Қ аза қ станны ң экологиялы қ проблемалары ЕжА-142 Мунатова Жаннат

Экологиялы қ проблемалар Энергия к ө зі ретінде к ө мір, м ұ най, таби ғ и газды пайдалану н ә тижесінде ж ә не машиналарды ң к ө бейіп индустриялы қ революциясыны ң ө ркендеуіне байланысты б ұ л процесс тезірек ж ү реді. Жер планетасында ғ ы атмосфераны ң температурасы артатын болса, планетаны ң к ө птеген б ө ліктерінде құ р ғ а қ шылы қ болады, бас қ а жерлерде жа ң быр к ө п жауып, жерді топан су қ аптайды. Полюстегі м әң гі м ұ здар еріп аралдар мен жа ғ алауларды, м ұ хиттар мен те ң із сулары басып кетеді. Ауыл шаруашылы ғ ыны ң ө німі нашарлап, халы қ тар мекенін тастап, к ү н к ө рісті ң қ амымен бас қ а жерлерге к ө шеді. Таби ғ атты қ ор ғ ау м ә селесі б ү кіл д ү ниеж ү зілік проблема ғ а айналуда. Экологиялы қ проблема дегенде е ң алдымен Арал, Бал қ аш, Каспий, Семей қ асіреттері еске т ү седі.

Каспий те ң ізіні ң экологиялы қ проблемасы Каспий те ң ізіні ң алып жат қ ан географиялы қ орнына байланысты (ш ө л зонасы) елімізді ң шаруашылы қ саласында ат қ аратын ма ң ызы ө те зор. Сонымен қ атар сол ма ң да ғ ы ш ө лді алап қ а ыл ғ ал ә келуші су айдыны ретінде де ү лкен р ө лі бар. Солт ү стігіне құ ятын Еділ ө зенінде б ө гендерді ң салынуы,м ұ най к ә сіпшілігіні ң ө ркендеуі те ң ізді ң экологиялы қ жа ғ дайын нашарлатты. Со ңғ ы жылдары б ұ л айма қ м ұ най мен газды ө ндіруді ң ма ң ызды экономикалы қ ауданына айналды. Те ң із де ң гейіні ң к ө терілуіне байланысты б ұ л айма қ таби ғ и апат жа ғ дайына ұ шырады. Еділм ұ най

Таби ғ и қ орларды игеруге байланысты мынандай проблемалар туындауда: 1.КапустинЯр, Аз ғ ыр полигоныны ң ұ за қ уа қ ыт бойы ж ұ мыс істеуіне байланысты т ұ р ғ ын халы қ тарды ң денсаулы ғ ыны ң к ү рт нашарлауы;КапустинЯрАз ғ ыр 2. М ұ най мен газды ң ө ндірілуіне байланысты тіршілік д ү ниесіні ң ө згеруі, балы қ тарды ң (бекіре) қ ырылуы, уылдыры қ шашатын к ө ксеркебалы қ тарыны ң кеміп кетуі;бекірек ө ксерке 3.Осы те ң ізге ғ ана т ә н (эндемикалы қ ) итбалы қ ты ң мезгіл- мезгіл қ ырылуы;эндемикалы қ 4.А ң ыза қ жерлерді ң шаруашылы ққ а тигізетін кері ә сері (жел эрозиясы).

Аралды ң экологиялы қ проблемасы Б ұ л проблеманы ң тууына себепші бол ғ ан - адам ә рекеті. Ұ за қ жылдар бойы Арал ғ а құ ятын ірі ө зендер Ә мудария мен Сырдарияны ң суын те ң ізге жеткізбей, т ү гелдей дерлік егістіктерді (ма қ та, к ү ріш) суландыру ғ а пайдаланылып келді. Буланушылы қ д ә режесі жо ғ ары болатын ш ө л зонасында орналас қ ан те ң із суыны ң к ө бірек булануы оны ң тартылуына ә кеп со қ ты. Қ азіргі кезде Арал те ң ізі екі су айдынына Ү лкен ж ә не Кіші те ң ізге б ө лінген. Арал те ң ізіндегі суы тартыл ғ ан б ө лікті ң ауданы 30 мы ң км² жетеді. Ғ алымдарды ң есептеуі бойынша, те ң із табанынан атмосфера ғ а жылына 200 млн тонна ғ а дейін т ұ зды ша ң -тоза ң ұ шады. Ә мударияСырдарияны ңма қ так ү ріш

Те ң із суыны ң шегінуінен оны ң жа ғ алауында ғ ы 800 гектар то ғ ай, жануарлар д ү ниесі жойылып, те ң із айналасы б ұ л к ү нде тіршілігі жо қ құ мды, сорта ң жарамсыз жерлерге айналды. Те ң із суыны ң тартылуынан м ұ нда те ң десі жо қ Барсакелмес қ оры ғ ы жойылды. Б ұ л ө згерістер ө з кезегінде сол айма қ т ұ р ғ ындарыны ң денсаулы ғ ына кері ә серін тигізді. Аралды са қ тап қ алу ғ а арнал ғ ан Халы қ аралы қ қ орды ң құ рыл ғ анына 15 жыл толды. Осы жылдар аралы ғ ында аткарыл ғ ан ж ұ мыстар аз емес. Аралды қ алпына келтіру ү шін к ө птеген іс-шаралар қ аралып, жобалар жасалды. Кіші аралды ң о ң т ү стігіне ұ зынды ғ ы 12 км болатын К ө карал б ө гені салынды. Соны ң салдарынан Кіші Аралды ң (Солт ү стік) де ң гейі 42 метрге, аума ғ ы 800 шаршы километрге ұ л ғ айды. Суы тартылып қ ал ғ ан т ұ зды к ө лдін табанын жауып, к ө лге тіршілікті ң нышаны енді. Ғ алымдарды ң айтуынша Аралдан ұ ш қ ан т ұ зды дауылды ң бір ұ шы Гренландия м ұ зды қ тары мен Норвегияны ң орманды ал қ абына да жеткенін д ә лелдеген еді. Барсакелмес қ оры ғ ыГренландияНорвегияны ң

Бал қ аш к ө ліні ң проблемасы Бал қ аш к ө лі алабында да қү рделі экологиялы қ жа ғ дай қ алыптасып отыр.1970 жылы Бал қ аш қ а құ ятын Іле ө зенінде Қ апша ғ ай б ө гені мен су электр станциясыны ң (СЭС) салынуы Іле- Бал қ аш су шаруашылы ғ ы кешенінде бетб ұ рыс кезе ң болды. Іле ө зеніні ң гидрологиялы қ режимі ө згеріп, жалпы Іле- Бал қ аш алабында ғ ы экологиялы қ жа ғ дай ө згере бастады. Қ апша ғ ай су торабын жобалау кезінде Іле ө зеніні ң атырауында ғ ы таби ғ ат кешеніні ң жа ғ дайы ескерілмеді. Соны ң н ә тижесінде онда тіршілік ететін жануар д ү ниесіне (ондатр, балы қ, т.б.) ж ә не ауыл шаруашылы ғ ына к ө п зиян келеді. А қ дала ал қ абын суландырып, к ү ріш егу жобасы да толы қ ж ү зеге аспай қ алды. Қ ыруар қ аржы текке ж ұ мсалды. Іле ө зеніні ң атырауы кеуіп, оны ң кері ә сері Бал қ аш к ө ліне тиді. 1970Іле Қ апша ғ ай б ө геніА қ дала ал қ абын

Ғ алымдарды ң болжауы бойынша, XXI ғ асырды ң ортасына қ арай, к ө лді ң батыс б ө лігіні ң м ү лде кеуіп, шы ғ ысыны ң т ұ зды шалшы ққ а айналуы м ү мкін дейді. Б ұ л ө з кезегінде Бал қ аш ма ң ында ғ ы ландшафтылар мен экологиялы қ жа ғ дайларды т ү бірімен ө згертіп, тіршіліксіз ш ө лге айналдырады. К ө л де ң гейіні ң т ө мендеуі оны ң суыны ң шамадан тыс минералдануына ә кеп со ғ уда. Б ұ л, бір жа ғ ынан, егістік далалардан к ө лге қ айта келіп құ ятын су құ рамында ә р т ү рлі т ұ здарды ң к ө п болуына байланысты. Сонымен қ атар алапта ғ ы ө згерістер Бал қ аш ма ң ы айма ғ ыны ң климат жа ғ дайларына да ә серін тигізеді. Су айдыныны ң т ә уліктік температураны, ауа ыл ғ алдылы ғ ын реттеуші ретіндегі ә сері ө з к ү шін жояды. Ғ алымдарды ң болжауынша, Бал қ ашты ң тартылуы Батыс Сібір мен Қ аза қ станда ғ ы географиялы қ зоналарды ң шекараларын ө згертуі м ү мкін екен.Батыс Сібір

Ү лкен қ алалар мен ө ндіріс орталы қ тарында қ орша ғ ан ортаны ң ластануы Ауа ғ а шы ғ атын улы заттарды ң концентрациясы белгіленген м ө лшерден он есе арты қ. Е ң ауыр жа ғ дай Тараз, Теміртау, Алматы,Шымкент, Бал қ аш, Риддер, Ө скемен ж ә не бас қ а да қ алаларда қ алыптас қ ан. Осы қ алаларда лас заттарды ң концентрациясы жыл бойынша белгіленген м ө лшерден 5-10 есе артады. Ауа ке ң істігіні ң ластануы пайдалы қ азбалар ө ндіретін аудандарда да бай қ алады. Атмосфераны ң ластануы Бай қ о ң ыр космодромында ғ арыш кемелерін ұ шыру кезінде де бай қ алады. Ө нерк ә сіпті аудандарда ауа ке ң істігіні ң ластануымен катар ластану сол жердегі су к ө здерін қ амтиды. Сырдария ө зені а ғ ысыны ң 35-40%-ы ө ндіріс орындарыны ң қ алды қ суларынан т ү рады. Ө зен суында дизентерия,паратиф, гепатит, с ү зек ауруы қ оздыр ғ ыштары мен ө те қ атерлі гексахлоранДДТ кездеседі. Ө нерк ә сіп орындарыны ң ластаушы заттарына жер игеру нотижесінде пайда бол ғ ан масштабы химиялы қ ластануды ң к ө лемдері ұ л ғ аюда. Ө сімдік жамыл ғ ысын қ ор ғ айтын ә р т ү рлі химиялы қ заттар,дефолианттар, пестицидтер, м ө лшерден арты қ қ олдан ғ ан ты ң айт қ ыштар, тек қ ана қ орша ғ ан ортаны емес, тама қ ө німдерін де ластауда.ТаразТеміртауАлматыШымкентБал қ ашРиддер Ө скемендизентерияпаратифгепатитгексахлорандефолианттарпестицидтер

Семей ядролы қ полигоны Елімізді ң тарихында ғ ы е ң қ ай ғ ылы пара қ тарды ң бірі - Семей ядролы қ сына қ полигоныны ң ө мірге келуі Ал ғ аш қ ы атомды қ жарылыс дауысы 1949 жылы тамызды ң 29-ы, та ңғ ы са ғ ат 7-де естілді. Семей ядролы қ полигоны ауданында 450-ден астам жер ү сті ж ә не жер асты ядролы қ сына қ тарыны ң ө ткізілуі н ә тижесінде атмосфера ғ а, гидросфера ғ а ж ә не литосфера ғ а ө те ү лкен м ө лшерде радиоактивті материалдар шы ғ арылды. Тек Семей ядролы қ полигоныны ң ғ ана емес, со ғ ан жа қ ын жат қ ан орасан ү лкен аума қ тар да (Павлодар, Қ ара ғ анды, Шы ғ ыс Қ аза қ стан, Жез қ аз ғ аноблыстары ж ә не Ресей Федерациясыны ң Алтай ө лкесі) радиоактивті ластану ғ а ұ шырады. Соны ң н ә тижесінде сол аума қ та ғ ы к ө птеген тірі а ғ залар ж ә не т ұ р ғ ын халы қ тар зардап шекті.атмосфера ғ агидросфера ғ алитосфера ғ арадиоактивті материалдарПавлодар Қ ара ғ андыШы ғ ыс Қ аза қ станЖез қ аз ғ анРесей Федерациясыны ң Қ аза қ станда ғ ы сансыз ядролы қ зерттеулерді ң салдарлары ә лі де толы қ зерттелген жо қ. Белгілі а қ ын Олжас С ү лейменовты ң басшылы ғ ымен НевадаСемей экологиялы қ қ оз ғ алысы Семей ядролы қ полигонында сына қ тар ө ткізуге толы қ тыйым салды. Б ұ л қ оз ғ алыс қ а Қ аза қ станны ң к ө птеген хал қ ы ке ң інен қ атысты. Қ аза қ стан Президенті Н. Ә. Назарбаев республикада ядролы қ сына қ тар ө ткізуге мораторий жариялады. (Елбасы Н. Ә. Назарбаевты ң «Семей ядролы қ сына қ полигонын жабу туралы» Жарлы ғ ына 1991 жылы тамызды ң 29-да қ ол қ ойылды.) Со ңғ ы сына қ тардан бері он жылдан астам уа қ ыт ө ткеніне қ арамастан, Семей ядролы қ полигоныны ң белдемі к ү ні б ү гінге дейін экологиялы қ кауіпті аудан болып есептеледі. Ө йткені онда ұ за қ са қ талатын радиоактивті заттар жина қ тал ғ ан. Полигон айма ғ ында к ү ні б ү гінге дейін топыра қ ж ә не ө сімдіктер ластан ғ ан. Қ аза қ стан Ү кіметі Семей ядролы қ полигонымен шектесіп жат қ ан аудандар айма ғ ында ғ ы экологиялы қ жа ғ дайды же ң ілдету ж ө нінде бір қ атар ш ұғ ыл шаралар қ абылдады. Қ аза қ стан Республикасыны ң егемендігі туралы Декларацияда ел ауа ғ ы ядросыз айма қ деп жарияланды. Қ аза қ стан Президенті Н. Ә. Назарбаев Семей полигонын жабу туралы Жарлы қ шы ғ ар ғ ан к ү ні – 1991 жылды ң 28 тамызы. С ө йтіп тияна қ тылы қ пен елімталды қ к ө рсеткен қ аза қ хал қ ы ө з ма қ сатына жетті: е ң ү лкен полигон жабылып, атом қ аруынан бас тарту ә рекеті жасала бастады. Семей полигоны жабыл ғ аннан кейін Ресейді ң, А Қ Ш пен Францияны ң полигондарында ядролы қ қ аруды сынау ғ а мораторий жарияланды жылды ң 29 тамызында Семей ядролы қ полигоны жабылып, 1992 жылды ң мамырында оны ң базасында Курчатов қ аласында ғ ы Ұ лтты қ ядролы қ орталы қ құ рылды.Олжас С ү лейменовты ңНевадаСемейН. Ә. Назарбаевмораторий