Қазақ хандығынын негізгі қалаушылары және алғашқы хандары КЕРЕЙ МЕН ЖӘНІБЕК ХАНДАРЫ. - презентация

1 Қазақ хандығынын негізгі қалаушылары және алғашқы хандары КЕРЕЙ МЕН ЖӘНІБЕК ХАНДАРЫ

2

3 О ғ ан себеп – деректік м ә ліметтерді ң мардымсызды ғ ы. Қ азіргі к ү нде заман талабы ө згеріп, ө з тарихымыз ғ а қ айта үң ілгенде, ал ғ аш қ ы хандарымызды ң тарихын, оларды ң ат қ ар ғ ан р ө лін к ө рсетуге осы себеп қ олбайлау болады да т ұ рады. Мардымсыз деген – тіпті жо қ деген емес, аздау, бірен-саран деген ма ғ ынада. Олай болса, қ олда бар деректерге с ү йеніп, ұ лтты қ мемлекетімізді ң іргетасын қ алаушыларды ң ел тарихында ғ ы алатын орнын неге ашып к ө рсетпейміз?! Керей мен Ж ә нібек хандар ғ а та ғ дыр жа ң а этникалы қ бірлестікке негізделген мемлекетті құ ру ж ә не оны бас қ ару ү лесін берді. Б ұ л ү лес кездейсо қ сия қ ты болып к ө рінгенімен, за ң дылы қ болатын. Ө йткені екі ханны ң ар ғ ы ата-бабалары – Шы ңғ ыс ханнан Керей мен Ж ә нібек хандар ғ а дейін Шы ғ ыс Дешті Қ ыпша қ аума ғ ында ғ ы саяси билікті м ұ рагерлік жолмен иемденіп, атадан бала ғ а қ алдырып отыр ғ ан. Бас қ аша айт қ анда, Керей мен Ж ә нібек бірнеше ғ асыр бойы уысынан билік кетпеген ө те мы қ ты ә рі ө те беделді ә улетті ң ө кілдері болып табылады.

4

5 Тарих ғ ылымында ХІХ ғ асырды ң 60-шы жылдарынан бері Қ аза қ ханды ғ ыны ң негізін қ ала ғ ан екі т ұ л ғ аны ң – Керей мен Ж ә нібекті ң есімдері аны қ талып, белгілі бол ғ ан. В.В.Вельяминов-Зернов ал ғ аш рет Оразм ұ хаммед ханны ң шы ғ у тегін аны қ тау барысында «Тарих-и Рашидиді ң » м ә ліметтерін айналым ғ а енгізе отыра, былай деп жаз ғ ан болатын: « Қ аза қ тар туралы (В.В. Вельяминов-Зернов қ ыр ғ ыз қ айса қ тар деп жазады – Б.К.) «Тарих-и Рашидиде» М ұ хаммед Хайдар айт қ ан м ә ліметтер хижра бойынша 860 жылдан 944 жыл ғ а дейінгі, я ғ ни 1456 жылдан жыл ғ а дейінгі кезе ң ді қ амтиды. Осы 80 жыл ішінде М ұ хаммед Хайдар бойынша қ аза қ тарды ң е ң басты т ұ л ғ алары: жошылы қ Керей мен Ж ә нібек, Керейді ң ұ лы Б ұ рынды қ, Ж ә нібекті ң ұ лдары Ә дік пен Қ асым ж ә не Ә дікті ң ұ лы Тахир болды». Міне, осы кезден бастап Керей мен Ж ә нібек хандарды ң Қ аза қ ханды ғ ыны ң құ рылуында ғ ы тарихи р ө лі аны қ талып, қ азіргі к ү ндерге дейін оны ешбір зерттеуші теріске шы ғ армай, керісінше, оны зерттеушілерді ң б ә рі бірауыздан мойындап отыр. Олай болса, осындай тарихи т ұ л ғ аларды ң ө здеріне жеке то қ тап, оларды ң шы ғ у тегіне, ата-бабаларына, жеке ө міріне, ханды қ ты құ ру ісіндегі іс- ә рекеттеріне қ атысты м ә селелерге арнайы то қ тап ө ту ар қ ылы оларды ң қ аза қ тарихында ғ ы алатын орны мен ат қ ар ғ ан р ө ліне назар аударалы қ. Махмуд бен У ә лиді ң жазуы бойынша, ал ғ аш қ ы қ аза қ ханы Керей хан бол ғ анды қ тан, арнайы қ арастыруды Керей ханнан басталы қ. Жазба деректер мен тарихи зерттеулерде ал ғ аш қ ы қ аза қ ханыны ң есімі – Гирей, Герей, Кирай, Керей т ү рінде кездеседі. Қ аза қ тілінде жазыл ғ ан ә дебиеттер мен зерттеулерде со ңғ ы есім жиі ж ә не т ұ ра қ ты пайдаланылатынды қ тан, біз де осы есімді ө з зерттеуімізде қ олданамыз.

6 М ұ хаммед хайдар дулати

7 Б ұ л с ө зді ң т ү п-т ө ркіні мен ма ғ ынасына келсек, В.В.Бартольд ол ж ө нінде былай деп жазады: « Ө зіні ң деректерін к ө рсетпей, Ахмед Вефик-паша ө з с ө здігінде «гирей» – мо ңғ ол с ө зі, мо ңғ олша «гарай» делініп, «е ң бегі сі ң ген», «лайы қ ты», « құқ ылы» деген ма ғ ынада қ олданылады». Қ азіргі кезде Мо ңғ олиядан тарихи Отанына қ оныс аудар ғ ан ж ә не к ө не мо ңғ ол тілін жетік білетін бауырларымыздан б ұ л с ө зді ң м ә н-ма ғ ынасы ж ө нінде с ұ растыр ғ анымызда, кезінде тарих п ә ніні ң м ұғ алімі болып, зейнеткерлікке шы ққ ан, ардагер- ұ стаз Ны ғ мет М ә мбет ұ лы а қ са қ ал: «гарай» – к ө не мо ңғ ол с ө зі, оны ң екі ма ғ ынасы бар, біріншісі – «биік», «е ң селі», «алып» дегенді білдірсе, екіншісі – «ерж ү рек», «батыл», «еркін», «берік» деген ма ғ ынаны білдіретінін хабардар етті. Араб тілінде б ұ л ма ғ ыналарды ң «хайдар», « ғ айдар» деген с ө здермен берілетінін ескере келе, мо ңғ ол тіліндегі – «керей» с ө зі мен араб тіліндегі – «хайдар» с ө здеріні ң ма ғ ынасы орта қ, бірдей деген қ орытынды ғ а келеміз. М ұ ндай есімні ң Алтын Орда д ә уіріне дейінгі араб, парсы тілдеріндегі шы ғ ар­ маларда кездеспеуіне ж ә не де тек қ ана осы д ә уірде ғ ана Шы ңғ ыс ұ рпа қ тары мен к ө шпелі қ о ғ амны ң жо ғ ар ғ ы тобы арасында жиі кездесуіне қ ара ғ анда б ұ л с ө зді ң т ү п-т ө ркіні мо ңғ олды қ, ал ма ғ ынасы жо ғ арыда айтып ө ткен «ерж ү рек», «батыл», «алып», «берік» деген ма ғ ынаны білдіреді деген пікірлерді толы қ қ олдаймыз. Керей ханны ң шы ғ у тегі, б ұғ ан дейін айтыл ғ андай, Жошы ханны ң ү лкен ұ лы – Орда Еженнен бастау алады. Орда Ежен, оны ң ұ лы Сасы б ұқ а, оны ң ұ лы Ерзен, оны ң ұ лы Шымтай ж ә не оны ң ұ лы Орыс хан болып жал ғ асады. Орыс ханнан Керейге дейінгі шежіре орта ғ асырлы қ деректерде жа қ сы са қ тал ғ ан. Т.И.С ұ лтанов аудар ғ ан «Муизз ал-ансабты ң » м ә ліметінде Орыс ханны ң 15 баласы: 8 ұ л ж ә не 7 қ ызы бол ғ ан делінеді де: «Бірінші ұ л – То қ та қ ия, ол ханды қ билікте бол ғ ан. Оны ң ү ш қ ызы ж ә не ү ш ұ лы бол ғ ан: 1) Анике-Булад, 2) Бугучак, 3) Тенгриберди» деп айтылады.

8 «Тауарих-и гузида-йи нусрат-намада» То қ та қ ияны ң ұ лдары «Тенгри-Берди, Йагуджак-анеке, Пулад» деп беріледі. «Анике» немесе «анеке» с ө зіні ң біресе Болатты ң алдында, біресе Йагуджакты ң со ң ында берілуін қ олжазбаны к ө шірушілерден жіберілген техникалы қ қ ате деуге болады. «Тауарих-и гузида-йи нусрат-наманы ң » осы м ә ліметтері 1426 жылы жазыл ғ ан «Муизз ал-ансаб қ а» т ә уелді бол ғ анды қ тан, біз осы шы ғ армада ғ ы м ә ліметті негізге аламыз. Ал Анике- Булад немесе Болатта бір ғ ана ұ л бол ғ ан, оны ң есімі – Керей. С ө йтіп, Орыс ханнан бері қ арай таратса қ, Орыс-хан, оны ң ұ лы То қ та қ ия, оны ң ұ лы Анике Болат ж ә не оны ң ұ лы Керей хан болып жал ғ асады жылы А қ Орда билеушісі Орыс хан қ айтыс бол ғ аннан кейін та ққ а оны ң ү лкен ұ лы То қ та қ ия, я ғ ни Керейді ң атасы келеді де, 2 ай ғ ана билік құ рады. Т.И.С ұ лтановты ң жазуы бойынша, Керей ханны ң атасы То қ та қ ия «ж ұ мса қ мінезді ж ә не ә ділетті» адам болып, Ә мір Темір мен То қ тамыс қ а қ арсы к ү ресте қ айтыс бол ғ ан. Ал Керейді ң ә кесі Анике-Болат немесе Болат қ а келсек, ол – То қ та қ ияны ң ү ш ұ лыны ң бірі. Оны ң есімі деректерде шежірелерге қ атысты ғ ана айтылады. Бас қ а жа ғ дайларда Анике-Болат туралы еш қ андай м ә ліметтер айтылмайды. «Тауарих-и гузида-йи нусрат-нама» бойынша Керей хан – Болатты ң (Анике Болатты ң ) жал ғ ыз ұ лы. То қ та қ ияны ң Болаттан бас қ а Т әң ірберді ж ә не Б ұғ ыша қ атты екі ұ лы болып, Б ұғ ыша қ ты ң М ұ хаммед, Ахмет ж ә не Ә ли атты ү ш ұ лы ж ә не Имен би атты қ ызы бол ғ анды ғ ы белгілі.

9 Керейді ң қ ай жылы д ү ниеге келгендігін деректер айтпайды, біра қ оны салыстыру ә дісі ар қ ылы болжап, шамамен айту ғ а болады. Орыс ханны ң ү лкен ұ лы То қ та қ ия да, кіші ұ лы Қ ойырша қ, оларды ң жас арасын шамамен жыл деуге болады. То қ та қ ия ұ лы Болат болса, Қ ойырша қ ты ң ұ лы – Бара қ. Бара қ ты ң 1428 жылы қ айтыс бол ғ аны белгілі. Бара қ ты ң ү ш ұ лыны ң ү лкені – Ж ә нібек хан. Ал Ж ә нібек хан мен Болатты ң ұ лы Керейді ң бір тарихи кезе ң де ө мір с ү ргені ж ә не белгілі. Оларды ң да арасында ғ ы жас айырмашылы қ тары жыл деп санау ғ а болады. Керейді ң есімі ХV ғ асырды ң 60-шы жылдарыны ң со ң ынан, ал Ж ә нібекті ң есімі ХV ғ асырды ң 70-ші жылдарыны ң ортасынан бастап жазба дерек м ә ліметтерінде кездеспейді. Со ғ ан қ арап оларды жыл ө мір с ү рген деп есептесек, онда олар XV ғ асырды ң басында д ү ниеге келген болып шы ғ ады. ХV ғ асырды ң 50-ші жылдарында, я ғ ни Қ аза қ ханды ғ ыны ң құ рылар қ арса ң ында Орыс ханнан тара ғ ан Керей мен Ж ә нібек секілді ш ө берелерді сана ғ анымызда, Темір М ә лікті ң ұ рпа қ тарынсыз оларды ң саны 20- ғ а жуы қ та ғ ан. Оларды ң ішінде жасы жа ғ ынан е ң ү лкені Керей бол ғ ан. Сондай-а қ Орыс ханны ң ү лкен ұ лы – То қ та қ ия, ал оны ң ү лкен ұ лы – Анике Болат, ал оны ң жал ғ ыз ұ лы Керей бол ғ анды қ тан, ХV ғ асыр ортасында Шы ғ ыс Дешті Қ ыпша қ та ғ ы Орда Ежен ә улетіні ң, Орыс хан ұ рпа қ тарыны ң арасында ата жолы жа ғ ынан Керейді ң м ә ртебесі жо ғ ары бол ғ ан.

10 Сол себепті Керей Махмуд бен У ә ли айт қ андай, Ә біл қ айыр ханды ғ ы б ө лініп кеткенде жасы мен жолына қ арай хан болып сайланды. Ол онша қ ты жылдай хан болып, Қ аза қ ханды ғ ыны ң іргетасын қ ала ғ ан хандарды ң қ атарына жатады. Жазба деректер оны ң на қ ты қ ай жылы қ айтыс бол ғ анын айтпаса да, жанама м ә ліметтер ар қ ылы оны аны қ тау ғ а болады. Ә біл қ айыр хан қ айтыс болып, оны ң орнына отыр ғ ан Шайх Хайдар хан ғ а қ арсы к ү рескен қ арсыластарды шайбанилы қ деректер на қ тылай атайды. «Тауарих-и гузида-йи нусрат-намада» Шайх Хайдарды ң жауларына: « Қ ажы М ұ хаммед ханны ң ұ лы Сейтек, Қ ажы М ұ хаммед ханны ң немересі, Махмудекті ң ұ лы Иба қ, Бара қ ханны ң ұ лдары Ж ә нібек пен Керей, Арабшахты ң ұ рпа ғ ы Буреке с ұ лтан, ма ңғ ыттан Аббас, М ұ са, Жа ң быршы билер жат қ ызылады». Ал «Фатх-наме» мен «Шайбани-наме» деректерінде Керейді ң есімі аталмай, тек Бара қ ты ң ұ лы Ж ә нібек ханны ң есімі бас қ алармен бірге айтылады. Со ңғ ы екі дерек м ә ліметін негізге ала отыра, біз Керей хан есіміні ң оларда кездеспеуін, сол т ұ ста, я ғ ни жылдары Керей хан ө мірде болма ғ ан, на қ тыра қ айтса қ, осы жылдар ғ а дейін Керей хан қ айтыс болып кеткен деп ой т ү йеміз. Керей ханны ң Ж ә нібек ханмен бірге Қ аза қ ханды ғ ын құ руда ғ ы іс- ә рекеттері алда ғ ы тараушада қ арастырылатынды қ тан, біз б ұ л жерде о ғ ан то қ талып жатпаймыз.

11 Ж ә нібек ханны ң шы ғ у тегі мен ата-бабаларына келсек, ол Керей ханны ң ш ө берелес туысы бол ғ анды қ тан, оларды ң Орда Еженнен Орыс хан ғ а дейінгі бабалары орта қ болып келеді. Сол себепті де біз б ұ л жерде Жошыдан Орыс хан ғ а дейінгі Ж ә нібек ханны ң ата-бабаларын қ айталап жатпай, бірден Орыс ханнан тарайтын аталарына то қ таламыз. Б ұ л туралы б ұғ ан дейін айтылып ө ткендей, 1426 жылы жазыл ғ ан «Муизз ал-ансаб» пен ХVІ ғ асырды ң ал ғ аш қ ы жылдары жазыл ғ ан, м ә ліметтері бірінші шы ғ арма ғ а т ә уелді «Тауарих-и гузида-йи нусрат- намада» айтылады. Т.И.С ұ лтановты ң д ә лелдеуі бойынша, «Муизз ал-ансабты ң » Париждегі ұ лтты қ кітапханада т ұ р ғ ан қ олжазбасынан алынып, «Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды» атты жина қ ты ң екінші томына енгізілген Шы ңғ ыс хан ұ рпа қ тарына қ атысты м ә ліметтерде біршама қ ателіктер жіберіліп, «Шы ңғ ыс хан ә улетіндегі бірнеше онда ғ ан ханзадалар си қ ырлы тая қ ты ң ә серіне ұ шыра ғ андай, о ғ ландар ғ а айналып кеткен». Со ғ ан байланысты ол шы ғ арманы ң Орыс хан ұ рпа қ тарына қ атысты м ә ліметтерін деректану ғ ылымыны ң талаптарына сай орыс тіліне аударды. Біз Ж ә нібек ханны ң ата-бабасы ж ө нінде қ арастыр ғ анымызда Т.И.С ұ лтанов аудармасын пайдалан ғ анымызды ескертіп ө теміз. Ол аудармада Ж ә нібек ханны ң ата- бабалары жайлы былайша беріледі: «Орыс ханны ң бірінші ұ лы – То қ та қ ия. Ол билік құ р ғ ан… Орыс ханны ң сегізінші ұ лы – Құ йыршы қ. Оны ң Пайанде-с ұ лтан, Рукйиа деген екі қ ызы ж ә не Бара қ атты бір ұ лы болды. Бара қ билік құ р ғ ан. Бара қ та т ө рт бала: Саадат-бек деген қ ызы ж ә не Ә бу Сайд, Мир Қ асым, Мир Сайд деген ү ш ұ лы бол ғ ан». Ж ә нібек ханны ң шы ғ у тегі мен ата-бабаларына келсек, ол Керей ханны ң ш ө берелес туысы бол ғ анды қ тан, оларды ң Орда Еженнен Орыс хан ғ а дейінгі бабалары орта қ болып келеді. Сол себепті де біз б ұ л жерде Жошыдан Орыс хан ғ а дейінгі Ж ә нібек ханны ң ата-бабаларын қ айталап жатпай, бірден Орыс ханнан тарайтын аталарына то қ таламыз. Б ұ л туралы б ұғ ан дейін айтылып ө ткендей, 1426 жылы жазыл ғ ан «Муизз ал-ансаб» пен ХVІ ғ асырды ң ал ғ аш қ ы жылдары жазыл ғ ан, м ә ліметтері бірінші шы ғ арма ғ а т ә уелді «Тауарих-и гузида-йи нусрат- намада» айтылады. Т.И.С ұ лтановты ң д ә лелдеуі бойынша, «Муизз ал-ансабты ң » Париждегі ұ лтты қ кітапханада т ұ р ғ ан қ олжазбасынан алынып, «Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды» атты жина қ ты ң екінші томына енгізілген Шы ңғ ыс хан ұ рпа қ тарына қ атысты м ә ліметтерде біршама қ ателіктер жіберіліп, «Шы ңғ ыс хан ә улетіндегі бірнеше онда ғ ан ханзадалар си қ ырлы тая қ ты ң ә серіне ұ шыра ғ андай, о ғ ландар ғ а айналып кеткен». Со ғ ан байланысты ол шы ғ арманы ң Орыс хан ұ рпа қ тарына қ атысты м ә ліметтерін деректану ғ ылымыны ң талаптарына сай орыс тіліне аударды. Біз Ж ә нібек ханны ң ата-бабасы ж ө нінде қ арастыр ғ анымызда Т.И.С ұ лтанов аудармасын пайдалан ғ анымызды ескертіп ө теміз. Ол аудармада Ж ә нібек ханны ң ата- бабалары жайлы былайша беріледі: «Орыс ханны ң бірінші ұ лы – То қ та қ ия. Ол билік құ р ғ ан… Орыс ханны ң сегізінші ұ лы – Құ йыршы қ. Оны ң Пайанде-с ұ лтан, Рукйиа деген екі қ ызы ж ә не Бара қ атты бір ұ лы болды. Бара қ билік құ р ғ ан. Бара қ та т ө рт бала: Саадат-бек деген қ ызы ж ә не Ә бу Сайд, Мир Қ асым, Мир Сайд деген ү ш ұ лы бол ғ ан».

12 «Тауарих-и гузида-йи нусрат-намада» Ә бу Сайд Бара қ ханны ң ү ш ұ лыны ң кішісі ж ә не Ж ә нібек хан деген қ осымша есіммен берілсе, Қ адыр ғ али Жалайыр ол туралы Бара қ ты ң ұ лы «кіші Ж ә нібек хан» деп д ә лірек т ү сіндіреді. Осылайша деректердегі Ж ә нібек хан туралы айтылатын шежірелік м ә ліметтерде оны ң шын есімі – Ә бу Сайд, ал ла қ аб есімі – Ж ә нібек екендігін білеміз. Ал Қ аза қ ханды ғ ыны ң құ рылуы барысын баяндайтын м ә ліметтерді ң б ә рінде оны ң есімі Керей ханны ң есімімен бірге Ж ә нібек хан деп кездеседі. Енді Керейді ң Ә біл қ айыр ханнан б ө лінгенге дейінгі, я ғ ни XV ғ асырды ң 50- жылдарында ғ ы ө мірі туралы бір-екі ауыз с ө з айтса қ. Ө йткені кез келген о қ ырман ғ а Керей мен Ж ә нібек Ә біл қ айырдан б ө лінгенге дейін Дешті Қ ыпша қ ты ң кай жерінде ө мір с ү рді деген с ұ ра қ тууы м ү мкін. М ұ ндай с ұ ра ққ а орта ғ асырлы қ ешбір дерек жауап бере алмайды. Тек кана жанама м ә ліметтер мен со ңғ ы жылдары табылып, ғ ылыми айналым ғ а енгізілген ауыз ә дебиетіні ң деректері ғ ана б ұ л с ұ ра ққ а толы қ жауап береді. Тарихтан белгілі, Шы ңғ ыс хан т ө рт ұ лына жаулап ал ғ ан жерлерін б ө ліп береді. Оны ң б ө лісі еуропалы қ тарды ң Африканы б ө луіндей емес, белгілі бір қ а ғ идат қ а негізделді. Ол жаулап алын ғ ан халы қ тарды ң шаруашылы қ, этникалы қ, тілдік ж ә не т.б. белгілеріне қ ара ғ ан. Сол сия қ ты Жошы ұ лысы да ө з ішінде ұ са қ ұ лыстар ғ а б ө лінгенде, негізінен, шаруашылы қ жа ғ дай ескеріледі. Мо ңғ ол жаулауына дейін- а қ Хорезммен к ү ресте ә лсіреген Қ ыпша қ ханды ғ ында XII ғ. II жартысы мен XIII ғ асыр басында екі айма қ пайда бол ғ ан еді. Шы ғ ыс айма ққ а – Қ аза қ станны ң о ң т ү стік, орталы қ ж ә не солт ү стік-шы ғ ысы енеді (Кара ң ыз: Ахинжанов С.М. Кипчаки в истории средневекового Казахстана А., 1995, бб.). Ал Аралды ң солт ү стігі мен одан батыс қ а қ арай жат қ ан жерлер – Батыс айма ққ а қ ара ғ ан. Қ ыпша қ д ә уіріндегі таби ғ и-шаруашылы қ жа ғ дай ғ а сай б ө лісу Жошы ұ лысында да ескеріліп, Жошыны ң ү лкен ұ лы Орда Ежен, негізінен, Шы ғ ыс айма қ ты бас қ арады. XIII ғ. со ң ы – XIV ғ. басында Орда Ежен ұ лысыны ң орталы ғ ы Алак ө л ма ң ынан Сырды ң орта а ғ ысы бойына к ө шіріледі. «Тауарих-и гузида-йи нусрат-намада» Ә бу Сайд Бара қ ханны ң ү ш ұ лыны ң кішісі ж ә не Ж ә нібек хан деген қ осымша есіммен берілсе, Қ адыр ғ али Жалайыр ол туралы Бара қ ты ң ұ лы «кіші Ж ә нібек хан» деп д ә лірек т ү сіндіреді. Осылайша деректердегі Ж ә нібек хан туралы айтылатын шежірелік м ә ліметтерде оны ң шын есімі – Ә бу Сайд, ал ла қ аб есімі – Ж ә нібек екендігін білеміз. Ал Қ аза қ ханды ғ ыны ң құ рылуы барысын баяндайтын м ә ліметтерді ң б ә рінде оны ң есімі Керей ханны ң есімімен бірге Ж ә нібек хан деп кездеседі. Енді Керейді ң Ә біл қ айыр ханнан б ө лінгенге дейінгі, я ғ ни XV ғ асырды ң 50- жылдарында ғ ы ө мірі туралы бір-екі ауыз с ө з айтса қ. Ө йткені кез келген о қ ырман ғ а Керей мен Ж ә нібек Ә біл қ айырдан б ө лінгенге дейін Дешті Қ ыпша қ ты ң кай жерінде ө мір с ү рді деген с ұ ра қ тууы м ү мкін. М ұ ндай с ұ ра ққ а орта ғ асырлы қ ешбір дерек жауап бере алмайды. Тек кана жанама м ә ліметтер мен со ңғ ы жылдары табылып, ғ ылыми айналым ғ а енгізілген ауыз ә дебиетіні ң деректері ғ ана б ұ л с ұ ра ққ а толы қ жауап береді. Тарихтан белгілі, Шы ңғ ыс хан т ө рт ұ лына жаулап ал ғ ан жерлерін б ө ліп береді. Оны ң б ө лісі еуропалы қ тарды ң Африканы б ө луіндей емес, белгілі бір қ а ғ идат қ а негізделді. Ол жаулап алын ғ ан халы қ тарды ң шаруашылы қ, этникалы қ, тілдік ж ә не т.б. белгілеріне қ ара ғ ан. Сол сия қ ты Жошы ұ лысы да ө з ішінде ұ са қ ұ лыстар ғ а б ө лінгенде, негізінен, шаруашылы қ жа ғ дай ескеріледі. Мо ңғ ол жаулауына дейін- а қ Хорезммен к ү ресте ә лсіреген Қ ыпша қ ханды ғ ында XII ғ. II жартысы мен XIII ғ асыр басында екі айма қ пайда бол ғ ан еді. Шы ғ ыс айма ққ а – Қ аза қ станны ң о ң т ү стік, орталы қ ж ә не солт ү стік-шы ғ ысы енеді (Кара ң ыз: Ахинжанов С.М. Кипчаки в истории средневекового Казахстана А., 1995, бб.). Ал Аралды ң солт ү стігі мен одан батыс қ а қ арай жат қ ан жерлер – Батыс айма ққ а қ ара ғ ан. Қ ыпша қ д ә уіріндегі таби ғ и-шаруашылы қ жа ғ дай ғ а сай б ө лісу Жошы ұ лысында да ескеріліп, Жошыны ң ү лкен ұ лы Орда Ежен, негізінен, Шы ғ ыс айма қ ты бас қ арады. XIII ғ. со ң ы – XIV ғ. басында Орда Ежен ұ лысыны ң орталы ғ ы Алак ө л ма ң ынан Сырды ң орта а ғ ысы бойына к ө шіріледі.

13 Та қ ырыбы: Керей мен Ж ә нібек хан (м ә ліметтері) Орындаушы: Майбас Ә лихан, Мажикенов Ас қ ар Тексеруші: Ж. Меруерт Та қ ырыбы: Керей мен Ж ә нібек хан (м ә ліметтері) Орындаушы: Майбас Ә лихан, Мажикенов Ас қ ар Тексеруші: Ж. Меруерт