Арал те ң ізі Тұран тақтасының үстінде орналасқан жас тұйық көл Көлемі 1064 км 3 Ауданы 66 мың 2 Тұздылығы 35 Балықтың 20 түрі бар ТМД елдерінде және Қазақстанда ІІ орын, Дүние жүзінде ІV орын Ө збекстан ғ а, Қ аза қ стан ғ а тиесілі Е ң тере ң жері 67 км

Сырдария Арыс Сарысу Тор ғ ай Шу Ыр ғ ыз Талас

Арал теңізінің картасы, 1853 жыл

жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшелікте рін ескермеу жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшелікте рін ескермеу Арал апатына себеп бол ғ ан факторлар ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау суды ө те к ө п қ ажет ететін к ү ріш, ма қ та да қ ылдарын барынша к ө бейтіп жіберу; суды ө те к ө п қ ажет ететін к ү ріш, ма қ та да қ ылдарын барынша к ө бейтіп жіберу; жерді игеру- ді ң агротех- никалы қ шараларын са қ тамау ж ә не суды ү немдеп айдаланбау; жерді игеру- ді ң агротех- никалы қ шараларын са қ тамау ж ә не суды ү немдеп айдаланбау; Таби ғ ат ресурстарын пайдалану ғ а жіберілген қ ателіктер мен оны ме ң геруді ң ғ ылыми т ұ р ғ ыдан негізделмеуі болып табылады. Таби ғ ат ресурстарын пайдалану ғ а жіберілген қ ателіктер мен оны ме ң геруді ң ғ ылыми т ұ р ғ ыдан негізделмеуі болып табылады.

Арал те ң ізі ғ арыштан, Тамыз 2009

Табиғат жағдайы Табиғат жағдайының әр түрлілігі өзен алабын бірнеше бөліктерге бөлуде анықтаушы факторлар болып табылады. Сырдария өзені алабы жазық аумағының климаттық жағдайы жазда ауа температурасының жоғарылығымен, ұзақ жылы кезеңмен сипатталады. Негізінен қыс, коктем мезгілінде жауатын атмосфералық жауын-шашынның аздаған ғана мөлшері қолдан суландыруды қажет етеді. Соңғы уақытқа дейін Арал теңізіне суы толық екі ірі өзен Сырдария мен Әмудария өзенінің суын бұрып әкету, суармалау мен суландыруға пайдалану бұл өзендердің гидрологиялық режіміне әсер етіп қана қоймай, Арал теңізі алабының экологиялық жағдайын тудырды. Арал маңының барлық аумағында жауын-шашын жеткіліксіз. Жазда мұнда бірнеше ай бойы жауын-шашын мүлде түспеуі мүмкін. Мұнда оңтүстікте жылдық жауын- шашынның орташа мөлшері 90 мм, ал солтүстікте 125 мм. Қазақстан аумағынан шыққан кезде Сырдария өзеніне Келес, Арыс өзендерінің солтүстік жағасының салалары құяды. Оның барлық су жинау алабының ауданы км 2. Шу, Сарысу, Талс және т.б. өзендердің бұрын Сырдария өзеніне кұйғаны анықталған. Ал казір олардың сулары оған жетпейді. Сырдария алабы ең негізгі артериясын Қазақстан шегінен алып жатқан Қарадария жоне Нарын өзендерінің қосылуынан алады. Олар Тянь-Шань тау жүйесінің кар мен мұұздығынан мол қоректеніп ағады. Суы молы Нарын,. бұл өзенмен бірге Сырдария 2900 км ұзыңдықта, ал осы екі өзеннің суын қосып : алған соң, Сырдария солтүстікте Шатқал, оңтүстікте Түркістан беткейінің аралығында кең жайылған Фергана аңғарымен (300 км аса) ағады. Аңғардың оңтүстік шетінде Үлкен Ферғана, ал сол-түстік шетінде Солтүстік Ферғана каналы жүргізілген. Озен аңғардан шыққан кезде Моғалтау жотасының Ферхад аласа тау жотасы сілемін қиып өтеді. Осы жерде ол Ферғад ГЭС-ы салынған Бекабад шоңға-лын қалыптастырады. Ағыс бойынша жоғарыда бөгенімен бірге Қайраққүм ГЭС-ы орналасқан. Осы өзеннен Киров атындағы, Дальверзинский және Голодностепной бас каналдары тартылған. Соңғысы дала жазығымен 150 км қашықтыққа созыла келе, Қазақстан аумағьна енеді. Бұдан кейін тағы да 1000 км-дей аға отырып, Арал теңізіне құйылады. Сырдарияның төменгі ағысы Қазақстан аумағында Қызылорда облысымен 218,4 мың км² аудан құлай ағады. Сырдария өзен жүйесі Нарын, Қарадария, Келес және Арыс, сондай-ақ солтүстік жаға шағын өзендерінің ағысын қосып алады.

Арал экологиялық дағдарысы адам қарекетінің әсерімен болған экологиялық дағдарыстың неғұрлым айқын мысалы, Арал теңізі экологиялық жүйесінің құлдырауы.Соңғы ондаған жылдар бойында халық санының көбеюі, суармалы жерлер аумағының 2-3 есе ұлғайт ылуы, Арал алабында су тұтынудың едәуір артуы теңіз деңгейінің апатты түрде төмендеуінің негізгі себебі болды. Әмудария мен Сырдария сулары ағымының күрт азаюы салдарынан оның деңгейі 1960 жылғы 53 метрден 1987 ж. 40,3 метрге дейін жоне 1992 ж. 37, 2 метрге дейін төмендеді.1990 жылдардың басында теңіз айдыны- ның ауданы 45%-дан астам кішірейіп, судың көлемі65%-ға кеміді, судың тұздылығы 3 еседен астам артты. Суы тартылған30 мың Шаршы километрден астам орасан зор аумақ тұзды шөлге айналып, одан жылына 40 млн тоннадан 150 млн тоннаға дейін тұзды жел көтеріп теңізден мында- ған шақырым шалғайға дейін тарап жайылатын болды. Арал төңірегінде антропогендік шөлдену процесі жедел өршіп, бұл орайда климаттың континенттенуі күшейді, шанды дауылдар жиілеп, топырақ қабаты, өсімдік жамылғысы күрт нашарлады, балықты айтпағанның өзінде, ауыл шаруашылығы дақылдарының түсімділігі мүлдем азайды.Жайылымдар мен шабындықтардың өнімділігі азайып, дәрі-дәрмектік өсімдіктер қоры кеміді. Табиғи орта сапасының нашарлауы салдарынан жергілікті халықтың денсаулығына қауіпті төтенше экологиялық, әлеуметтік- экологиялық және санитариялық- эпидемиологиялық жағдай қалыптасты.

Б ұ рын ғ ы аралдары К ө карал Барсакелмес Возраждение

Қ ызы қ ты ай ғ а қ тар: Аралабад ке ң ес курортты қ аласы Syberia компьютерлік ойынында, атауына қ ара ғ анда Арал те ң ізінде орналас қ ан. Рашид Ны ғ мановты ң «Ине» ( Игла) киносында басты кейiпкерлер (Цой, Смирнова) Арал те ң ізіне барады. Арал те ң iзiнi ң таяздан ғ ан т ү бiнде екi қ оныс пен кесенелердi ң қ алды қ тары табыл ғ ан (соларды ң бірі Кердері кесенесі). «Иттер» ( Псы) киносы (р ө лдерде Андрей Краско, Юрий Кузнецов, Михаил Жигалов ж ә не б.) Арал те ң ізіні ң құ р ғ ау н ә тижесінде туында ғ ан адам мен таби ғ атты ң ара қ атынастарыны ң трагедиясын ашып к ө рсетеді. Б ұ л кинода экспедиция а ң шыларыны ң, кезінде толы ө мір мен су, ал қ азір Арал те ң ізіні ң жа ғ асында ғ ы тастанды қ ала ғ а қ ас қ ыр- жалмауыздарды ату ү шін баруы туралы айтылады. «Call of Duty: Black Ops» компьютерлік ойынында басты кейіпкер белгілі бір тапсырманы орындау барысында Арал те ң ізіні ң аралдарыны ң біріне т ү сіп қ алады. «X-Men: First Class» киносында Арал те ң ізімен аттас кемені ң атауы жайлы айтылады.