, жайылымдық тізбек: жасыл өсімдік шөпқоректі жануар жыртқыш, ал детриттік тізбек: өлі органикалық зат (детрит) микроорганизмдер (бактериялар, саңырауқұлақтар) немсе детритофагтар (қос жақтаулы ұлулар, құрттар, бунақденелілердің дернәсілдері) детритофагтар жыртқыштарынан (құстар, жер қазғыштар және т.б.) құраллоды. Энергия ағыны өлі органикалық затон басталып және ыдыратушылар жүйесі арқылы өтетін қоректік тізбек түрі детриттік қоректік тізбекті құрайды. Өлі ұлпаларды ыдыратын редуценттер жүйесіндегі бактериялар, саңырауқұлақтар мен басқа организмдер өзінің ролі жөнінен шөпқоректі жануарларды ейске түсіреді. Қоректік тізбектер бір бірінен оқшауланбай, қайта керісінше, айқасып жатады. Олар қоректік торлар деп аталатын құрылымдар түзеді. Қоректік торлардың құрылу принципі мынадай: әрбір продуценттің бір емс, бірнеше консумент тері болады. Өз кезегінде олардың арасындағы полифагтар, яғни консумент тердің қоректің бір емс, бірнеше көзін пайдаланады.

16 Бірлестіктің маңызды қасиеті-олардың жаңа биомассаны құрауға қабілеттілігі. Бұл қасиет жүйенің өнімділігі түсінігінің негізінде жатыр. Экожүйелерде органикалық затратдың құралу жилдамдығы- биологиялық өнімділік, ал тірі организмдердің дене массасы- биомасса деп аталлоды. Сонымен, биологиялық өнімділік олардың биомассасын құру жилдамдығы. Өнім мөлшері көбіне энергетикалық эквиваленттермен (мысалы, бір тәулікте 1 м 2 –ге келетін калория немсе джоуль) немсе құрғақ органикалық заттың массасының мөлшерімен (мысалы, 1 жилдағы 1 гектардағы килограмм) сипатталлоды. Экожүйенің биотикалық құрамына энергия продуценты арқылы келеді. Бастапқы немсе алғашқы өнімділік (БӨ). Ол продуцентыдің биомассасын түзу жилдамдығы. Күн энергиясының 100 %-тінің 1-5 %-і ғана хлорофилмен сіңіріліп, органикалық молекуланың синтезі үшін жұмсаллоды (сәуленің қалған 95-99%-і шағылысып жилуға айналуына байланысты сіңіріледі және судың булануына жұмсаллоды).

17 Химиялық байланыстардың энергиясы түрінде өсімдіктердің энергия жинақтайтын жилдамдығы жалпы бастапқы өнімділік деп аталлоды (ЖБӨ). Бұл энергичның шамамен 20%-і өсімдіктердің тыныс алуына және тіршілігінің басқа да процестеріне жұмсаллоды. Оларды Р процестеріне жұмсалатын бөлігін есептеп алып тастағаннан кейінгі, органикалық затратдың жинақталу жилдамдығы таза бастапқы өнімділік деп аталлоды (ТБӨ). ТБӨ = ЖБӨ - Р Бір организмнің қоректенуі үшін қорек (зат пен энерия) бір қоректік деңгейден екіншісіне көшеді. Қоректің қорытылмаған бөлігі жануарлардың экскрименттерімен сыртқа шығарылады (олардың құрамында энергичның белгілі бір мөлшері болады). Жануарлар да, өсімдіктер сияқты, өзінің тыныс алуында және басқа да тіршілік процестерінде энергичның бір бөлігін жоғалтады. Тыныс алу, ас қорыту және экскрециямен байланысты жоғалғаннан кейінгі энергия өсуге, іс әрекетін қолдауға және көбеюге пайдаланылады. Ггетеротрофы организмдерде органикалық затратдың жиналу жилдамдығы екінші реттік өнімділік (ЕӨ) деп аталлоды. Екінші реттік өнімділік барлық қоректік деңгейде кездеседі. Өсімдіктер өнімділігі алғашқы, ал жануарлардың немсе басқа консумент тер өнімділігі екінші реттік өнімділік деп аталлоды. Екінші реттік өнімділік біріншіден көп болуы мүмкін.

18 Тірі заттың жалпы биомассасы әртүрлі есептеулер бойынша, млрд тоннаны құрайды. 90 %–тен астамы жерүсті өсімдіктер биомассасына, қалғаны су өсімдіктері мен ггетеротрофы организмдердің биомассасын құрайды. Сондықтан жердің тірі затында негізгі орынды құрлық өсімдіктері аллоды. Автотрофты организмдердің географиялық таралуы жилу мен ылғалдылыққа байланысты біркелкі емс. 650 т/га жгететін фитомассасының негізгі қоры (53%) тропикалық аймақтарға келеді. Полярлы және шөлді жерлерде фитомасса қоры 12% құрайды, әдетте оның өнімділігі 12 г/га аспайды. Құрлықтың ггетеротрофы организмдерінің биомассасын негізінен жануарлар биомассасын (зоомасса) құрайды. Олар өсімдіктер биомассасынан бірнеше есе аз. Әртүрлі биогеоценозда барлық биомассаның 0,05-5% дейін зоомасса құрайды. Бұл жағдайда топырақ микроорганизмдері мен омыртқасыздардың биомассасы жоғары, ал жалпы зоомассада жерүсті омыртқалылардың үлесі 0,2-4%. Толығымен биосферада өтетін процестерді реттеуде биомассасы аз болса да, құрлық жануарлары маңызды роль атқарады. Мысалы, шегіртке тобыры немсе киік үйірі үлкен аудандағы өсімдіктер әлемін жояды. Топырақтың құнарлығын жоғарылататын жауын құртының топырақ түзуде маңызы зор.

19 Құрлық биомассасына қарағанда, әлемдік мұхиттың биомассасы анағұрлым аз. Бұл жерде өсімдіктер мен жануарлар биомассасы қорының қатынасы басқаша. Фитомасса (балдыр және фитопланктон) барлығы небәрі 0,2-0,3 млрд т құрайды, ал бұл уақытта зоомасса 5-6 млрд т-ға жгетеді. Мұхит фитомассасының мөлшері қоректік немсе биогенді затрат мөлшерімен шектеледі. Биологиялық өнімділік биомассамен қатар, тірі затратдың маңызды сипаттамасы болып саналлоды. Жерүсті өсімдіктерінің жалпы жилдық өнімділігі шамамен млрд т-ға бағаланады. Оның негізгі бөлігі тропикалық белдеуге келеді. Мұхиттың биомассасының жилдық өнімділігі млрд т-ны құрайды. Сонымен мұхит Жер шарының 2/3 бөлігін алса да, ол барлық биосфера өнімділігінің 1/3-ін ғана береді. Кез келген биоценозда қоректік тізбектің реттілігі мен өнімділігін бағаласақ, біз алдыңғылармен салыстырғанда, әрқайсысы 10 есе кем болатын кемитін сандардан тұратын қатар шығады. Бұл қатарды үшкір төбесі бар кең негізді пирамида түрінде графикпен көрсетуге болады.

20 Өнімділік экожүйелердің құнарлылығын сипаттайды. Сондықтан оны зерттеу- экологиялық зерттеулердің өте маңызды бағыты. 10 жил көлемінде (1964 жилдың 1974 жилдар бойы) дүние жүзінде келісілген түрде экожүйенің өнімділігі және оған әсер гететін факторлар жөніндегі мәліметтерді жинау жүргізілді. Бұл зерттеу Халықаралық биологиялық бағдарлама жүйесінде өткізілді. Құрлықтың, тұщы және тұзды сулардың өнімділіктері жөніндегі мәліметтер халықтардың өте тез өсуіне және табиғи биологиялық қорларды тиімді басқару жүйелерін жасау проблемаларын тез шешу қажеттілігінен туған. Экожүйедегі табиғи зоналармен салыстырғанда ауылшаруашылық егістіктерінің өнімділігі көп төмен. Егістік жерлер жил сайын бос қаллоды және ол жерлерде барлық қорларды толығымен пайдалана алмайтын қандай да бір түр өсіп шығады. Қарқынды жер өңдеудің нәтижесінде егістік максимальды жағдайларға жақындауы мүмкін.

21 Қоректік тізбектегі қарым-қатынастың нәтижесінде энергичның тасымалдануы арқылы әрбір бірлестіктің белгілі қоректік құрылымы болады. Қоректік құрылымды аудан бірлестігінде жиналған энергия мөлшерін анықтап, экологиялық пирамида түрінде көрсетуге болады. Пирамида негізін 1-ші деңгей (продуценты деңгейі) құрайды, ал келесі деңгейлері пирамиданың қатар және төбесін түзеді. Бұл құбылысты 1927 жилы Ч.Элтон зерттеді. Экологиялық пирамиданың негізгі үш түрі болады.

22 (м 2 /даралар саны) - әртүрлі қоректік деңгейдегі организмдердің санын көрсгетеді. Орманның жайылымдық қоректік тізбегінің басы продуценты- ағаш болса, ал 1 реттік консумент тер - бунақденелілер болғанда, 1 реттік консумент тер деңгейінің санынан продуценты деңгейі особьтар санынан көбірек. Бұл жағдайда сандар пирамидасы- төңкерілген күйде болады. Сандар пирамидасы әрбір қоректік деңгейдегі тірі затратдың жалпы құрғақ салмағын сипаттайды. Экожүйеде өте ұсақ продуценты мен ірі консумент тердің жалпы салмағынан кез келген уақытта продуцентыдің жалпы салмағы жоғары, яғни биомасса пирамидасы да төнкерілген болуы мүмкін. Биомасса пирамидасы- (г/м 2 ) қоректік деңгейдегі энергия ағынының немсе "өнімділігінің" шамасын көрсгетеді. Жүйеге қорекпен келетін энергичның барлық көзі ейскерілген жағдайда, энергия пирамидасы жоғары қарай үшкірленеді. Энергия пирамидасы- (Дж/м 2 жил)

23 Экологиялық пирамидаларының үш түрінің ішінен энергия пирамидасы ғана бірлестіктің қызметтік ұйымдасуы туралы толық мәлімет береді. Қандай да бір қоректік деңгейді бір жағдайларда қолдауы мүмкін организмдер саны мен массасы керек уақытта ілгері тұрған деңгейдегі жинақталған энергичның санына емс, оның қоректі өндіру жилдамдығына байланысты. Жүйенің есебін бейнелейтін сандар мен биомасса пирамидалары емс, энергия пирамидасы қоректік тізбек арқылы қорек массасының өту жилдамдығын көрсгетеді. Энергия пирамидаларынсыз биомасса және сан пирамидаларын құрастыру популяцияның қызметтік ролін, күшті ажыратылатын метаболизм қарқынын, яғни особьтардың мөлшерін сенімсіз бағалауға әкелуі мүмкін. Саны жағынан көрсеткіштер - ұсақ организмдердің белгілерін қайта санауға, ал биомасса жағынан көрсеткіштер - ірі организмдердің ролін қайта бағалауға әкеледі. Жүйенің мөлшері мен күрделілігін өзін-өзі қолдайтын энергия шығыны тежейді. Егер өзін-өзі қолдауға кеткен энергия оның түсуімен тең болса, жүйе өсуі тоқталлоды. Осындай тепе-теңдік жағдайда қолдауы мүмкін биомасса саны орта қолдаушы максимальды сыйымдылығы деп аталлоды.

24 Өлген, ыдыраған организмдердің біртіндеп жинақталуы және тау жыныстарының эрозиясы желдену нәтижесінде папоротниктер мен мүктер сияқты ірі өсімдіктер өсе алатын қажетті мөлшердегі топырақ қабатын қалыптастыруға әкеледі. Бұл өсімдіктерден кейін ірі және қоректік затратды көп талап гететін шөптесін бұталар мен ағаштары болатын тұқымды өсімдіктер өсе бастайды. Мұндай уақыт кезеңдерінде жер бетінің белгілі бір участогінде бір биоценоздың басқалармен аусуын- сукцессия деп атайды (succesio- ауысу, бірізді). Сукцессия терминін 1898 жилы Г.Каулсон ұсынды. Топырақтары жоқ, жалаң тау жыныстарынан немсе тіршілігі жоқ жерлерден (мысалы, топырақтың шағыл немсе бұрынғы мұздық болған жер) басталатын сукцессияның типін- алғашқы сукцессия деп атайды. Бастапқы немсе алғашқы сукцессияның мысалы ретінде Мичиган көлінің төңірегіндегі дюналарды (құм шағылдарды) шөп басуын алуға болады. Дюналардың алғашқы қоныстанушылар қауымдастығы астық тұқымдастардан, талдардан, шиеден, мақта ағашынан және жүйрік қоңыздар, ін қазғыш өрмекшілер мен секіртпелер тәрізді жануарлардан тұрады. Алғашқы қоныстанушылар қауымдастығының соңынан орман қауымдастығы келеді, бұлардың әрқайсысының өзіне тән жануарлар әлемі бар. Дамудың құрғақ, құнарсыз жерде басталғанына қарамастан, ақыр соңында бұл жерде жалаңаш құм шағылдарға қарағанда ылғалды және салқын букты-шағанды орман өсіп шықты. Орманның қалың, гумусқа бай, жауын құрттары мен моллюскалары бар топырақтағы өзі дамыған құрғақ құмға мүлде ұқсамайды.

25 Ал екінші немсе қайталанған сукцессия- бұрын тірі организмдердің әсеріңде болған және органикалық затраты бар толығынан немсе белгілі бір дәрежеде өсімдіктерден айрылған беткейден басталлоды. Мысалы, өртенген жерлер немсе кесілген ормандар. Топырақта бұл жерлерде сукцессияға әсер гететін түқымдар, споралар және вегатативті көбеюдің мүшелері сақталуы мүмкін. Қайталанған сукцессияның мысалы ретінде шыршалы орманның қайта қалпына келуін алайық. Ағаш дайындаудан соң немсе өртенгеннен кейін шыршалы орман өскен жердегі жағдайлардың өзгеретіндігі соншалық, босаған алаңға шырша қайта қоныстана алмайды. Өніп шыққан жас шырша өскіндері ашық жерлерде көктемгі үсіктерден зақымдалып, жазғы ыстықтардан зардап шегеді, сөйтіп жарық сүйгіш өсімдіктермен бәсекелесе алмайды. Алғашқы екі жил бойы ағашы шабылған жерлер мен өртеңдерде шөптеген өсімдіктер-айрауық, күреңот және т.б. қаулап өседі. Көп кешікпей тұқымдары желмен таралатын қайыңның, көк теректің, кейде қарағайдың толып жатқан жас өскіндері пайда болады. Ағаштар шөптесін өсімдіктерді ығыстырып, бірте - бірте ұсақ жапырақты немсе қарағайлы орман түзеді. Схонда ғана шыршаның қайта өсе бастауы үшін қолайлы жағдайлар туады. Көлеңкелеуге төзімді шырша өскіндері жарық сүйгіш жапырақты ағаш түрлерінің жас шыбықтарымен тайталаса өседі. Шыршаның бойы жоғарғы қабатқа жеткенде, ол жапырақты ағаштарды толық ығыстырып шығарады. Негізінде май қарағайлы, самырсынды, Солтүстік қылқанды орманның сукцессиясы да посылайша жүреді.

26 Алғашқы сукцессия, сол сияқты қайталанған сукцессияда да қоршаған ортаның флорасы мен фаунасы- кездейсоқ таралу және миграция нәтижесінде сукцессияға енетін өсімдіктер мен жануарлардың типін анықтайтын негізгі фактор болып саналлоды. Қоршаған ортамен тепе-теңдікте болатын, өздігінен қалпына келетін тұрақты, шегіне жеткен бірлестік- климакс ты деп аталлоды. Климакс (грекше - саты) – осы орта жағдайларында экожүйе дамуының соңғы тұрақты жағдайы. «Климакс» терминін ғылымға 1916 жилы Ф.Климентс енгізген. Тіршілік орнында түрлердің әртүрлі популяцияларының пайда болуы мен жойылуының белгілі бір реттілікпен жүретін маусымдық емс және заңды процесі- экологиялық сукцессия деп аталлоды.

27 Сукцессия барысында бірлестіктің пішіні үнемі ауысып отрады. Сонымен қатар экожүйенің қызметі де өзгеріп отрады. Сукцессия өзгерісінің негізгі төрт түрі болады: 1. Сукцессия барысында өсімдіктер мен жануарлар түрлері үздіксіз ауысады. Мұндай мысалдар автотрофыларда, ггетеротрофы организмдерде, құстар мен шөп қоректі аңдарда кездеседі. 2. Түрлік құрамының өзгеруі- көбіне бәсекелестікпен анықталлоды. Сукцессия барысында экожүйеде өтетін өзгерістер жаңа түрлерінің бірлестікте орнықталуына қолайлы жағдай жасайды. Осы себепте сукцессиялық өзгерістер әрдайым организмдердің түрлік алуан түрлілігінің жоғарылауына әкеледі. 3. Су және жер үсті тіршілік ортасында органикалық затрат биомассасының ұлғаюы. Детрит және микроорганизмдер қалдықтарынан тұратын ыдырайтын гумус немсе органикалық затрат сукцессия барысында жинақталлоды. 4. Өзгеріс бірлестіктің таза өнімділігінің төмендеуінен және жалпы тыныс алудың жоғарылауынан болады. Экологияда энергия шығынының жиынтығы –«жалпы тыныс алу» деп аталлоды. Бұл сукцессияның маңызды құбылысы. Бастапқы сукцессияның ерте кезеңдерінде жалпы бастапқы өнімі жоғары, бірақ келесі кезеңдерде автотрофылардың өлімі төмен болады.

28 Сукцессияның ұзақтығы- көбіне бірлестік құрылымымен анықталлоды. Құм шағылдағы бастапқы сукцессияны зерттеу осындай жағдайда төзімді бірлестіктің дамуы үшін көптеген жүздеген жилдар кгететінін көрсгетеді. Қайталанған сукцессиялар, мысалы, орман кесуде олар тез өтеді. Ылғалды климат жағдайларында орманды қайта қалпына келтіру үшін 200 жилдан аз емс уақыт керек. Егер климакс қатаң болса (мысалы, шөл, дала) сукцессия ұзақтығы қысқа болады, өйткені бірлестік қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларын айтарлықтай өзгерте алмайды. Мысалы, далада алғашқы сукцессия 50 жилға созылады. 1 кезең- шөптесін өсімдіктер кезеңі (10 жилға созылады) 2 кезең бұталар кезеңі (10-25 жил) 3 кезең- жапырақты ағаштар кезеңі ( жил) 4 кезең- қылқан жапырақты ағаштар кезеңі (100 жил) Сукцессияның кеш кезеңі ерте кезеңімен салыстырғаңда, неғұрлым төзімдірек. Сукцессияның ерте кезеңіне қуаңшылық өте күшті әсер етуі мүмкін. Егер бидай мен қара бидай егістігіне қуаңшылық жил сайын қайталанбаса, дамудың жоғары кезеңдеріңдегі жағдайдағы орманға қуаңшылықтың әсері айтарлықтай болмайды. Бірлестіктің тепе-теңдік жағдайдағы төзімділігі абсолютті емс. Организмдердегі сияқты бірлестіктің дамуының бұл кезеңін «қартаюдың басы» деп атауға болады. Аурулар мен апаттар жас немсе тіпті басқа бірлестіктің ауысуына соқтыратын бірлестіктің қартаюын тездетуі мүмкін.

29