Орында ғ ан: На қ ыпбаева А., Д ә улет Ә Тобы:106 ФК -Б Қ абылда ғ ан: Сызды қ А.

I. КІРІСПЕ II.Негізгі б ө лім: 1.D- элементтері. 2.Вольфрам,кобальт,ванадий элементтері. 3.Марганец темір ж ә не оны ң қ осылыстары. 4.Никель ж ә не палладий элементтері. III. Қ орытынды. IV.Тест V.Глоссарий VI.Пайдалан ғ ан ә дебиеттер.

Д.И.Менделеев орыс химигі, ол химиялы қ элемен- терді ң периодты қ кестесін жаса ғ ан улы химик,педагог, ғ алым. Соны ң атымен б ұ л менделеев кестесі деп атал ғ ан.Ол элементтерді валенттігіне, радиусына,е ң бастысы S, P, D, F элементеріне жіктеді.

Тантал Вольфрам Рений ТанталРений Вольфрам менделеев кестесіндегі атом н ө мірі 74-ші элемент.Б ұ л ауыспалы, ашы қ - к ү лгін т ү сті е ң қ иын бал қ итын метал. таза к ү йінде б ұ л метал платина сия қ ты к ү лгін -а қ т ү сте болады.Валенттігі 2- ден 6 – ғ а дейін. Т ұ ра қ тысы ж ә не 3 валенттігі т ұ ра қ сыз.Вольфрам таби ғ атта таза к ү йінде кездеспейді. Ол оттекпен бірге марганец, кальций,мыс ж ә не т.б.элементтерді ң қ оспасынан т ұ рады.Мысалы ретінде кальций вольфраматы CaWO 4. Б ү гінгі к ү нде вольфрам қ орыны ң к ө бісі Қ аза қ стан, Қ ытай,А Қ Ш елдерінде. Ә лемде жылына мы ң тонна вольфрам ө ндіріледі. Б ұ л элементті ң вольфрам деп аталуы XVI ғ асырда ғ ы белгілі вольфрамит минералынан келіп шы ққ ан Вольфрам W 183,84 4f 14 5d 4 6s 2

Кобальт жылтырауы қ аппа қ метал.Оларды темірмен салыстыр ғ анда қ аттылау да омырыл ғ ыштау металдар. Fe-Co-Ni қ атарында химиялы қ белсенділігі т ө мендейді.Олар қ ыздырыл ғ ан кезде 300 °C.кобальт оттекпен ө зара ә рекеттеседі. Кобальтты ң барлы қ оксиді сутек ар қ ылы тоты қ сызданады. Со 3 О 4 + 4Н 2 3Со + 4Н 2 О. Кобальтты жылыт қ ан кезде ол галогендермен реакция ғ а т ү седі,кобальт (ІІІ ) тек фтормен реакция ғ а т ү седі. 2Co + 3F 2 2CoF 3, но, Co + Cl 2 CoCl 2 27 Кобальт Co 58,933 3d 7 4s 2

Ванадий V (лат. Vanadium).лат. металдарды ң ішіндегі е ң улысы болып табылады.Оны ң улылы ғ ы қ осылыста ғ ы валенттігі арт қ ан сайын артады.Оттекпен ванадий бірнеше окситтерді т ү зеді. VO, V 2 O 3, VO 2,V 2 O 5. Ванадий +2 ж ә не +3 тоты ғ у д ә режелерін к ө рсетеді, біра қ ә детте ол +5 тоты ғ у д ә режесінде болады. VO 2 амфотерлі, V 2 O 5 қ ыш қ ылды оксид,ванадийні ң бас қ а оксидттері негізгі болып табылады.Ванадийні ң галогендері гидролизденеді.Мысалы ретінде ванадий фториді -VF 5. Б ұ л метал қ ан айналымында ө згерістер тудырады,тыныс алу м ү шелеріне, теріге ә сер етеді. Қ оныстан ғ ан жерлерді тазалау, қ оныстан ғ ан жерлер территориясында пайда болатын қ алды қ тарды жинау, транспорттау ж ә не залалсыздандыру іс шараларын организациялау ж ә не техникалы қ ұ йымдастыратын комплекс Ванадий V 50,942 3d 3 4s 2

Марганецті ң жер қ ыртысында ғ ы м ө лшері 0.1%(массалы қ ) ү лесті құ райды.Таза марганец - ол к ү містей а қ т ү сті, бал қ у температурасы 1244 °C.Б ұ л метал металдарды ң кернеулік қ атарында Al мен Zn арасында орналас қ ан. Марганец барлы қ ө сімдіктер мен жануарларды ң организмінде болады.Ол тоты ғ у тоты қ сыздану ж ү йесіні ң катализдейтін ферменттерді ң құ рамына кіреді.Марганец қ осылыстары а ғ за ү шін қ ажетті С д ә руменіні ң сінтезделуіне қ атысады. Марганец концентрлі к ү кірт қ ыш қ ылымен реакция ғ а мына ретпен т ү седі: Mn + 2H 2 SO 4 (конц.) MnSO 4 + SO 2 + 2H 2 OH 2 SO 4MnSO 4SO 2H 2 O Ал азот қ ыш қ ылыны ң ыдырау реакциясында болса ол: 3Mn + 8HNO 3 (разб.) 3Mn(NO 3 ) 2 + 2NO + 4H 2 O болады.Марганец-HNO 3Mn(NO 3 ) 2NOH 2 O тен келесі оксидтер пайда болады: MnO, Mn 2 O 3, MnO 2. Калий перманганатын қ ыздыр ғ анда малекула ішіндік тоты ғ у тоты қ сыздану есебінен оттекті ң б ө лінуімен оны ң ыдырауы ж ү реді. 2KMnO 4 (t) K 2 MnO 4 + MnO 2 + O 2 MnO Марганец Mn 54,938 3d 5 4s 2

Темір (Fe) периодты қ ж ү йені ң VIII тобыны ң химиялы қ элементі. Ауада қ ыш қ ылданып тот басады. Таби ғ атта тарау бойынша темір IV орын алады; 300-ге шама минералдарды құ райды. Металл ө німдеріні ң 95% темір ж ә не к ө міртек, одан бас қ а элементтерді ң құ ймасы болып табылады. Темір (а ғ ыл.Iron, франц.Fer, неміс.Eisen) жеті ежелгі металлдарды ң бірі. Шамамен адам бас қ а металлдар ғ а қ ара ғ анда бірінші метеориттік темірмен таныс қ ан болуы керек, ө йткені ол темірді жер теміріне қ ара ғ анда о ң ай тану ғ а болады. Оны ң құ рамында 5 – 30 % дейін никель бар. Темірді ң ежелгі тілдегі атаулары бізді ң ата – бабамызды ң б ұ рыннан ол металлмен таныс екенін білдіреді. К ө п халы қ тар темірді аспаннан т ү скен металл деп таныс қ ан болып саналады. Ө йткені олар бірінші к ү м ә нсіз метеориттік темірмен таныс қ ан. Ежелгі мысыр елі темірді би – ни – пе ата ғ ан (бипинет, коптік бипине) тілме – тіл ол с ө з (аспанды қ руда немесе аспанды қ металл) деген ма ғ ынаны білдіреді. Месопотамияда ал ғ аш қ ы эпохасында ғ ы Урдинастиясы темірді ан – бар (аспанды қ темір) деп ата ғ ан. Эберс (б.э.д 1500 ) папирусында темір туралы 2 ма ғ л ұ мат бар: бірінші жа ғ дайда Кейзи қ аласынан шы ққ ан металл туралы айтылса, бас қ асында аспанда жасал ғ ан металл (арпет) туралы айт қ ан.

Ежелгігректік сонымен қатар солтүстік – кавказдық темірдің аталуы – зидо, латын тілінде сақталып қалған көне сөзбен байланысты, siderous (жұлдызды sidus – жұлдыз, жарқырама). Ежелгі және қазіргі армян тілінде темірді еркат деп атайды, ол аспаннан жауған (құлаған) дегенді білдіреді. Темір біздің уақыттағы негізгі металл дап айтуға болады. Бұл химиялық элемент жақсы зерттелген. Соған қарамастан оқымыстылар темірді кім және қашан ашқанын білмейді. Ол көп уақыт бұрын болған. Темір бұйымдарды адамдар б.з.д I ғ. Мыңжылдықтан бастап пайдаланған. Сол кезде темір дәуірі басталған. Еуразия мен Азияда металл өндірістігі б.з.д VII ғасырларда дами бастаған. Темір кендері әртүрлі геологиялық шарттарға байланысты пайда болады; кеннің құрамының әртүрлі болуы және олардың орналасу жағдайы осыған байланысты. Темір кендері келесі өндірістік типтерге бөлінеді: 1. Гидрогетит 30 – 50% темір 2. қызыл железняктар немесе гемотиттік кендер 51 – 66% темір 3. магниттік железняктар 50 – 66% темір 4. сидеритті немесе карбонатты кендер 30 – 35% темір 5. силикатты темір кендер 25% темір

Таби ғ атта алтынны ң тек бір ғ ана изатопы белгілі.Алтын таза сап к ү йінде орналасды,оны ң д ә нді т ү йірлері кварцта немесе кварц құ мдарында, кейде ү лкен сап к ү йінде кездеседі.Алтынны ң қ оспалары мырышты ң, қ ор ғ асынны ң ж ә не мысты ң сульфиттік кенішінде кездеседі.Таза алтын ө те ж ұ мса қ бол ғ анды қ тан ө те сирек қ олданылады,ол к ү міс ж ә не мыс пен ед ә уір қ атты құ йма береді ж ә не осы құ йма т ү ріндегі алтын негізінен е ң к ө п қ олданыста болады.Алтын е ң нашар белсенді метал дарды ң бірі. Алтын туберкулез тая қ шасына организмні ң қ арсыласуын к ө теру ү шін пайдаланады.Б ұ л т ұ р ғ ыда ғ ы е ң п ә рменді препарат алтын мен натрий ді ң тиосульфаты, оны этритематозды жегіге қ арсы қ олданады.

Никель жылтырауы қ аппа қ метал.Оны темирмен салыстыр ғ анда қ аттылау да омырыл ғ ыштау метал.Никелді ң қ осылыстары Со ІІ қ осылыстарына ұқ сас.Никелді ң оксиді мен о ғ ан с ә йкес гидроксиді жасыл т ү сті.Мысалы ғ а алатын болса қ никель сульфаты. Никель алюминотермиялы қ ә діс ар қ ылы да алынады : 3NiO + 2Al = 3Ni +Al 2 O 3 Никелді ң е ң негізгі т ұ здарына:ацетат, хлорид, нитрат ж ә не сульфаттар кіреді. Никель биохимиялы қ процесстерге қ атысады.Оны ң организмдегі м ө лшері аса ү лкен болмаса да ол қ ан жасауда ғ ы кобальтты ң ә рекетін к ү шейтеді, к ө птеген ферменттерді ң ә рекетіне ы қ пал етеді, құ рамында к ү кірт болатын, амин қ ыш қ ылдарды ң синтезіне о ң ә сер етеді. Никель та ғ ы машина б ө лшектерін қ аптауында ке ң қ олданылатын, ысты ққ а т ө зімді,ж ә не бас қ ада болаттарда легірлеуші элемент болып табылады.Никель т ұ здарыны ң қ олданылуында тері аурулары кездеседі.

Рений шашыранды метал ғ а жатады.Ол химиялы қ қ асиеті бойынша вольфрам мен осмиге ұқ сас.Ол жина қ ы к ү йінде оттекпен ә рекеттеспейді, біра қ та ұ нта қ ты к ү йінде оттекте жанады ж ә не рений оксидін Re 2 O 7 т ү зеді.Re 2 O 7 Платинамен немесе вольфраммен ренийді ң құ ймаларын термопарды, электр шамын,электрлік т ү йістірушілерді дайындау ү шін пайдаланады. Ұ нта қ тал ғ ан рений к ө птеген органикалы қ синтездерге катализатор. Элементті 1925 жылы неміс химиктері Ида ж ә не Вальтер Ноддакстар аш қ ан.Элементті ң атауы Ида Ноддаксты ң т ұғ ан жері Германияны ң Рейнс провинциясынан алын ғ ан Рений Re 186,207 4f 14 5d 5 6 s 2

4343 Технеций Tc 97,907 4d 6 5s 1 Б ұ л элемент нуклидтерді ң б ө лінуі ар қ ылыда т ү зіледі. 232Th, 233 U, 238 U, 239 Pu232Th 233 U 238 U 239 Pu Кислородпен -Tc 2 O 7 ж ә не TcO 2, хлор ж ә не фтормен- гологенид- тер, TcX 6, TcX 5, TcX 4,к ү кіртпен- сульфидтер Tc 2 S 7 и TcS 2. т ү зеді. Технеций радиактівті ауыспалы к ү лгін т ү сті элемент.Элементті ң химиялы қ құ рамы Mn пен Re ғ а ұқ сас. -1 ден +7 ге дейінгі тоты ғ у д ә режелерін к ө рсетеді. Активтилігі бойынша технецийді ң орналасуы:Активтилігі бойынша технецийді ң орналасуы: Eu, Sm, Li, Cs, Rb, K, Ra, Ba, Sr, Ca, Na, Ac, La, Ce, Pr, Nd, Pm, Gd, Tb, Mg, Y, Dy, Am, Ho, Er, Tm, Lu, Sc, Pu, Th, Np, U, Hf, Be, Al, Ti, Zr, Yb, Mn, V, Nb, Pa, Cr, Zn, Ga, Fe, Cd, In, Tl, Co, Ni, Te, Mo, Sn, Pb, H 2, W, Sb, Bi, Ge, Re, Cu, Tc, Te, Rh, Po, Hg, Ag, Pd, Os, Ir, Pt, AuEuSmLiCsRbKRaBaSrCaNaAc LaCePrNdPmGdTbMgYDyAmHo ErTmLuScPuThNpUHfBeAlTiZr YbMnVNbPaCrZnGaFeCdInTlCo NiTeMoSnPbH 2WSbBiGeReCuTeRhPoHgAgPdOsIrPtAu Технеций азот ж ә не сульфат қ ыш қ ылдарымен о ң ай, ә рі тез реакция ғ а т ү седі.Элементті ң изатоптарына келсек ол 92 - ден 107 -ге дейінгі массаларды к ө рсетеді.

Палладий сегізінші топты ң бесінші периодында орналас қ ан Д.И.Менделеев кестесіндегі атомды қ н ө мірі 46. -ші элемент. Палладий сумен,аралас қ ыш қ ылдармен,аммиак гидратымен реакция ғ а т ү спейді. Ол концентрлі к ү кірт ж ә не азот қ ыш қ ылдармен,галогендермен реакция ғ а т ү седі. Pd + 2HCl(к)+ 2Cl 2 = H 2 [PdCl 6 ] Pd + 2KCl + Cl 2 = K 2 [PdCl 4 ]; Pd + 4HNO 3 (к)= Pd(NO 3 ) 2 + 2NO 2 + 2H 2 O Б ұ л монеталар палладийдан жасал ғ ан.

Палладий элементін 1803 жылы англия химигі Вильям Воллостон аш қ ан, біра қ м ұ ны ал ғ аш зерттеген неміс ғ алымы Олберт Паллада бол ғ анды қ тан, соны ң есімімен б ұ л элемент палладий деп аталды.

Полоний алтыншы топты ң, алтыншы периодында орналас қ ан н ө мірі 84- элемент.Полоний ж ұ мса қ к ү лгін -а қ радиактівті метал.Металды қ полоний ауада тез тоты ғ ады.М ұ ны ң белгілі оксидтеріне полоний диоксиді РоО 2, ж ә не полоний моноксиді РоО кіреді. Гологендермен тетрагалогендер т ү зеді. Қ ыш қ ылдармен ә рекеттескенде Ро 2+ катионын т ү зеді: Ро + 2HCl PoCl 2 + Н 2. Қ ыш қ ыл т ұ з ж ә не магний қ атысуымен полоний сутек т ү зіледі: Ро + 2HCl PoCl 2 + Н 2. Полоний қ осылыстары: полоний гидриді (PoH 2 ), полоний (ІІ )оксиді(PoO), полоний (ІІ) хлоріді (PoCl 2 ), полоний (ІІ )бромиді (PoBr 2 ), полоний (ІІ) сульфиді (PoS), полоний (ІV) оксиді (PoO 2 ),полоний (IV) хлоріді (PoCl 4 ),полоний( IV) бромиді(PoBr 4 ), полоний( IV) йодиді(PoI 4 ), полоний (IV) нитраты (Po(NO 3 ) 4 ), полоний (VI) оксиді (PoO 3 ), натрий полониді (Na 2 Po), полоний сульфаты (Po(SO 4 ) 2 ), калий полонаты (К 2 РоО 4 ), кремний полонаты (Po 2 Si). Ә лемдегі полонийді ң 98 % Ресейде жылды ң м ә ліметтеріне қ ара ғ анда полонийді ң 33 изотопы бар. Олар 188 мен 220 аралы ғ ында ғ ы массалар ғ а те ң.

Молибден алтыншы топты ң бесінші периодында орналас қ ан атом н ө мірі 42-ші элемент.Жай молибден ауыспалы,ашы қ -к ү лгін т ү стегі метал. Ө ндірісте молибденні ң алынуы: Молибденні ө ндірісте флотоционды қ ә діс ар қ ылы алады.Алын ғ ан ө німді МоО 3 т ү зілгенге дейін жа ғ ады. 2MoS 2 + 7O 2 2MoO 3 + 4SO 2,MoS 2O 2MoO 3 Кейін МоО 3 ке сутек біріктіріледі. MoO 3 + H 2 Mo + H 2 OH 2 С ө йтіп молибден алынады. Молибденнен оксигологенидтер т ү зіледі: MoOF 4, MoOCl 4, MoO 2 F 2, MoO 2 Cl 2, MoO 2 Br 2, MoOBr 3 Молибденні ң кейбір қ осылыстары: молибденитмолибденит MoS 2 (60 % Mo), повеллит СаМоО 4 (48 % Мо), молибдит Fe(MoO 4 ) 3 ·nH 2 O (60 % Mo) и вульфенит PbMoO 4.повеллитмолибдитвульфенит

Осмий химиялы қ периодта орналас қ ан атом массасы 76 -ші элемент.Б ұ л элемент платиналы металдар тобына кіретін ауыспалы металдарды ң бірі.Осмийді ң алынуы: Na 2 [OsO 2 (OH) 4 ] + 3H 2 = 2NaOH + Os + 4H 2 O. Б ұ л элемент негізінен Ресейді ң ( Сибир,Урал ), А Қ Ш -ты ң (Альяска, Калифорния), Калумбияда,Канадада,О ң т ү с- тік Африка елдерінде кездеседі. Осмийді ң тоты ғ у кезе ң дері: 2 Na 2 Os(CO) 4Na 2 Os(CO) 4 1 Na 2 Os 4 (CO) 13Na 2 Os 4 (CO) 13 0 Os 3 (CO) 12Os 3 (CO) 12 Осмийді ң изатоптары: 184 Os, 187 Os, 188 Os, 189 Os, 190 Os и 192 Os 7676 Осмий Os 190,23 4f 14 5d 6 6s 2

7878 Платина Pt 195,08 4f 14 5d 9 6s 1 ]. Платина сегізінші топты ң алтыншы периодында орналас қ ан атом н ө мірі 78- ші элемент.1748 жылы испания математигі А. де Ульоа е ң ал ғ аш европа ғ а платина ү лгілерін Перудан алып келеді.Ал ғ аш қ ы платинаны 1803 жылы англиялы қ химик У.Воллостан алады.Ресейде платина 1819 жылы Оралда жа ң а сібірлік метал, я ғ ни платинаны басында а қ алтын деп ата ғ ан.Платинаны ң химиялы қ қ асиеті полладий ғ а ұқ сас, біра қ платина тек ысты қ хан ара ғ ымен ә рекеттеседі. 3Pt + 4HNO HCl = 3H 2 [PtCl 6 ] + 4NO + 8H 2 O Платина б ұ л гидроксидтері амфотерлі болып келеді: Pt(OH) 2 + 2NaOH = Na 2 [Pt(OH) 4 ], Pt(OH) 2 +4HCl = = H 2 [PtCl 4 ] + 2H 2 O, Pt(OH) 4 + 6HCl = H 2 [PtCl 6 ] + + 4H 2 O, Pt(OH) 4 + 2NaOH = Na 2 [Pt(OH) 6 ]. Негізінен платина инертті металдарды ң бірі болып келеді.

Жер қ ыртысында ғ ы хромны ң саны 0.02% құ райды.Хром ө те қ атты, қ иын бал қ иды.Ол ауада, суда ж ә не оттекте т ұ ра қ ты, біра қ таза оттекті ң жалынында, я ғ ни жо ғ ары температурада жанады.Азот қ ыш қ ылымен ж ә не тоты қ тырушы қ ыш қ ылдар қ оспалармен де ө зара ә рекеттеспейді. Орташа концентрацияда ғ ы к ү кірт, т ұ з, бромсутекті қ ыш қ ылдармен баяу ә рекеттеседі.Метал к ү йіндегі таза хромды оны ң оксидтерінен алюминий ді ң к ө мегімен тоты қ сыздандыру ар қ ылы ( алюминотермиямен ) алады. Хром қ ыздыр ғ ан кезде оттекпен, хлормен, к ү кіртпен, азотпен,кремниймен, ә рекеттеседі.Хлор гидролизі сілтілермен ө зара ә рекеттесіп хромиттер т ү зеді. Хромны ң техникалы қ қ олданылуы жалпы белгілі жай.Хром аса берік болатты,никелдік ж ә не мысты қ құ ймаларды алу ү шін барынша ке ң інен қ олданылады.Хроматтар мен дихроматтар тері илеу, то қ ыма ө ндіру, лак бояулар мен фармацевтикалы қ ө нерк ә сіптерінде пайдаланады. Хроматтар мен дихроматтар к ү шті тоты қ тыр ғ ыштар. Сонды қ тан оларды ә рт ү рлі заттарды алу ү шін ке ң інен пайдаланады.

Хассий Мейтнерий Дармштадтий ХассийДармштадтий Мейтнерий (лат. Meitnerium, Mt) сегізінші топты ң жетінші периодында ғ ы атом н ө мірі 109-ші элемент. Атом массасы [276] а. е. м. (г/моль) Электронды қ конфигурациясы 5f 14 6d 7 7s 2.Б ұ л элементлат.а. е. м.гмоль жасанды синтезделген.Е ң ал ғ аш ол 1982 жылы висмут пен темірні ң қ осылысынан алын ғ ан : 209 Bi+ 58 Fe 266 Mt+n. Б ұ л элемент австрия физигі Лиза Мейтнер атына байланысты қ ойыл ғ ан ж ә не жылы оны д ұ рыс деп бекітті.Мейтнерий изотоп- тары: 266 Mt Mt Mt Mt Мейтнерий Mt (276) 5f 14 6d 7 7s 2

1. htt.\\ru.wikipedia.org/windex 2.Бейорганикалы қ химия бойынша студеттерді ң ө зіндік ж ұ мысына арнал ғ ан о қ улы қ шымкент-2006ж 3.Бейорганиклы қ химия.шымкент- 2008ж Патсаев Ә. Қ. Жайлау С.Ж. Махатов Б. Қ. Мамытова В. Қ.