ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

І.Кіріспе Жалпы түсінік ІІ.Негізгі бөлім 1. Инфляция туралы түсінік 2. Жұмыссыссыздық туралы түсінік

Инфляция (лат. inflatio – «қабыну», «ісіну») бұл бағаның өсуінен, тауарлар тапшылығынан және тауарлар мен қызметтер сапасының төмендеуінен туындайтын ақшаның құнсыздануы, сондай-ақ оның сатып алу қабілетінің төмендеуі. Инфляция бұл кез келген экономикалық даму үлгісіне тән объективті құбылыс. Инфляцияның себептері айналыс және өндіріс саласында орын алады.лат. Инфляция (лат. inflatio – «қабыну», «ісіну») бұл бағаның өсуінен, тауарлар тапшылығынан және тауарлар мен қызметтер сапасының төмендеуінен туындайтын ақшаның құнсыздануы, сондай-ақ оның сатып алу қабілетінің төмендеуі. Инфляция бұл кез келген экономикалық даму үлгісіне тән объективті құбылыс. Инфляцияның себептері айналыс және өндіріс саласында орын алады.лат.

Инфляция тарихы жылдары Солт ү стік Америкада т ә уелсіздік ү шін бол ғ ан со ғ ыс долларды ң құ нсыздануына ә келіп со қ ты. Францияда жылдары революция кезінде ө ндірілген қ а ғ аз ассигнаттар бір жылда 883 есе құ нсызданды. Еркін б ә секе кезіндегі капитализм жа ғ дайында инфляцияны со ғ ыс, да ғ дарыстан, стихиялы қ апаттар кезінде болатын несие а қ шаларыны ң алтын ғ а айрыбасталуыны ң то қ тауы кезінде пайда болды.Солт ү стік АмерикадаФранцияда

* Қ азіргі инфляция мынадай факторлар ғ а байланысты: 1. А қ ша айналысыны ң факторларына: бюджет тапшылы ғ ын жабу ғ а пайдаланыл ғ ан, шексіз к ө п а қ шаны ң эмиссиялануы есебінен айналыс аясыны ң арты қ а қ ша массасына толып кетуі; халы қ шаруашылы ғ ыны ң арты қ несиеге толуы. 2. А қ шалай емес факторлар ғ а: қ о ғ амдык ө ндірістегі те ң сіздікке, шарушылы қ ты ң шы ғ ынды қ тетігіне, мемлекетті ң экономикалы қ саясаты, оны ң ішінде салы қ саясаты, ба ғ а саясаты, сырт қ ы экономикалы қ саясатына байланысты факторлар жатады. * Атал ғ ан факторларды ң қ анат жаюына байланысты инфляцияны ң екі т ү рі болады: с ұ раныс ж ә не шы ғ ын ( ұ сыныс) инфляциясы. * С ұ раныс инфляциясы т ө мендегідей факторларды ң ә серінен туындайды: ә скери шы ғ ыстарды ң ө суі, я ғ ни ә скери техникаларды ң азаматты қ салаларда пайдалану қ ажеттігінен, н ә тижесінде а қ ша баламасы айналыс ү шін арты қ болып қ алады; мемлекеттік бюджет тапшылы ғ ы ж ә не ішкі қ арыздарды ң ө суі, я ғ ни мемлекетті ң қ ыс қ а ж ә не орта мерзімді міндеттемелерін шы ғ ару есебінен бюджет тапшылы ғ ын жабу н ә тижесінде мемлекетті ң ішкі қ арызы артады; несиелік экспанциялау, я ғ ни елді ң орталы қ банкіні ң коммерциялы қ банктер мен ү кіметке несие беретін несиелер к ө леміні ң ұ л ғ аюын сипаттайды; импорттал ғ ан инфляция, я ғ ни шетел валюталарын сатып алу барысында тауар айналымына қ ажеттілікті ң ү стіне ұ лтты қ валютанын, эмиссиялануы; ауыр ө нерк ә сіп саласына ө те к ө п м ө лшерде инвестация ж ұ мсау. * Шы ғ ын ( ұ сыныс) инфляциясы б ұ л ба ғ а белгілеу ү дерісіне ә сер ететін мынадай факторларды ң болуымен сипатталады: * е ң бек ө німділігіні ң ө суін азайту ж ә не ө ндірісті ң құ лдырауы; * к ө рсетілетін қ ызметті ң ма ң ызыны ң артуы; * бір ө нім бірлігіне ж ұ мсалатын шы ғ ынны ң ө суіні ң жеделдетілуі, ә сіресе жала қ ыны ң ө суі; * энергетикалы қ да ғ дарыс.

Инфляция жа ғ дайында қ а ғ аз а қ шалар мыналар ғ а қ атысты құ нсызданады: * Инфляция жа ғ дайында қ а ғ аз а қ шалар мыналар ғ а қ атысты құ нсызданады: алтын ғ а; алтын ғ а; тауар; тауар; шетел валютасына. шетел валютасына. * Бірінші жа ғ дайда қ а ғ аз а қ шамен берілетін алтынны ң нары қ ты қ құ ны артады. Екінші жа ғ дайда тауарларды ң ба ғ асы ө седі. Ү шінші жа ғ дайда шетел валютасына қ атысты ұ лтты қ валютаны ң ба ғ амы т ө мендейді. * Инфляцияны т ө мендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады: 1. Инфляциялы қ ү дерісті ң сипатына қ арай: 1. ашы қ инфляция, я ғ ни, ба ғ а ғ а еш қ андай да кедергі болмайды, оны ң еркін ө суі бай қ алады; 2. жабы қ инфляция, я ғ ни тауар тапшылы ғ ы жа ғ дайында ба ғ а ғ а мемлекет қ атан ба қ ылау жасап отырады; 3. инфляциялы қ шок, я ғ ни бір мезетте бірден ба ғ а ө сіп кетеді. 2. Таралу орнына қ арай: 1. локальды қ инфляция, я ғ ни ба ғ а бір ғ ана елді ң шекарасында ө седі; 2. дуниежузілік инфляция, я ғ ни кейбір елдер топтарын немесе барлы қ ғ аламды қ экономиканы т ү гелдей дерлік қ амтиды. 3. Ба ғ аны ң ө су қ ар қ ынына қ арай: 1. баяу инфляция ба ғ а баяу қ ар қ ынмен біртіндеп жылына 10%- ғ а ө седі; 2. орташа инфляция ба ғ а тез қ ар қ ында жылына 20-дан 200 %- ғ а дейін ө седі, м ұ ндай ба ғ а қ ар қ ыны ауыр экономикалы қ ж ә не ә леуметтік зардаптар ғ а шалды қ тырады; 3. ұ ш қ ыр инфляция ба ғ а жылына 500-ден 1000 %- ғ а дейін ж ә не одан жо ғ ары қ ар қ ынмен ө седі. Ұ ш қ ыр инфляция а қ ша ж ү йесіні ң құ лдырауына ә келіп со ғ ады. М ұ ндай жа ғ дайда а қ ша ө зіні ң ат қ аратын қ ызметтерін жо ғ алта бастайды.

* Өнеркәсібі дамыған елдер үшін бірінші түрі тән болса, ал дамушы елдер үшін екінші және үшінші түрлері тән. * Инфляция қарқыны статистикалық көрсеткіш тұтыну бағаларының индексі көмегімен анықталады.тұтыну бағаларының индексі * Тұтыну бағаларының индексі тауарлар мен қызметтердің түрлерін қамтитын тұтыну қоржыны негізінде анықталады. * Тұтыну бағаларының индексін (ТБИ) есептеуде мынадай формула қолданылады: * ТБИ = (А ғ ымда ғ ы жылда ғ ы т ұ тыну қ оржыныны ң ба ғ асы) / (Базалы қ жылда ғ ы т ұ тыну қ оржыныны ң ба ғ асы) x 100 Тұтыну бағаларының индексінің үш сандық мәні болуы мүмкін: баға индексі 100%-ға тең болады, яғни баға өзгермеген болып табылады; баға индексі 100%-дан жоғары, мысалға 140%-ға тең. Демек, ағымдағы жылдағы бағаны базалықпен салыстырғанда 1,4 есе өскен, яғни ақша инфляциялық құнсызданды; баға индексі 100%-дан төмен, айталық 80%-ға тең, яғни ағымдағы жылдағы бағаны базалыққа қарағанда 20%-ға төмендеген. Бұл дегеніміз дефляцияның болғанын, яғни баға деңгейінің төмендеуін білдіреді.

* Қ аза қ стан Республикасында ба ғ аны ң ө суіне қ арай қ азіргі кезде бірінші т ү рі бай қ алады. Мысалы, статистикалы қ м ә ліметтері бойынша орташа инфляция м ө лшері:

* Қазақстанда жалпы инфляция және базалық инфляция деңгейі анықталады. Жалпы инфлядияны Үкімет пайдаланса, ал Ұлттық Банк базалық инфляцияны пайдаланады. * Ұлттық Банк Статистика жөніндегі агенттіктен базалық инфляция құрамынан бес түрлі керсеткішті алып тастауды сұрады. Оларға кекөніс, жеміс-жидек, бензин жөне көмір бағалары және коммуналдық қызметтер бағасы жатады. * Инфляцияның тигізетін әлеуметтік-экономикалық салдарларын мынадан көруге болады: * халық топтары, өндіріс аясы, аймақтар, шаруашылық құрылымдары, мемлекет, фирмалар арасында, дебиторлар мен кредиторлар арасында табыстардың қайта бөлінуі; * халықтың, шаруашылық субъектілерінің ақшалай жинақтарының және мемлекеттік бюджет қаражаттарының құнсыздануы; * бағаның әркелкі өсуі нәтижесінде өнеркәсіп салаларындағы пайда нормасының теңсіздігінің артуы және ұдайы өндіріс үдерісіндегі теңсіздіктің орын алуы; * жұмыссыздықтың өсуі; * халық шаруашылығына деген инвестицияның қысқаруы; * амортизациялық қорлардың құнсыздануы; * бағадағы, валютадағы және пайыздағы алып-сатарлық ойындардың ұлғаюы; * көлеңкелі экономиканың белсенді түрде дамуы; * ұлттық валютаның сатып алу қабілетінің төмендеуі; * қоғамның әлеуметтік топтарға белінуі.

Жұмыссыздық * Жұмыссыздық – елдегі еңбекке қабілетті тұрғындардың бір бөлігі өзіне пайдалы еңбекпен айналысатын кәсіп таба алмай дағдаратын әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Экономикалық әдебиеттерде кез келген қоғамдағы жұмыссыздық құбылыстары сипатына байланысты фрикциялық жұмыссыздық, құрылымдық жұмыссыздық, циклдік Жұмыссыздық болып ажыратылады. Фрикциялық жұмыссыздық – қызметкерлердің жұмыс орнын ерікті түрде ауыстыруымен және жұмыстан уақытша босау кезеңдерімен байланысты (қызметкерлердің бір жұмыстан екінші жұмысқа ауысқан кездегі уақытша жұмыспен қамтылмауы) құбылыс. Құрылымдық жұмыссыздық – елдегі тұтыну тауарларына сұранымның құрылымында және өндіріс технологиясында болатын өзгерістер салдарынан пайда болатын құбылыс. Бұл жағдайда қызметкер не өзінің кәсібіне (мамандығына) сұранымның жоқтығы салдарынан не жұмыс алу үшін жеткілікті біліктілігінің жоқтығы салдарынан жұмыссыз қалады.

. Ж ұ мыссызды қ пен к ү рес жолдарытапсырма биржаларында ж ә не ж ұ мыспен қ амту қ ызметтеріні ң бас қ а да т ү рлері құ ружа ң а ж ұ мыс орындарын құ руо қ ыту мен ж ұ мыссыздарды о қ ыту ү шін м ү мкіндіктер жасау қ ылмыс қ а қ арсы к ү ресмінез- құ лы қ т ұ ра қ тандыру саясатымемлекет ү шін қ осымша ж ұ мыс орындарын құ ру м ұ ндай журналистер, экономистер, дизайнерлер, құ рылысшылар ж ә не бас қ а сарапшылар кейбір профильдер, табу ү шін арнайы орындарын құ ру

Ж ұ мыссызды қ ты ң т ү рлері: ° Уа қ ытша ж ұ мыссызды қ.' Б ұ л ж ұ мыссызды қ уа қ ытша болдады, ол адамдарды ң ж ұ мыс орнын ауыстыра бергісі келгеннен туады. Алайда бір ж ұ мыс орнынан екіншісіне к ө шу белгілі бір уа қ ытты керек етеді, ә сіресе жа ң а ж ұ мыс орны елді ң бас қ а бір айма ғ ында болса. Осы аралы қ та адамдар ж ұ мыс істемейтін уа қ ыт уа қ ытша (фрикциялы қ ) ж ұ мыссызды ққ а жатады. ° Құ рылымды қ ж ұ мыссызды қ. Ж ұ мыссызды қ ты ң б ұ л т ү ріні ң пайда болуына техникалы қ прогресс себепші, ө йткені б ұ л процесті ң н ә тижесінде кейбір маманды ө тар ө шіп, оларды ң орнына жа ң а маманды қ тар д ү ниеге келеді. Ә сіресе бізді ң елімізде со ңғ ы он жылда құ рылымды қ ж ұ мыссызды қ ай қ ын қ ыла ң берді. Ә міршіл экономиканы ң нары қ ты қ экономика ғ а к ө шу барысы бір маманды ққ а с ұ ранымны ң азайып, екінші маманды ққ а ө суімен қ атар ж ү рді. М ұ ндай жа ғ дайда ж ұ мыссыз қ ал ғ ан адамдарды ң жа ң а жа ғ дай ғ а бейімделе білуі, е ң бек нар ғ ында сол с ә тте с ұ раным ғ а ие жа ң а маманды қ алу ғ а құ лшыныс таныта білуі ма ң ызды. ° Маусымды қ ж ұ мыссызды қ. Маусымды қ ж ұ мыссызды қ қ ызметі белгілі бір маусым кезінде ж ү ретін жекелеген салалар ғ а т ә н. Б ұ л ә сіресе қ ысы мен жазы климат жа ғ дайы бойынша к ү рт ө згеше болып келетін елдерге қ атысты. * ° Циклдік ж ұ мыссызды қ. Ж ұ мыссызды қ ты ң б ұ л т ү рі елдегі экономикалы қ құ лдырау кезінде бой к ө рсетеді. Құ лдырау ғ а барлы қ дерлік тауар ж ә не қ ызмет к ө рсетулерге сатып алушылар с ұ ранысыны ң т ө мендеуі, ө ндірісті ң қ ыс қ аруы, демек ж ұ мыс орындарыны ң қ ыс қ арып, ж ұ мыссыздар саныны ң к ө беюі т ә н болып келеді.

* Ж ұ мыссызды қ ты ң салдары қ андай болады ж ә не ол қ о ғ ам ғ а несімен қ ауіпті: Адам е ң бегі дегеніміз капитал сия қ ты жинап қ ою ғ а, қ ордалау ғ а келмейтін айры қ ша ресурс. Жо ғ ал ғ ан ж ұ мыс уа қ ытын орынына келтіру м ү мкін емес, сонды қ тан ж ұ мыссызды қ салдарынан шы ғ арылма ғ ан ж ә не к ө рсетілмеген тауар мен қ ызметті ң орыны ө телмейді. * Егер адам ж ұ мысынан айырылса, с ө йтіп жала қ ысыз қ алса ол қ алайда к ү нк ө ріс к ө зін іздейді.Б ұ л жа ғ дайда мемлекет ж ұ мыссыз ғ а жа ғ дай жасауды ө з моынына алады. Алайда ж қ мыссызды ғ ы ү шін берілетін ж ә рдема қ ы тауар шы ғ ар ғ аны, қ ызмет к ө рсеткені ү шін берілген сыйа қ ы бола алмайды, себебі ж ұ мыссыз адам ешн ә рсе шы ғ армайды, демек елді ң ә л-ау қ аты да жо ғ арыламайды. * Ж ұ мыссыздар саныны ң к ө беюі тауар мен қ ызметке с ұ ранымды азайтады. Халы қ ты ң табысыны ң азаюы с ұ ранысты ң азаюыны ң бір себебі екендігін ілгеріде к ө рдік. Тауао ғ а с ұ ранысты ң азаюы ө з кезегінде ө ндірісті ң кемуіне ж ә не ж ұ мыссызды қ ты ң одан ә рі ө ршуіне жол ашады, себебі ө ндірісті ң кемуі ж ұ мыс орындарыны ң қ ыс қ арып, жала қ ыны ң кемуіне ә келетін жолды ң басы.С ө йтіп қ о ғ ам ө зі құ р ғ ан т ұ за ққ а ө зі т ү седі. * Елде ж ұ мыссызды қ ты саяси жа ғ дайды ң шиленісуі ө ршітіп жібере алады, себебі ә бден ашын ғ ан халы қ ж ұ мысты ң, а қ шаны ң жо қ ты ғ ы ді ң келеткен адамдар ү кімет ө згерсе жа ғ дайымыз жа қ сара ма деген ү мітпен қ андай да бір ереуілге, шеруге, т өң керіске қ атысу ғ а даяр т ұ рады. * Ж ұ мыссызды қ қ ылмыс, ә сіресе жастар арасында қ ылмыс тамырланатын ұ я, себебі к ү нк ө ріс к ө зін таба алма ғ ан кісі оны ң бас қ а жолдарын, к ө бінесе қ ылмыспен пайда табу жолдарын іздестіруге к ө шеді.