Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі Семей қаласының Шәкәрім атындағы Мемлекеттік университеті. БӨЖ 1 Тақырыбы: Физиология ғылымының дамуы,оның зерттеу әдістері. Орындаған: Сейсенбекова А. Тексерген: Калиева С.Қ. Топ: Бл – 309. Семей 2016 жыл.
Физиология ғылымының дамуы, оның зерттеу әдістері.
Жоспар : 1 Физиология пәні және оның мәселелері. 2 Физиологиялық зерттеу әдістері 3 Физиология дамуының қысқа тарихы. 3.1 Павлов физиологиясының негізгі принциптері. 4 Негізгі физиологиялық түсініктер. 4.1 Ішкі орта туралы түсінік. 5 Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Физиология ( грекше φυσις, physis, " табиғат, тек - тамыр "; және λόγος, logos, " ғылым ") тірі ағзаның механикалық, физикалық және биохимиялық функциясының ілімі. Әдетте физиология өсімдік физиологиясы және адам мен жануар физиологиясы деп бөлінеді. Дегенмен қандай да болмасын ағза қарастырылу үстінде болса да, физиологияның принциптері жалпыға ортақ. Мысалы, ашытқы жасушасын зерттегенде алынған физиология мәліметтері адам жасушасына да қатысты болуы мүмкін. Физиологияны зерделеудегі алғашқы маңызды жетістіктердің бірі - Леонардо да Винчидің Vitruvian Man еңбегі.
Физиология пәні және оның мәселелері. Физиология - тірі ағза мен физиологиялық жүйелердің, ағзалардың, тіндердің, жасушалардың қызметін зерттейтін ғылым. Ол жүйелермен ағзалардың бір - біріне әсерін, өзара байланысын және сыртқы ортамен қарым - қатынасын тексереді. Физиологияның мәселесі адам ағзасының жұмысын түсіну, оның әр бөлігінің мәнін анықтау, олардың қалай байланысатынын түсіну, олар қалай әрекеттеседі және сол қатынасу нәтижесінде қалай ағзаның жалпы жұмысы атқарылады. Физиология анатомия, циталогия және гистологиямен байланысты. Физика мен химияның жетістіктері физиология үшін өте маңызды, кибернетика мен компьютерді айтпағанда.
Физиологиялық зерттеу әдістері бақылау ; эксперимент.( тәжірибе ); Бақылау құбылыстың мәнін аша алмайды, сондықтан негізгі әдіс - эксперимент. Ол жіті және созылмалы болады. Вивисексия – тәнтілу. Жетіспеушілігі - көп қан жоғалады, наркоз, жарақат қалыпты қызметті бұрмалай жібереді. Созылмалы эксперимент - қалыпты жағдайда ұзақ уақыт ағза қызметін зерттеуге мәжбүр береді.( фистула әдісі ). Н. П. Павлов - физиология мен медицина біртұтас деп айтты. Паталогия мәнін білу үшін тіршілік үрдісінің ағымын білу керек (phatos- детрт, ауру ).
Физиология дамуының қысқа тарихы. Организм қызметтері туралы өз пікірлерін айтқандар - Гиппократ ( медицина атасы ), Аристотель ( бірінші оқытушы )- Ежелгі Рим, Клавдий Гален - эксперименталдық медицинаның негізін қалады. Физиологияның дамуында анатомиядағы табыстар көп әсер етті. А. Везалийдің « Адам денесінің құрылысы туралы » деген кітабы физиологияда көп жаңалықтарды ашуға себеп болды. XVII ғ. ғылыми физиология дамыды. Вильям Гарвей - үлкен қанағу шеңберін ашты, вивисексияны енгізді. М. Мальпиги артерия мен веналардың капиллярлар арқылы байланысатынын көрсетті. Физиологияның дамуына Рене Декарттың рефлексты ашуы өте маңызды болып табылады. XVIII-XIX ғғ. Ломоносов масса мен қуат сақталу заңын ашты. Горянинов, Шванн, және Шлейден - ағзаның жасушалардан тұратынын ашты.1859 ж. Дарвин эфолюциялық ілімді дүниеге келтірді. XIX және XX ғ. физиология аса гүлденуге жетті. Клод Бернар ( фр ) - қан тамырлары тонусының реттелуінде көміртектік алмасуда жүйке жүйесінің рөлін зерттеді. Организмнің ішкі ортасы туралы түсінік берді. Германияда Дюбуа - Реймон - электрофизологияның негізін қалады. Шерингтон - жұлын физиологиясын зерттеді. Кеннон - вегетативтік жүйке жүйесін зерттеді. Сегенов, Павлов, Боткин, Бехтерев нервизмді дамытты. XIX ғ. рефлекторлық доға бөліктерінің рөлі анықталды, жүйке әрекетінің рефлекторлық теориясия, мидың үлкен шарты - шарлар маңызы ашылды. И. М. Сегенов « орыс физиологиясының атасы ». Ол қан газдарды тасымалдайтынын ашты. « Ми рефлексі » деген кітап жазды. Идеяларын ары қарай И. П. Павлов дамытты. Ухтомский - доминанта туралы ілімді жасады. И. П. Павлов XV Халықаралық конгрессте (1935)- дүниежүзілік физиологтар атасы деп аталды.
Павлов мына бағыттарды зерттеді : 1) қан айналу ; 2) ас қорту ; 3) жоғарғы жүйке іс әрекеті. Ол жо ғ ар ғ ы ж ү йке іс ә рекетіні ң (жжі ә ) типтері туралы ілім құ рды. Павлов шы ғ армашылы ғ ыны ң шы ң ы ү лкен ми қ ыртысыны ң сигналды қ ж ү йелер туралы ілімі. Павловқа дейін физиологияда аналитикалық тәсіл басымды болса ол синтетикалық бағытты жасады. Мұсылман елінен шыққан ғалымдар Әбу Насыр Әл Фараби ( екінші оқытушы ) « дәрігер әрбір ағзаның саулығын анықтау үшін, оның жаратылысының қарай атқаратын қызметін білуге тиіс » - деп жазды. Дәрігерлерге жеті міндет жүктеді. « Адам физиологиясы » оқулығының 13- бетін оқы. Авторы Х. К. Сатбаева,2005 ж.). Абу Али ибн Сина ( Авицина ) « Медицина қағидалары » атты кітап жазған. Қазақстан физиологиясының іргетасын қалаған А. П. Полосухин. Ол КазМи - да физиология кафедрасын 25 жыл меңгерді физиология ғылыми – зерттеу институтын ашып 20 ж. директоры болды. Ғылыми бағыты лимфология болды. Н. У. Базанова - ғалым - физиолог, тұңғыш биология ғылымының докторы, профессор, академик. Еңбектері ауылшаруашылық және жануарлар физиологиясын аса дамытты. Х. К. Сатпаева - көп жылдар бойы АММИ - да физиология кафедрасының меңгерушісі болды. « Адам физиологиясы » оқулық кітабының авторы.
Павлов физиологиясының негізгі принциптері. Тірі ағза - біртұтас. Онда жасушалар, тіндер, ағзалар, жүйелер әрекеттері байланысты және келісімді де болады. Организм өзін - өзі реттейтін қасиеті бар. Ол өзіне қажетті нәрселерді алып оған зат алмасудың соңғы өнімдерін бөліп тұрады. Организм тек қоршаған ортамен тұрақты қатынаста ғана белсенді түрде тіршілік ете алады. Нервизм принципы - жүйке жүйесінің әсерін ағзаның көптеген әрекеттеріне қаратуға тырысатын физиологиялық бағыт. Зат алмасу- ө мір белгісі ж ә не қ ажетті шарт болып табылады. Адаптация - органзмнің қоршаған орта әсерлеріне бейімделуі. Ол жеке - жеке физиологиялық жүйелердің қызметтерінің өзгеруіне әкелуі мүмкін. Мысалы, ұзақ уақыт ас рационынында нәруыздар қорытатын ферменттер көбейеді. Организмнің өзін – өзі реттеуі оның ( тірі ағзадан ) ерекшелігі болып табылады да қоршаған ортаның әсерлеріне ағзаның тұрақты орнын ( тіршілік жағдайына бейімделуін ) қамтамасыз етеді.
Негізгі физиологиялық түсініктер. Жануарлар мен адамның белсенділігі қызмет ( функция ) және физиологиялық акттар түрінде көрінеді. Қызмет ( функция ), тірлік - нақтыланған ( диференцияланған ) жасушалардың, тіндердің, ағзалардың арнамалы іс - әрекеті. Қызметтер өзгергенде ағза қошаған ортаға тіршілік жағдайына бейімделеді. Барлық қызметтер ( әрекеттер ) соматикалық (soma- дене ) және вегетативтік (vegeto - қоздыру, тірілту, күшейту, өсу ) болып екіге бөлінеді. Соматикалық әрекеттер - қаңқа бұлшық еттері есебінде іске асырылады. Олар соматикалық жүйке жүйесімен жүйкеленеді. Вегетативтік қызметтер - зат алмасумен, қанайналумен, демалумен, ас қорытумен, сыртқа шығарумен, өсу және өрбумен байланысты. Олар ішкі ағзалар жұмысымен атқарылады да вегетативтік жүйке жүйесімен ( ВЖЖ ) жүйкеленеді. Физиологияық акт - күрделі үрдіс. Ол ағзаның әртүрлі физиологиялық жүйелері қатысуымен іске асырылады. Сонымен, дем алу, ас қорыту, сыртқа шығару, қозғалу ж. б. физиологиялық акттарын ажыратады.
Ішкі орта туралы түсінік. Бұл түсінікті ХІХғ. Француз физиологы Клод Бернар ендірді. Қан, лимфа, тіндік және церебро - спиналдық ( ЦСС ) сұйықтықтар адамның ішкі ортасын құрайды. Гомеостаз - ішкі ортаның құрамы мен қасиеттерінің өзгерушілігі және негізгі физиологиялық қызметтерінің тұрақтылығы. Гомеостаз биологиялық константалармен сипатталады. Биологиялық константаларға жатады : қан реакциясы ( рН ) Қандағы қант мөлшері қоректік заттар осмотикалық, онкотикалық қысымдар және қан қысымының мөлшері, дене температурасы. Қолайсыз жағдайларда гомеостаз бұзылады. Адам ұзақ уақыт ыстықта немесе суықта қалғанда өліп те кетуі мүмкін.
1) Рымжанов Қ. С., Төленбек И. М. Адам және жануарлар физиологиясы. Алматы, ) Сәтпаева Х. Қ., Нілдібаева Ж. Б., Өтепбергенов Ә. А. Адам физиологиясы. Алматы, « Ана тілі » ) Әлеуметтік желі.