ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ ПРЕЗЕНТАЦИЯ Тақырыбы: Моңғол кезеңіндегі Қазақстан Орындаған: Серғазы А Тобы. СМ-15-5к3 Қабылдаған: Жолдыбаев Ж.

Жоспары: 1. Моңғол мемлекетінің құрылуы. Моңғол тарихы. 2.Моңғолдардың жылдардағы жаулық саясаты және шапқыншылығы. 3. Моңғол ұлыстары. 4.Алтын орданың құрылуы

Мо ңғ олдар мемлекетіні ң құ рылуы XII ғ. Ортасында моңғол тайпалары Алтай мен Жоғары Ертістен, Орхон мен Керулен аралығында мекендеді. XII ғ. аяғы-XIII ғ. басы әскери-феодалдық моңғол мемлекеті құрылды. Астанасы – Қарақорым. Негізін салушы-бөржігін тайпасының билеушісі Есугей баһадүрдің баласы Темучин ( ж.ж.). Басты заңы – Ясса (Жасақ).

Мо ңғ олдар мемлекетіні ң құ рылуы. ХІІІ ғ асырды ң басында татар - мон ғ ол тайпаларыны ң басын біріктірген Мон ғ ол феодалды қ мемлекеті құ рылды. Б ұ л мемлекетті ң негізін салушы Борджеген тайпасынан шы ққ ан Темучин болды. Ол бір дерек бойынша 1162 жылы, екінші дерек бойынша 1155 жылы бай ноян Есугей – бахад ү рды ң отбасында д ү ниеге келген. Шешесі -Меркет қ ызы, руы қ о ң рат. Темучин ер жете келе к ө шпелілер ү стінен билік ж ү ргізу ү шін, тайпалар арасында ғ ы к ү рес жа ғ дайында негізгі қ арсыластарыны ң барлы ғ ын женіп, жылдары мо ңғ олды ң б ү кіл тайпаларын ө зіні ң қ ол астына біріктірді. Егер б ұ рын Мо ңғ олияны мекендеген тайпаларды ң к ө пшілігі татар деген (е ң қ уатты тайпаларды ң бірі аты ) белгілі болса, енді мемлекетті ң ны ғ аюына байланысты мо ңғ олия тайпалары ө здерін мо ңғ олдар деп атай бастады да, б ұ л термин жина қ таушы этникалы қ – саяси м ә нге ие болды жылды ң к ө ктемде Орхон ө зеніні ң са ғ асында Темучинді жа қ таушыларды ң –мо ңғ ол а қ с ү йектеріні ң құ рылтай жиналысы болып, онда ол Шы ңғ ысхан деген атпен мо ңғ олдарды ң ә міршісі болып салтанатты т ү рде жарияланды.

Шы ңғ ыс - хан шап қ ыншылы ғ ы. Мо ңғ олдарды ң ал ғ аш қ ы жаулап алуды ң құ рбаны бол ғ ан Сібір жерлері – 1208 жылдарды ң қ ысында Шы ңғ ыс- ханны ң ү лкен баласы Жошы Енисей қ ыр ғ ыздарын ж ә не Сібірді ң о ң т ү стігіне ң бас қ а да «орман» халы қ тарын ба ғ ындырды – 1209 жылдары Шы ңғ ысхан баста ғ ан мо ңғ олдар тан ғұ тты қ Си – Ся мемлекетін жойып, шап қ ыншылы қ пен басып алса, одан кейін ұ й ғ ырларды ө здеріне т ә уелді етті, ұ й ғ ырларды ң бас қ арушысы иди құ т Баршы қ ө зін Шы ңғ ысханны ң вассалы деп таныды жылы олар сол кезде Цзинь мемлекетіні ң астанасы бол ғ ан Чжундуды (Пекинді) басып алды жылды ң қ арсы ң ында Қ ытай империясы Хуанхэ ө зеніні ң солт ү стік жа ғ ында ғ ы б ү кіл иелігінен іс ж ү зінде айырылды.

Шыңғыс хан ұлысы: 1. Оң қанат – барұңғар; 2. Сол қанат – жоңғар (зүңғар); 3. Орталық – гол (кул). Әр қанатта ондыққа негізделген әскер болды: Түмен-10 мың әскер, басқарушысы – түменбасы; Мыңдық-1 мың әскер, басқарушысы – мыңбасы; Жүздік-100 мың әскер, басқарушысы – жүзбасы; Ондық-10 әскер, басқарушысы – онбасы.

Қазақстан жері үш моңғол ұлысының құрамына енді: Шағатай ұлысы – Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Шығыс Түркістан, Мәуереннахр, басты қаласы- Алмалық. Жазғы ордасы-Іле өзені бойындағы Құяш. Төле (Төлей) ұлысы – Монғолия. Ордасы – Қарақорым. Үгедей ұлысы – Батыс Монғолия, Тарбағатай, Жоғарғы Ертіс бойы(Жетісудың солтүстік- шығысы). Ордасы-Чугучук маңы. Жошы ұлысы – Ертістің батысынан Жетісудің солтүстігі, Дешті Қыпшақ жері, Еділдің төменгі бойы, Хорезм, Сырдария. Ордасы- Ертіс өзені бойында.

Шыңғыс ханның жаулаушылық жорықтар жүргізудегі мақсаттары: - билігін күшейту; - ішкі тартысты болдырмау; - ақсүйектердің талабын орындау; - халқын жаңа жайылымдармен қамтамасыз ету. Шыңғыс ханның соғысу тәсілдері: - Жорыққа шықпастан бұрын сауда керуенін жіберіп, ол ел туралы мәліметтер алған; - Дінге қысым көрсетпеген; - Жаулап алған елдердің соғыс техникасын, халқын шапқыншылық соғыстарға пайдаланған.

Алтын Орда (1236 – 1242 жж.). Жеті жылды қ жоры қ тан орнал ғ ан кейін Батый орталы ғ ы т ө менгі Еділде орналас қ ан 1242 жылы (1243 ж.) тарихи ә дебиетте Алтын Орда деген ат қ а ие бол ғ ан зор мемлекет құ рды. Алтын Орданы ң астанасы Сарай – Бату ( қ азіргі Астрахань ма ң ында) болды, кейінірек астанасы Сарай – Беркеге к ө шірілді. «Алтын Орда» ұғ ымы біртекті емес бір жа ғ дайда Алтын Орда деп Батый мен оны ң Мирас қ оры Беркені ң жеке иелігіндегі жерлерді, я ғ ни Еділ бойы мен Солт ү стік Кавказды айт қ ан, ал енді бір орайда т ү гелдей Жошы ұ лысы айтылады. Батый (1227 – жж.) зор беделге ие болды ж ә не мо ңғ ол империясын ө зіні ң қ олдауымен та ққ а отыр ғ ан ұ лы хан М өң кемен ( жж.) бірге биледі. Алайда Батый да, оны ң мирас қ орлары да Алтын Орданы ң та ғ ында бірт ұ тас мемлекетті бас қ арушылар болмады. Жошы ұ лысы ү лестерге оны ң к ө птеген ұ лдарына ыдырады. Батый хан Шы ғ ыс Европа ғ а жаса ғ ан жеті жылды қ ( жж.) жоры ғ ынан кейін Арал те ң ізіні ң Шы ғ ыс Солт ү стігі жа ғ ында ғ ы жерлерді а ғ асы Орда – Еженге берді. Б ұ л А қ Орда деп аталды. Арал те ң ізіні ң солт ү стігіндегі жерлерді інісі Шайбан ғ а берді, ол К ө к Орда деп аталды. Шайбан ғ а қ арасты т ө рт ру ел: қ осшы, найман, б ұ йрат, қ арлы қ тайпалары еді Алтын Орда хал қ ы этникалы қ жа ғ ынан біркелкі бол ғ ан жо қ. Отыры қ шы айма қ тарда Еділ б ұ л ғ арлары, қ ала қ ыпша қ тары, орыстар, армяндар, гректер, ежелгі хазарлар мен алан ұ рпа қ тары, хорезмдіктер т ұ рды. Далалы қ өң ірді негізінен мал шаруашылы ғ ымен айналыс қ ан т ү ркі тілдес қ ыпша қ, қ а ң лы, найман, қ о ң ырат, керей, т.б. тайпалар мекендеді.

Алтын Орда хандығы феодалдық мемлекет болды, ол берік мемлекеттік бірлестік болмады жылдары Алтын Орданы билеген Жәнібек хан өлгеннен соң, Шыңғыс тұқымынан тараған билеуші топтар арасында хан тағына таласқан феодалдық қырқыс өріс алып, бір кезде күшейіп дәуірлеген Алтын Орда мемлекетін мүлдем әлсіретті. Оның үстіне Алтын Орда үстемдігі астында езілген қалың бұқара мен тәуелді халықтардың азаттық күресі етек алады жылы Куликов даласындағы зор шайқаста Алтын Орданың Мамай бастаған қалың қолын орыс князьдерінің жеңуі Алтын Орданың құлауын тездетті. XIV ғ. аяқ шенінде, яғни 1391 – 1395 жылдары Ақсақ Темір Алтын Ордаға бас көтертпестей етіп екі рет күйрете соққы берді. Осыдан соң ол бірте – бірте ыдырай бастады. XV ғасырдың басында Тоқтамыс хан мен Едіге бидің өзара таласы Алтын Орданы одан әрі қажытты. XV ғ бірінші жартысында онан бұлғарлар, казан (1445 жылы) мен Қырым (1449 жылы) бөлініп шықты. XV ғ ортасына қарай Астрахань, Сібір хандықтары, Ноғай Ордасы құрылды жылы орыс князьдіктері моңғолдардан толық тәуелсіздік алды. Қорытып айтқанда, езілген халықтардың моңғолдарға қарсы үздіксіз күресі, Алтын Ордаға қараған елдердің ішкі экономикалық байланысының болмауы, олардың арасындағы қайшылықтар мен феодалдық тартыстар, хан тағына таласқан күрестер, сыртқы соғыстар салдарынан, Алтын Орда мемлекеті бірте–бірте ыдырап, ақырында құлады.