К ө птеген т ү сті металдардан сапасы ж ө нінен бастап қ ы материалдардан да асып т ү сетін қ орытпалар жасалады: Мыс + Қ алайы = Қ ола Мыс + Мырыш = Жез Мыс + Никель = Мельхиор

1 орын: мырыш, вольфрам, барит 2 орын: к ү міс, қ ор ғ асын, хромит 3 орын: мыс, флюорит 4 орын: молибден 6 орын: алтын

1717 жылы Алтайда (Томск уезінде) қ ор ғ асын мен мырышты ң бар екендігі аны қ талды. Осыдан кейін Қ аза қ станда т ү сті металлургия дами бастады.

АуырЖе ң іл Қ ымбатБаяу Бал қ итын Сирек Кездесетін Мыс, қ алайы, қ ор ғ асын, мырыш, никель Алюминий, магний, титан Алтын, к ү міс, платина Вольфрам, молибден Уран, германий, тантал, галлий, ванадий

Ауыр металды кендерді ң қ урамы ө те к ө п болып келеді. Оларды тиімді пайдалану ү шін шикізатты кешенді өң дейтін комбинаттар құ рыл ғ ан. Шымкентте қ ор ғ асыннан баска 14 т ү рлі ө нім алынады. Ауыр металдарды ң та ғ ы бір ерекшелігі - құ рамында пайдалы компоненттерді ң аз болуы. Сонды қ тан бал қ ыту зауыттары шикізат к ө зіне таяу орналасады. Б ұ л - оларды орналастыруда ғ ы негізгі принцип. Бізді ң елімізде ауыр т ү сті металдарды - мыс ж ө не қ ор ғ асын- мырыш (полиметалл) ө ндірісі салалары шы ғ арады. Мыс қ оры Қ аза қ станны ң барлы қ аудандарында бар, е ң ү лкендері Орталы қ пен Шы ғ ыста.

Мыс – сары т ү сті ауыр металл. Қ аза қ стан мыс қ оры бойынша 9, ө ндіруден 10, тазартыл ғ ан мыс ө ндіруден 7, экспорттаудан 4 орын. Мыс кен орындары: Жез қ аз ғ ан, Сая қ, Қ о ң ырат, Бозшак ө л, Жылынды, Ұ лытау. Мыс кенін та ғ ы да мыс колчеданы(халькопирит) деп атайды.

Чили (5,560 млн т 2007 г. и 5,600 млн т в 2008 г.), США (1,170/1,310), Перу (1,190/1,220), Китай (0,946/1,000), Австралия (0,870/0,850), Россия (0,740/0,750), Индонезия (0,797/0,650), Канада (0,589/0,590), Замбия (0,520/0,560), Казахстан (0,407/0,460), Польша (0,452/0,430), Мексика (0,347/0,270).

Қ ор ғ асын ж ә не мырыш ө нерк ә сібіні ң орта қ шикізат базасы - полиметалл кендері бар. Ұ за қ уа қ ыт бойы оларды ң қ оры ж ө нінен Шы ғ ыс пен О ң т ү стік алда болды. Шы ғ ысты ң кенінде қ ор ғ асын ғ а қ ара ғ анда мырыш к ө п. Керісінше, О ң т ү стікті ң кенінде мырыш қ а қ ара ғ анда, қ ор ғ асын к ө п. Бізді ң еліміздегі полиметалл ө ндірісіні ң басты ауданы - Кенді Алтай.М ұ нда 3 ірі орталы қ бар - Зырян, Риддер ж ө не Ө скемен. Риддерде қ ор ғ асын мен мырыш ө нерк ә сібіні ң барлы қ кезе ң дері кенді ө ндіруден бастап, металл ж ө не қ орытпа алу ғ а дейінгі кезе ң дер т ү гел бар. Елімізді ң о ң т ү стігіндегі полиметалл ө нерк ә сібіні ң ірі орталы ғ ы- Шымкент. М ұ нда да Ө скемендегі сия қ ты « ө ндірісті ң жо ғ ар ғ ы қ абаттары» жол ғ а қ ойыл ғ ан.

Ауыр металдар ғ а Қ ара ғ анда же ң іл металдар кендерінде пайдалы компоненттер к ө п болады. Б ұ л - тасымалдау ғ а қ олайлы шикізат. Біра қ оны өң деуге орасан к ө п м ө лшерде электр қ уаты қ ажет. Мысалы, 1 т алюминий мен магнийге 15 мы ң кВт/ca ғ электр қ уаты ж ұ мсалса, титан ғ а - 40 мы ң кВт/са ғ энергия керек. Сонды қ тан же ң іл металдар шы ғ аратын зауыттар арзан энергия к ө здеріне жа қ ын орналасады. Б ұ л - оларды орналастыруды ң негізгі принциптері. Бізді ң елімізде же ң іл металдарды 1960 жылдан бастап алюминий мен титан-магний ө нерк ә сіптері ө ндіреді.

Алюминий ө ндіру 2 кезе ң нен т ұ рады. Бірінші кезе ң - бокситтен алюминий оксидін алу. Ол к ө п м ө лшерде су мен жылу қ уатын қ ажет етеді. Сонды қ тан алюминий оксиді зауыты Павлодарда салын ғ ан. Павлодар алюминий зауыты (ПАЗ) - ә лемдегі ірі зауыттарды ң бірі. Екінші қ уатты к ө п қ ажет ететін кезе ң - алюминий оксидінен алюминий алу. Павлодарда А қ су МАЭС-іні ң арзан электр қ уатына ба ғ ытталып алюминий зауыты салын ғ ан. Титан же ң іл, ө те берік, жемірілмейтін металл. 10 жыл бойы те ң із суында жатып, ешбір ө згеріссіз қ ал ғ ан. Титаннан реактивті ұ ша қ тарды ң двигательдері, кемелер мен с үң гуір қ айы қ тарды ң кораптары мен химиялык құ рал-жабды қ тар шы ғ арады. Магниймен бас қ а металдарды (мысалы, хром, берилий) тоты қ сыздандырады. Оны ң же ң іл ә рі берік қ орытпаларын зымыран, ұ ша қ ж ә не аспап жасауда қ олданады. Магнийді к ү шті жасанды жары қ к ө зі ретінде фотография мен аспап жасауга (фейерверктер мен «бенгал шамдарына» ж ә не т.б.) пайдаланады.

Д ү ние ж ү зінде Қ аза қ стан алтын қ орынан алды ңғ ы он елді ң қ атарына кіреді. Ал ТМД елдерінде Ресей мен Ө збекстаннан кейінгі 3 орында. Жылына 15 т ө ндіріледі. Алтын ө ндіруді ң кен орындары: А қ ба қ ай, А қ су, Жолымбет, Бест ө бе, Май қ айы ң, Ба қ ыршы қ. К ү міс Кенді Алтайда ө ндіріледі.

Қ аза қ стан д ү ние ж ү зі бойынша вольфрам қ оры ж ө нінен 1 орын алады. Ол таби ғ атта аз тара ғ ан. Вольфрам ашы қ с ұ р т ү сті, баяу бал қ итын металл. Вольфрам кен орындары: Қ араоба, А қ шатау, Жо ғ ар ғ ы Қ айра қ ты, Б ө геті – бас қ а металлдармен кездеседі; Солт ү стік Қ айнар, Баян, К ө кті ң к ө л - жа қ сы барлан ғ ан. Қ азіргі кезде вольфрам концентраты Жамбыл кенішінде Қ араоба-2005 шы ғ арылады.

Сирек кездесетін металлдарды ң кемшілігі: аз м ө лшерде кездеседі, металлдарды кеннен айыру ү шін ж ү здеген тонна кен, су, электр қ ажет ж ә не аз зерттелген. Олар: уран, германий, тантал, галлий, ванадий, т.б.

Уран - қ абiлетi ана ғұ рлым жо ғ ары энергия к ө зi болып табылады. Оны ң бас қ а отын к ө здерiнен басты айырмашылы ғ ы - ол жо ғ ары концентрациялан ғ ан энергия к ө зi. Я ғ ни, ә рi же ң iл, ә рi арзан тасымалданатын энергия к ө зiнен саналады. М ә селен, 1 кг уран д ә л осы м ө лшердегi к ө мiрден б ө лiнетiн энергиядан 20 мы ң есе жо ғ ары электр қ уатын б ө ледi жж елдер бойынша U ө ндіру (тоннамен). Ел Канада т Аустралия9044 т Қ аза қ стан4020 т Ресей 3570 т А Қ Ш 1249 т Украина 920 т Қ ытай 920 т

жж елдер бойынша U ө ндіру (тоннамен). Ел Канада т Аустралия9044 т Қ аза қ стан4020 т Ресей 3570 т А Қ Ш 1249 т Украина 920 т Қ ытай 920 т 2009 жылы Қ аза қ стан уран ө ндіру ж ө нінен 1 орын ғ а шы қ ты. Жалпы жылына 9 мы ң тонна уран ө ндіріледі. Уран кен орындары: О ң т ү стік Қ аза қ стан облысыны ң І ң к ә р, А қ мола, Ма ңғ ыстау облыстары, Алматы облысыны ң Іле ма ң ында кездеседі.