Мақсаты Білімділік Оқушылардың оқулықпен өз бетінше жұмыс істеуін негізге ала отырып, сабақ мазмұнын толық меңгерту өткен тақырыппен байланыстыра білуге, - презентация

1 Мақсаты Білімділік Оқушылардың оқулықпен өз бетінше жұмыс істеуін негізге ала отырып, сабақ мазмұнын толық меңгерту өткен тақырыппен байланыстыра білуге, ойын қорытып айтуға баулу. Дамытушылық оқушы белсенділігін, танымдық қабілетін арттыру, есеп шығару біліктіліктерін дамыту. Білімділік оқушыларды жауапкершілікке, өздігінен ізденіп еңбек етуге, өзін – өзі бағалай білуге тәрбиелеу.

2 Мен күміс түсті металмын Өмір бойы керегіңе жете алдым. Мен ақ бор, әктас, мәрмәр, ғанышпын Тіршілікке қажет металл аталдым. Қыртысында жердің менде кездесем, Артық болмас «жер металлы мендес ем», Ғарыштағы ракета да, ұшақтан, Қолтаңбамды табасың сен іздесең. Жануарлардың бақалшағы, қаңқасы, Жер бетінің минералы әр таксы Сан құрылыстың сәулеті, негізі, Қаланады менее ғана ойланшы.... (кальций) Мен күміс түсті металмын Өмір бойы керегіңе жете алдым. Мен ақ бор, әктас, мәрмәр, ғанышпын Тіршілікке қажет металл аталдым. Қыртысында жердің менде кездесем, Артық болмас «жер металлы мендес ем», Ғарыштағы ракета да, ұшақтан, Қолтаңбамды табасың сен іздесең. Жануарлардың бақалшағы, қаңқасы, Жер бетінің минералы әр таксы Сан құрылыстың сәулеті, негізі, Қаланады менее ғана ойланшы.... (кальций) «Сырларым бар химиктерге аян, таба алсаң қасиетімді етем баян» легендой кальций және қосылыстары туралы жұмбақтар шешу арқылы «Мен кіммін?» ойыны ойналып сабақтың тақырыбын табамыз.

3

4 Кальций IV период, II топтың негізгі топшасының элементі. Реттік немірі 20, ендеше ядросында 20 протон мен 20 нейтроны бар (А r =40),электрон дарының жалпы саны да 20. Кальцийдің электрондық формуласы ls 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2, валенттілік электрон дары 4s 2 болғандықтан кальций косылыстарында II валентті. протоннейтроныэлектрон дарыныңформуласываленттіпротоннейтроныэлектрон дарыныңформуласывалентті

5

6

7

8 «Химиялық портрет» Алтындай менің ардақтым, Қорғасындай салмақтым. Көптен көрмей өзіңді, Электрондай зар қақтым. Өзің менің оттегім, Өмірім сенсіз жоқ менің. Мінезің мыстай майысып, Сынаптай сырғып кетпегін. Шаштарың қара көмірдей, Мүсінің құйған темірдей. Кальцийдей менің аппағым. Өзіңнен асыл таппадым.

9 Кальций ақ түсті, жеңіл (р=1,55 г/см 3 ), сілтілік металдардан қаттырақ зат, t°балқу = 851°С, керосиннің астында сақталлоды. Ат. н. 20; ат. м. 40,08; балқу t 842°С; қайнау t 1495°С тығыздығы 1,55 г/см 2. Кальцийді 1808 жилы ағылшын ғалымы Г.Дэви ашқан. Түсі күмістей ақ, жеңіл металл, белгіліизотоп тары 14, табиғи изотоп тары 6. Негізгі минерал дары: кальцит, ангидрит, гипс, флюорит, апатит, т.б.1808 ағылшын ғалымы Г.Дэвикүмістейметаллизотоп тарыминерал дарыкальцитангидритгипсфлюоритапатит

10 Кальций Белсенді тотықсызд-ш Жер қыртысында тараны бойынша 5 орын Массалық үлесі 3,4% Адама организмінде Тіс эмалында Жүректе Қанда 1 грамм Са Бауырда Сүйекте Қосылысы табиғатта көп тараған Теңіз, өзен суларынында Өсімдік жануар организмдерінің құрамына кіреді Химиялық белсенділігі аздау Кальций тұздарынан таулы массивтер. тау жыныстары түзілген

11

12

13 Са + Н 2 = СаН 2 кальций гидриді Са + Сl 2 = СаСl 2 кальций хлориді 2Са + О 2 = 2СаО кальций оксиді 6Са + 2N 2˭ СаN кальций нитриді Ca + 2С =СаС 2 кальций карбиді Ca + 2НОН = Са(ОН) 2 + Н 2 Ca + 2HCl=СаСl 2 + Н 2

14 Кальцит– карбонатор класының минералы. Химиялық формуласы CaCO3, құрамында аздаған Mg, Fe, Mn, Zn, Cо, Sr, Ba қоспалары болады. Тригональдық сингония да кристалданады, жеке кристалл дары ромбоэдр, скаленоэдр, қалақ пішінді масса құрап, тығыз және түйірлі, талшық, топырақ тәрізді масса және сталактит, сталагмит түрінде кездеседі. Қаттылығы 3, меншікті салмағы 2,8 г/см 3, шины дай жалтыр, морт сынғыш; түссіз, ақ және қоспаларына байланысты түсі өзгереді. Кальциттің Исландия шпаты,мәрмәр ониксі, атлас шпаты денег түрлері бар. Кальций гидротермальдық, метасоматикалық, жанартаулық тау жыныстарының қуыстары мен жарықтарында, карбонатиттерде, ультранегізді жыныстардың үгілу қыртысында, әктас, бор, мергель, мәрмәр құрамында кездеседі. Ол флотация әдісімен байытылады. Кальций құрылыста, металлургия да, химия өнеркәсібінде, электртехникада, т.б. салехарда қолданылады. Мәрмәр ониксі әшекейлік бұйымдар жасауда, ақаусыз мөлдір Исландия шпатының кристалл дары оптикалық прибор лорда қолданылады.карбонаторминералы Химиялықтопырақсталактитсталагмит Исландиямәрмәркарбонатиттердеәктасборфлотацияметаллургия дахимияМәрмәроптикалық

15 Осы реакциялардың барлығында кальций - тотықсыздандырғыш.реакциялардыңтотықсыздандырғыш Оттекпен Оттекпен оңай әрекеттесіп, қыздырғанда канады. Металлоидтармен тікалей әрекеттеседі. Кальций металлын өнеркәсіпте екі жолмен аллоды:Металлоидтармен электролиз әдісімен алу үшін балқыған Калций хлориді (CaCl 2 ) арқылы тұрақты ток жіберіп, катода таза Калций металлын аллоды;Калций хлоридітоккатода екінші әдіс Al не Mg ұнтағының әктаспен аралас қоспасын вакумда 1100 – 1200°С-та қыздыру арқылы аллоды. Калций көмегімен уран, торий, ванадий, хром,цирконий, бериллий, тантал сияқты қиын балқитын, сирек те шашыранды, ілеспе металдарды тотықсыздандырып өндіреді.әктаспенвакумдауранторийванадийхромцирконийбериллийтантал

16 СаО Негіздік оксид Әктасты CaCO c CaO + CO 2 H 0 = 180 кдж CaO + H 2 O Ca (OH) 2 техникада сөндірілген әк Әктасты CaCO c CaO + CO 2 H 0 = 180 Сумен әрекеттесіп сілті кальций гидроксидін түзеді Сумен әрекеттесіп сілті кальций гидроксидін түзеді Ақ түсті, қиын балқитын зат техникада сөндірілмеген әк

17 Әктас Кальцит Мәрмәр Бор

18 Кальциттену-тау жынысытар құрамындағы кейбір минералдардың әр түрлі қосалқы процестер әсерінен кальцитпен алмасумы немесе тау жынысытағы ұралар мен жарыктардың жаңадан қалыптасқан кальцит минералы мен дәнекерленуі. [2][3]тау жынысытар [2][3] Кальцитті сыртқы белгілерімен қатар оған HC 1 тамызып ажыратады, сонда она СО 2 газы «қайнап» шығады. Жаратылысы. Қальцит бірнеше түрлі геологиялық жағдайларда пайда болады. Кальцит магмалық жыныстар арасында өте сирек кездеседі. Гидротермалық кальцит едәуір көп тараған. Ол минерал желілерінің кейінгі кристалл дану кездерінде пайда болады. Кальцит экзогендік жағдайларда: а) салқын су ерітінділерінде, б) теңіз шөгінділерінде, в) метаморфизм жағдайында көп кездеседі. Қолданылуы. Кальциттің мөлдір кристаллы (исланд шпаты) түрлері оптика да, құлпырма «ақтана» түрлері зергерлік-көркемдік істерде, мрамор скульптура ісінде, электротехникада т. б., бор жазуға, бояуға, құрылысқа, ізбестастар түрлі құрылыс ісінде, металлургия да, химиялық өндірістерде қолданылады. Кендері. Кальцит Кеңес Одағында Орта Азияда (Заревшан-Гиссар аудандарында), Уралда, Белгород ауданында, Қырымда, Кавказда т. б. кездеседі.Уралда БелгородҚырымда Кавказда Шет елдерде ол Исландияда, Италияда (Каррара кені), Грекияда т. б. бар ИсландиядаИталияда Грекияда

19 Ангидрит – сульфат тар классные жататын минерал. Химиялық формуласы СаSО 4. Гипстің сусыз түрі. Құрамында 41,2% СаО, 58,8% SО 3 бар, стронций қоспа ретінде жиі кездеседі. [1] Суды сіңіргенде көл. 30%-ға дейін ұлғайып, гипске айналлоды. Ромбылық сингонияд а кристалданады. Түсі ақ, кейде көгілдір, сұр, қызғылт болып каледі, түссіз мөлдір түрлері сирек кездеседі, шины дай жалтыр. Қаттылығы 3 – 3,5, меншікті салмағы 2,8 – 3,0 г/см 3. Климаты құрғақ аймақтарда сумы тартылып кале жатқан көлдерде, тұз кендерінде химиялық шөгінді түрінде түзіледі. Құнды кристалл дарынан ұсақ әшекейлі бұйымдар жасалынады. Негізінен цемент өндірісінде пайдаланылады.сульфат тарминералстронций [1]гипске РомбылықКлиматыкристалл дарынанцемент

20 CaSO 4 *2H 2 O= = CaSO 4 *0.5H 2 O+1.5H 2 O Алебастр CaO + H 2 O Ca (OH) 2 техникада сөндірілген әк Гипс Статуэтка жасау Медицинада Құрылыста Жапсырма әшекей

21 Гипс(грекше gypsos бор, ок) минерал өз құрамына екі су молекула сын кіріктіретін кальций сульфаты; негізінен гипс минералынан тұратын тұнба (шөгінді) тау жынысы; ғаныш – сульфат тар класының минералы. Химиялық формуласы CaSO 4 Һ 2 H 2 O. Моноклиндік сингония да кристалданады. [2]минералы [2] Гипстің жеке кристалл дары қалақша, баған, призма пішінді, ал минерал агрегаторы ұсақ түйіршік (алебастр) немесе талшық (селенит) масса түрінде кездеседі. Гипс ақ, мөлдір кейде қоспаларына байланысты түрлі түсті, шины ша жалтыр; қаттылығы 1,5, меншікті салмағы 2,3 г/см 3, балқу температурасы 32 – 41 0 С. Құрғап кале жатқан тұзды көл мен теңіздерде шөгеді, басқа сульфат тармен бірге мұнай және күкірт кендерінде түзіледі, шөгінділер арасында ангидриттің гидратталуынан тұз кендерінің бұзылу-тазу қабаттарында суға ерімейтін үгінді түрінде шоғырланады. Гипс құрылыста, хирургия да, металлургия да, қағаз, бояу, цемент өнеркәсібінде, мүсін өнерінде, оптика да және ауыл шаруашылығында (тыңайтқыш) қолданылады. Гипстің ірі кен орындары Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Жамбыл және Алматы (Үлкен Бұғыты, Кіші Бұғыты) облыстарында бар.призмаминералагрегаторыалебастрселениткөлтеңіздердекүкіртқағазцемент Шығыс Қазақстан ЖамбылАлматы

22 CaSO 4 *2H 2 O-гипс

23 Табиғи сулардың құрамындағы кальций және магний гидрокарбонаторы су қоймасына түседі. Сонда олар ыдырайды немесе көптеген организмдердің қаңқасын, бақалшағын, сауытын құруға қатысумы мүмкін. Осындай организмдер тіршілінін жойғаннан кейін қалдықтары су қоймаларының түбінде жиналлоды. Олардың қаңқаларынан (сүйектері ) жүзденег жылдардан кейін ұлутас, бор және басқа минералдардың шөгінділері түзіледі.

24 Ангидрит - Минерал Минерал, СаSO 4. Каттылығы 3-3,5. Сулы ерітінділердің тұнбаға түсуі немесе гипстің сусыздануы нәтижесінде қалыптасады. Беткейлік жағдайда оп-оңай-ақ сумин қанығады, сөйтіп әуелі жартылай гидратқа (СаSO 4 х Н 2 O), кейінірек гипске (СаSO 4 х 2Н 2 O) айналлоды. Бұл процесс нәтижесінде оның көлемі % (пайызға) ұлғаяды. [3]гипстіңгидратқа [3] Көлемінің 50 %-ы немесе одна да көп мөлшері атас минерал дан тұратын тау жынысы. Әдетте тұз түзетін алаптарда қалыптасады. Тұздытау жынысытұз қабаттар мен күмбездер қимасында ізбестастармен, доломит термин және тұздармен алмасқан күйде ұшырасады. Мұнай және газкіріктіруші қабаттарда екі ұдай роль атқарады: қуыстылығы және өтімділігі қанағатганарлың жағдайда олар жинауыш (коллектор) рөлін атқаратын бокса, аталған сипаттардың төмен дәрежесінде қақпақ (флюидоупор) рөлін атқарады.доломит терминМұнайколлекторфлюидоупор Жаратылысы. Ангидрит шөгінді тау жыныстарының арасында кездеседі. Сирек те бокса гидротермалық. Ангидрит цемент өндірісінде, басқа құрылыс істерінде гипспен қатар қолданылады.цементгипспен Кендері. Ангидрит біздіц елімізде Батыс Уралда, Архангельск, Вологодск, Куйбышев облыстарында, Донбаста кездеседі.

25

26 Жай заттармен Күрделі заттармен Кальций белсенді металл болғандықтан көптеген реакцияларға түседі

27 Жа ң быр ж ә не бас қ а таби ғ и сулар ауада ғ ы к ө мір қ ыш қ ыл газын ерітіп, к ө мір қ ыш қ ылын т ү зеді. H2O+CO2=>H2CO3 Қ ыш қ ылды ң ерітіндісі топыра ққ а сі ң іп, жолында ғ ы ә к тас, магнезит, доломит ш ө гінділерін ерітіп, карбонатор ғ а ж ә не гидрокарбонатор ғ а айналдырады. Гидрокарбонатор шайылып н ә тижесінде тау жыныстарыны ң қ абатында ірі бос орын (карст үң гірлер) т ү зіледі. Кальций ж ә не магний гидрокарбонаторыны ң ерітінділері баяу ыдырайды, ал қ ыздыр ғ анда б ұ л процес к ү шейеді: Ca(HCO3)2=>CaCO3+H2O+CO2 Түзілген карбонатордан үңгір ішінде тұздардың ірі кристалл дары ерекше әдемі болып қалыптасады. Бағана, ине, сүңгі, сүңгі түрінде төбеден сталактитттер, ал еденнен сталакмиттер өсіп шығады.

28 Флюорит (лат. fluorum фтор), балқытқыш шпат фторидтер тобына жататын минерал. Химия формуласы: CaF 2 ; құрамында: Ca 51,33%, F 48,67%, қоспалары: U, Mn, Cl. Кубтық сингония да кристалданып, кристалл дары куб, октаэдр, пирамидалды гексаэдр пішінді, ал агрегаторы топырақ тәрізді тығыз масса, сояу, друза түрінде болып каледі. Кубтың төбелері мен қырларында Са мен F орналасып, кальцийдің әр ионы фтордың 8, ал фтордың әр ионы кальцийдің 4 ионымен қоршалған. Құрамында сан алуан минералдар [5] мен элементтердің болуына орай Флюориттің түсі әр түрлі болып каледі, көбінесе түссіз, солғын сары, жасыл, күлгін, шины дай жалтыр. Қатт. Моос шкаласы бойынша 4, морт сынғыш, тығызд. 3,180 г/см 3; жіктілігі жақсы жетілген. Флюорит гидротермалдық, пневматолиттік процестер кезінде кентас желілерінде, грейзендерде, пегматиттерде түзіледі. Флюорит металлургия да флюс ретінде, керамикада эмаль, фторлы қосылыстар, криолит алуға қолданылады. Оптикика Флюориттен арнаулы линзалар, объективтер, спектрографтар мен лазерлердің призмалары жасаллоды. Қазақстанда Флюориттің Құланкетпес, Тасқайнар, Солнечное, т.б. кең орындары барланған. Флюоритті Үлбі металлуия з-ты пайдаланадылат.шпатфторидтерминералсингония дагексаэдр пішінді [5]Құланкетпес Тасқайнар

29 Апатит (көне грекше: πατάω - алдаймын, басқа минералдармен жиі шатастырыла берген соң осылай аталып кеткен) - фос-фаттар классные жататын минерал. Химиялық формуласы: Са 5 [РO 4 ] 3 (F, Cl, ОН). Гексагонал сингония да кристалданып, ұзынша, алты қырлы призма тәрізді кристалдар немесе топырақ не конкреция түріндегі ұсақ түйіршік масса құрайды. [3] Түсі ақ, жасыл, көк, қоңыр, күлгін, кейде түссіз каледі, жалтырлығы шыны не май тәрізді болады. Қаттылығы 5, морт сынғыш, жымдастығы нашар, менш. салм. 3,2 г/см 3. Апатит сілті және қышқыл құрамды магмалық жыныстарда (нефелиндісиениттерде), карбонатиттерде, кристаллық тақтатастарда, әр түрлі шөгінді және гидротермал жыныстарда кездеседі. Апатиттің шөгінді жыныстардағы кара сұр, тасберіш (конкреция) пішіндес түрі фосфорит деп аталлоды. Апатиттің ірі кендері Кола түбегінде, Байкалда, фосфорит кендері Қаратауда, Ақтөбе облысында орналасқан. Апатит фосфор тыңайтқыштарын өндіруде, фосфор қышқылы мен оның тұздарын алуда, қара және түсті металдар және шыны өндірісінде қолданылады.көне грекшеминерал ХимиялықГексагоналкристалдарконкреция [3]магмалықсиениттердекарбонатиттердетақтатастардашөгіндіфосфорит БайкалдаҚаратаудаАқтөбефосфор

30

31 Кальций оксиді ақ түсті қиын балқитын зат. Техникада оны "сөндірілмеген әк" деп атайды. Оны әктасты жоғары температурада (1000 C 0 шамасында) қыздырып, ыдырату арқылы аллоды:температурада СаС0 3 = t = СаО + СО к Дж Кальций оксиді нағыз негіздік оксид. Кальций сілтілікжер металл болғандықтан, оның оксиді сумин оңай әрекеттесіп кальций гидроксидін, яғни сілтісін түзеді: СаО + Н 2 0 = Са(ОН) к Джоксиді Бұл реакция өте қуатты жүреді, су бұрқылдап "қайнап" жатады, тіпті біразы буланады. Нөтижесінде, сөндірілген әк деп аталатын көпсіген кеуек ақ ұнтақ түзіледі. Кальций гидроксиді суда аз ериді. Оның қанық ерітіндісі лабораторияда әк сумы денег атпен жиі колданылады. Кальций гидроксиді ерітіндіде иондарға толық диссоциацияланады:реакциягидроксиді Са(ОН) 2 = Са ОН

32 Сілті ерітіндісінің түзілгені фенолфталеиннің таңқурай түске боялуынан байқаллоды. Кальций гидроксиді қышқылдармен және қышқылдық оксидтермен әрекеттесіп бейтараптанады. Бұл реакцияны зертханада көмірқышқыл газын анықтау үшін қолданады. Әқ сумына көмір қышқыл газын жібергенде, ол алдымен ерімейтін карбонаттүзіп, лайлана бастайды:фенолфталеинніңтаңқурайзертханадагазынкөмір қышқыл газынкарбонат Са(ОН) 2 + CO 2 = СаСО 3 + Н 2 О Газды одна өрі жібере берсе, лай көрінбей кетеді, өйткені суда ерімейтін орта тұз ерімтал қышқыл тұзға айналлоды: СаСО 3 + Н 2 О + СО 2 = Са(НСО 3 ) 2 Қатты күйдегі кальций гидроксидінің Са(ОН), судағы жүзгіні, түсі ақ болғандықтан, техникада әк суті деп аталлоды. Сөндірілген өк құрылыста кеңінен қолданылады. Әк сүтін құрылыста әктеу үшін пайдаланады, ал сөндірілген өктің күммен қоспасын кірпіш қалаганда және сылағанда байланыстырушы зат ретінде жүмсайды. Бүл коспа ауада біртіндеп "ұстаксып" қатая бастайды, себебі көмірқышқыл газымен әрекеттесіп, қатты карбонат (бор) түзеді.

33 Кальций тұздарының құрылыста үлкен маңызы бар. Олардың сумин химиялық байланысып, кристалгидраттар түзетін қабілетін кеңінен пайдаланады. Мәселен,табиғи гипсті CaS0 4 2Н 2 0 өртегенде, өзінің кристаллық сумының біразын жоғалтып, алебастрға айналлоды:кристалгидраттартабиғи гипсті CaS0 4 2НгО = CaS0 4 0,5Н ,5Н 2 0 Алебастр Алебастр ұнтағын сумин араластырғанда кері реакция жүріп, қайтадан гипс түзіп катаяды. Гипстің бұл қасиетін тек құрылыста қолданып коймайды, оны өшекейлік бедер, статуэткалар жасағанда және медицинада пайдаланады.гипсстатуэткалармедицинада Көпшілікке белгілі цементтің күрамында кальцийдің силикаттары мен алюминаттары жүреді. Бұл тұздарды күммен қосып араластырғанда қатая бастайды, ейткені түзілетін кристалдар өзара ұстаксып, берік материалға айналлодысиликаттарыалюминаттарыматериалға

34 Табиғатта жүретін көптеген процестер кальций түздарымен байланысты болады. Осындай процестің моделіретінде жоғарыда қарастырылған кальций карбонатының гидрокарбонатқа айналуын және оған кері реакцияларды алуға болады. Жаңбыр және басқа да табиғи сулар ауадағы кемірқышкыл газын ерітіп, көмір қышқылын түзеді:моделігидрокарбонатқакөмір H 2 O + CO 2 H 2 CO 3 Қышкыл ерітіндісі топыраққа сіңіп, жолында әктаксының қорын кездестірсе, оны ерітіп, карбонатты гидрокарбонатқа айналдырады. Гидрокарбонат оңай еріп кетеді, нәтижесінде әктаксының қалың жынысында үлкен бос кеңістік ("карсты үңгірлер") пайда болады. Кальций гидрокарбонатының ерітіндісі баяу ыдырайды, ал кыздырғанда, бұл процесс күшейе түседі: Са(НС0 3 ) 2 = t = CaCO 3 + Н C0 2 топыраққакарбонатты

35 Карбонаттардың гидрокарбонаторға айналуы және кері жүретін процесс атмосферада көмірқышқыл газының шамасын (ауада 0,3% CO, бар) тұрақты ұстап тұруға тікалей әсер етеді. Ауадағы С0 2 мөлшері арта бастаса, оның суда еруі молайып, мұхиттағы өктастар оны байланыстырып, ерімтал түзға айналдырады. Ал көмірқышқыл газы азая бастаса, мүхиттагы гидрокарбонатор ыдырап, С0 2 бөле бастайды, сөйтіп, ерімейтін карбонаторды түнбаға түсіреді.процессатмосферада Кальцийдің қоспалары табиғатта кең таралған. Кальций қосылыстарының бір-біріне айналуы, табиғаттағы кальцийдің айналымын іске асырады, сөйтіп, көптеген геологиялық процестер жүреді. Осылайша бір- біріне айналуының нәтижесінде кальцийдің қосылыстары адам өмірінде маңызды рөл атқарады. Кальцийдің қосылыстары құрылыста кеңінен қолданылады.геологиялық процестер Қолданылуы Калций инертті газды тазартып болат, никель, мыс, т.б. металдарды балқыту үшін қоспа ретінде пайдаланыладыинертті газдыболатникельмыс

36 Кальций қ осылысы Кальций карбонаты CaCO 3 Бор,м ә рм ә р, ә ктас, ұ лутас, інжумаржандар, аралас менералдар, меруерттер к ө пшілігі ба ғ алы. Гипс, фосфориттер, апатиттер, флюорит Қ аратау тауы, А қ т ө бе облысы Фосфориттер кен орыны Ма ңғ ыстау Қ ызыл ұ лутас кенорыны Жамбыл облысы Гипс Шымкент ж ә не Семей Цементтік саз CaO – сөндірілмеген әк Ca(OH) – сөндірілген әк немесе әк сумы деп аталлоды CaCO3 – бор, әк тас, мәрмәр Ca3(PO4) - фосфорит CaF – флюарит CaSO*2HO - ғаныш CaSO*0. 5HO - алебастр

37

38 Адам ағзасында грамм кальций болады, соның 99 пайызы сүйекте, тіс кіреу- кесінде, ал 1%-ы ішкі жасушада, қан құрамында маңызды роль атқарады. Отандық ақ халаттылардың зерттеулеріне сүйенсек, Қазақстандағы әрбір үшінші әйелде және әрбір бесінші ер адамда кәрі жілік және сан сүйегінің сынығы бар. Нақты айтқанда, елімізде жарты миллионға жуық адам остеопороз ауруының зардабын тартуда. Ал бұл тікалей осы кальций элементінің жетіспеуі салдарынан туындайды екен. Кальций сүйектің саулығы мен беріктігін сақтайды. Әйтсе де адам 35 жастан асқаннан кейін сүйектен кальций кеми түседі. Бұл дертке көбіне ақ жаулықты аналар шалдығады. Нақтырақ айтсақ, 60 жастан асқан әрбір төртінші әйел зардап шегеді. Ал ер азаматтарда төрт есе сирек кездеседі. Етеккір үзілісінен кейін әйел ағзасында гормондық өзгерістер болады, сүйектің беріктігі күрт төмендейді. Остеопороз бүкіл қаңқаны, әсіресе сан, иық, омырт-қа сүйектерін зақымдайды. Тіпті әлсіз соққының өзі (мәселен, көшеде құлап қалу) сыныққа алып келуі мүмкін. Осы ретте кальций мен магний қаңқаның беріктігін сақтайтын негізгі ағза жанашыры. Қан құрамындағы холестеринді төмендетеді. Айтпақшы, кальций ағзаға сіңімді болуы үшін D витамині, фосфат, магний, мырыш, марганец, аскорбин қышқылы ауадай қажет.

39 Білгенге маржан Кальцийдің табиғи қосылысы – әкті ғалымдар көп уақытқа дейін жай зат ретінде санап келді жилыағылшынхимигіГ. Дэвиаздапылғанданғансөндірілгенәктіэлекролиздеп, сынапкатодынаамальгаматүріндетүріндебөлінгенбұрынбелгісіз металлбөліпалды, оғанлатынша кальций – Calx әкденегатауберді.Са тіршілік тірегі Табиғи қосылыстары: сульфат тарсульфат тар CaS0 4 2Н20 ғаныш, карбонаторкарбонатор - СаС0 3, доломит СаС0 3 2MgC0 3 ;доломит фосфаттарыфосфаттары - фосфорит Са 3 (Р0 4 ) 2, апатит Са 5 (Р0 4 ) 3 0Н, фто рапатит Са 5 (Р0 4)3 Ғ, флюорит СаҒ 2. фосфоритапатитфто рапатитфлюорит

40 Кальцийдің қосылыстары табиғатта кең таралған. Ол жер қыртысындағы мөлшері бойынша 5 - орын аллоды, ал массасы бойынша 3, 6%. Табиғатта кальцийдің қосылыстарын кез келген жерде кездестіруге болады: өйткені тау мен сары топырақты қазбалар кальций тұздарынан құралған. Ол теңіз бен өзен суларында да кездеседі, өсімдік пен жануар организмінің құрамына кіреді. Адам организмінде 1 кг – ға дейін кальций бар, ол сүйектің, тіс эмалінің, қанның құрамында болады. Қазақстан жерінің бәрінде дерлік кальций қосылыстары кең таралған. Фосфориттің ең ірі кен орындары Жамбыл облысындағы Қаратау тауларында, Ақтөбе облысындағы Шилісайда бар. Бағалы қызғылт түсті ұлутас Маңғыстауда, гипс Жамбыл облысында, цементке қажетті балшық Шымкент, Семей маңында өндірілсе, әктастың қоры және отқа төзімді балшық еліміздің көптеген облыстарында өндіріледі

41 Қальцийдің ең көп көлемі күнжіт майының құрамында екені медицинаға бұрынна бері мәлім! Сүзбе мен ірімшікке қарағанда бірнеше рет көп. Алматыда бірегей « сумық сығу » технологиясы бойынша 100% табиғи « Бонн » күнжіт майы өндіріледі. Майдың сумық сығуында өндірістің барлық кезеңдерінде температура 55°C аспайды. Осыған орай майда барлық пайдалы заттар, дәрумендер, микро және макроэлементтер сақталлоды. Бұған қоса күнжіт майында Е дәрумені, сезамин, сезамолин, аминқышқылдары, және де олеин, линол, пальмитин, стеарин және арахин қышқылдары бар. Бұл қышқылдар ағзаның қалыпты жұмыс істеуі үшін ауыстарылмайтын және қажетті болып табылады. Медициналық зерттеулер статистикасы « Бонн » күнжіт майы күніне 1 ас қасықтан ішу ағзадағы кальцийдің көлемін 3 есе рет көбейтетінін көрсетті.

42

43

44 « Бонн » күнжіт майы тамақтанудың ауыстырылмайтын өнімі болып келумен бірге, оны дене мен шашқа күтім көрсету үшін қолдануға да болады. Күнжіт майының тері денсаулығын қалпына келтіру, жаралар мен жарылған жерлерін жазу қасиеттері бар. Ол теріні керемет ылғалдандырады, жұмсартады және тітіркенуді басады. Майдың құрамындағы антистрестік элемент – магний – беттің және дененің бұлшық еттерін тыныштатып, босаңдатуға көмектеседі, сол арқылы теріге балғындық, жастық шақ пен денсаулықты қайтарады, май бездерінің жұмысын қалпына келтіреді. Күнжіт майын күнде дәрумендер, макро- және микроэлементтер көзі ретінде 1-2 ас қасықтан ішу керек. Бұл жастық шақты, сұлулық пен денсаулықты табиғи жолмен сақтап қалуға көмектеседі. Сыртқы қолдану үшін косметикалық мақсаттарда: теріні ылғалдатады және құнарландырады, шаштың өсуін тездетеді, массаж үшін өте жарамды. « Бонн » күнжіт майының сапасы мен қауіпсіздігі ҚР Тағамтану институтымен, және де « халал » сертификатымен дәлелденген. Денсаулығыңызға – кальцийдің бай көзі - « Бонн » күнжіт майымен қамқорлық көрсетіңіз!

45 Биологиялық маңызы Қанның ұюын қамтамасыз етеді Сүйек құрауға қатысады Жүрек бұлшық еттерінің жұмысына қатысады Бүйректің су бөліп шығару жылдамдына

46

47 Кальций дәрілердің құрамына қосылады, бірақ аз мөлшерде. Сондықтан кальций глюконаттың өзі жақсы немесе қазір басқа витаминдермен қосылған түрлері сатылымда бар. Пайдасы негізінен сүйектерді қатайтуда және тістің жақсы өсуіне мол әсерінде. Ағзада кальций жетіспеушілігі жасы ұлғайған адамдарды остеопороз, остеохондрит сияқты ауруларға шалдықтырады. Кальций жетіспегеннен адам анемияға шалдығады, буындары сырқырап, аяқ-қол бұлшық еттері қақсайды. Тіс жегісі ауруларына ұшырайды. Ал жас балаларда рахит ауруы пайда болады. Сондықтан кальций мол тағамдарды жиі қабылдаған жөн. Ол сүт тағамдарында, оның ішінде сыр, ірімшікте көп болады. Көкөністерде, жаңғақтың барлық түрлерінде мол болады.

48 *Дәрігерлердің айтуынша, жас аралығындағы адамға күнделікті миллиграмм кальций, ал жас балаларға тәулігіне миллиграмм кальций қажет екен. Ең бірінші, кальций ас қорыту жұмы­сына, жүйкеге, адамның қорға­ныс қабілетінің жетілуіне және шәуһат өндіру жүйесіне қаты­сады. Екіншіден, кальций қанды тазалау және жүректің бірқалып­ты жұмыс істеуіндегі басты құрам болып табылады. Адам салма­ғының 9 пайызын қан құрайды, ал жүрек – қанды ай­дай­тын «на­сос». Кальцийдің үшінші міндеті – жүйке жүйесі арқылы белгі беру. Оны ми басқарып отырады. Кальций, төртіншіден, бұл­шық еттердің ширығуы мен босаңсумына жауап береді. Егер кальций жетіспесе, адам­­ның сезу, көру, сөйлеу, тағы басқа мүм­кіндіктері бұзыла бастайды. Егер кальций аз бокса, ми безі ағза мүшесінің белгілі бір бөлігіне бұйрық береді де, ол басқа бір мүшенің есебінен толықтырылады. Мысалы, сүйек­тегі қанды алып, оны қан құрамының өзегіне қо­сады.

49

50 Кальций жетіспеген кезде остеопороз сияқты ауру пайда болып дамуы мүмкін. Бұл ауру жастың шегіне жеткен барлық адамдарда үрей тудырады, өйткені осы жаста остеопороз аса жиі өзін өзі таныта бастайды. Бір байқаусыз қимыл жасасаңыз болды, осал бола қалған сүйек сынып қалдаы! Алайда, бұл қасірет кейде жас адамдарда да кездеседі … Ауру көп уақыт бойы айқын белгісіз ағуы мүмкін. Остеопорозда болатын сүйектің сынуы шағын жарақат алғанда, мысалы, жай құлап қалғанда да пайда болуы мүмкін. Остеопорозда болатын омыртқалардың сынуы ауыр нәсре көтергенде пайда болуы мүмкін. Аса қауіптісі тәуекел тобына кіретін егде жастағы адамдада жиі кездесетін жамбас сүйегінің мойнын сындыру.

51

52 Егер кальций аз бокса ми безі ағза мүшесінің белгілі бір бөлігіне бұйрық береді де, ол басқа бір мүшенің есебінен толықтырылады. Мысалы, сү­ йектегі қанды алып, оны қан құрамының өзегіне қосады. Осы кезде сүйек жұқарып, ери­ді. Нәтижесінде шаш, тырнақ сынғыш, тіс құрттағыш, бел мен тізе жиі қақсайтын болады. Жалпы, адам ағзасы 35 жас­тан асқаннан кейін жетіс­пеген кальцийді сүйектен аллоды­. Содна сүйек кеуектене бастайды. Ал 70 жасқа жеткенде кальцийдің 30 пайыз қорын жоғалтуы мүмкін. Сондықтан бас ауруы, ұйқысыздық, іш қатуы, аяқтың қақсауы жиі мазалай бастайды. Сүйек­тің жұқаруы – остеопороз дер­ті де кальций жетіспеу­шілігінен туындайды. Ал енді кальцийдің мөл­шеріне тоқталайық. Адамның дене салмағының 2 пайызын кальций құрайды. Оның 99 пайызы қаңқа сүйектерінде, тіс пен шашта, тырнақта. Осы қаңқа сүйектері адамның жү­ріп-тұруын, ішкі мүшелерді қорғап тұрады. Ағзадағы барлық кальцийдің 1 пайызы қанда, адам тінінде және жасушалар арасындағы сұйықтықта болады. Қысқасы, кальций жетіс­пеушілігі адамды іштен «кемі­ріп», түрлі сырқаттарға соқтырады екен. Ал ауырған адам оның себебін басқа жақтан іздеуі мүмкін. Мұндай қателікке жол бермеу үшін дәрігермен кеңесіп, ағзадағы кальций мөлшерін қалыпты сақтауға әрекет жасаған жөн-ау.

53 Рахит немесе мешел ауруы балаларда екі жасқа дейін көп кездесетін сүйек ауруы. Балаларда Д дәруменінің жетіспеушілігі мен күннің ультра күлгін сәулелерінің жеткіліксіз мөлшерде болуы салдарынан пайда болатын ауру. Көбінесе күзде, қыста туылған балалар ауырады. Рахит ауруы кезінде минералды зат алмасу процесі мен сүйектің түзілуі бұзылады. Бала жасөспірім шағында ауырса оның салдары бойының өсуіне де әсер етеді. Нәресте ауырған жағдайда аурудың клиникалық белгілері біліне бастайды. Ең алдымен нәрестенің ұйқысы бұзылады, желке жағында қызыл дақтар пайда болады. Ұйқысы бұзылған нәресте мойнын ары-бері үйкалей беруі мүмкін. Соның әсерінен желке шашы түсе бастайды. Нәресте тершең болып, теріден ащы иіс шығады. Бұл кезеңде сүйектегі алғашқы өзгеріс байқалмайды.

54

55 Рахит ауруының үш кезеңі болады. Аурудың белгілері кезеңдеріне қарай өзгеріп отыруы ықтимал. Рахит ауруыныңалғашқы кезеңдегі белгілері мынадай: мазасыздық; тершеңдік (көп терлеу); шүйде (желке) бөлігіндегі шаштардың түсіп қалуы; асқа денег тәбеттің төмендеуі; бауыр мен көк бауырдың үлкейіп, анемияның артуы. Мешелдіктен толық айығу үшін аталған кезеңнен бастап жақсы профилактикалық емдеу жұмыстарын жүргізу керек. Егер осы кезеңде дұрыс профилактикалық жұмыс жүргізілмесе, онда аурудың ары қарайғы қауіпті ортаңғы кезеңіне өтеді. Әсіресе «Д» дәруменін жеткілікті қабылдымаған, көмір қышқыл газды ауамен көп тыныс алып, таза ауада жиі болмайтын балаларда рахит ауруы ауыр өтеді. Ортаңғы кезеңдегі рахиттің белгілері: бассүйек жілігі мен кеуде клеткаларының деформациясы жамбас сүйегінің тарылуы; аяқтардың қисаюы; ішкі ағза қызметінің бұзылуы; бала мазасызданып, бірден нашарлап кетуі мүмкін.

56

57 2. Сыныптан бір шықпайды, Тимесең жұқпайды. Жәрдемінсіз бұл заттың, Оқушы сабақ ұқпайды..... (Бор, СаСО 3 ) 3.Мұғалімнің бірінші керегі, Ол жоқ бокса, қайда дер еді. Формуласын бұл тұздың, Қане кім айтып береді..... (СаСО 3 )

58