Мейірімді жүрекпен, Ақпейілді тілекпен, Амандасып алайық, Бір жадырап қалайық!

Алматы 2015 жыл

Жаңа сабақты ертегімен бастаймыз. «Ол ең таңғажайып, ең керемет әлем – химиялық лабораторияда дүниеге келді. Оның әкесі – азот(IV) оксиді, ол туа біткен қатігез болған. Ал анасы қарапайым және байыпты әйел, оны су деп атаған. Олардан кішкентай және түссіз болып әдемі ұл дүниеге келеді. Ұлдың есімін – Азот деп қояды. Химиялық элементтердің периодтық жүйесінде АЗОТ II периодта, V топтың нeгiзгi топшасында орналасқан. Азоттан басқа ол топшаны, фосфор Р, мышьяк As, сурьма Sb және висмут Bi элементтері құрайды. Азот ( гр. ázōos – тіршіліксіз) химиялық элемент – түссіз, иіссіз, дәмсіз – суда аз еритін газ. Бұл элемент аминқышқылдарының амидтердің ақуыздардың- нуклейн қышқылдарының-нуклеотидтердің және өмірде өте маңызды басқада көптеген органикалық қоспалардың құрамына енеді.гр.химиялық элементаминқышқылдарыныңорганикалық қоспалардың Жаңа сабақты ертегімен бастаймыз. «Ол ең таңғажайып, ең керемет әлем – химиялық лабораторияда дүниеге келді. Оның әкесі – азот(IV) оксиді, ол туа біткен қатігез болған. Ал анасы қарапайым және байыпты әйел, оны су деп атаған. Олардан кішкентай және түссіз болып әдемі ұл дүниеге келеді. Ұлдың есімін – Азот деп қояды. Химиялық элементтердің периодтық жүйесінде АЗОТ II периодта, V топтың нeгiзгi топшасында орналасқан. Азоттан басқа ол топшаны, фосфор Р, мышьяк As, сурьма Sb және висмут Bi элементтері құрайды. Азот ( гр. ázōos – тіршіліксіз) химиялық элемент – түссіз, иіссіз, дәмсіз – суда аз еритін газ. Бұл элемент аминқышқылдарының амидтердің ақуыздардың- нуклейн қышқылдарының-нуклеотидтердің және өмірде өте маңызды басқада көптеген органикалық қоспалардың құрамына енеді.гр.химиялық элементаминқышқылдарыныңорганикалық қоспалардың

Азот атомының құрылымы -N Азоттың ең сыртқы энергетикалық деңгейшесінде бес электрон бар. Электрондық формуласы:1s 2 2s 2 2p 3 Азот атомы жетпей тұрған үш электронды қосып алып, -3 тотығу дәрежесін көрсетеді. Ең жоғары тотығу дәрежесі +5 Бос күйінде азот екі атомнан тұратын жай зат түзеді, оның молекуласының құрылымы: V топтың негізгі топшасындағы элементтердің ұшқыш сутекті қосылыстары коваленттік полюсті байланыс түзеді, оның жалпы формуласы RH3, оттекпен түзетін оксидтері R2O5-ке сәйкес.

Азот атомының құрылымы -N Азот атомының құрылымы -N Атом құрылысы Графиктік формуласы Молекуласының құрылымы

Ауада азот бар екендігі Қытайда 8 ғасырда Мао-Хоаның жұмыстарында жазылған. Европада азоттың ашылуы ауаның күрделі қоспа екендігін білумен қабат жүрді. Осы бағытта азотты алғаш 1772 жылы Резерфорд оның дем алуға, жануға жәрдемсіз екендігін анықтап «улы ауа» деп атаған. Сол жылы, ағылшынның екінші ғалымы Пристли азотты басқа жолмен алып «флогистонданған ауа» деп ат қойған жылы Карл Вильгелм Шееле ауаның екі газдан тұратындығын, оның бірі «бұзылған ауа» екендігін анықтайды. Сол уақытта Кавендиш те сондай қорытындыға келеді жылы Антуан Лоран Лавуазье осы айтылған «улы», «флогистонданған», «бұзылған ауаны» тексеріп соның барлығы бір зат екендігіне көзі жетіп ауаның бұл бөлігін азот (грекше «а» өзінен кейінгі сөзді теріс мағынаға аударатын бөлшек «зоэ»-тіршілік) тіршіліксіз деп, азотсыз тіршіліктің жоқ екендігін білмегендіктен, Лавуазье азотқа қате ат қойған. Азотты, англо-саксон тілінде сөйлейтін елдерде Nitrogen «селитра туғызушы», неміс тілінде Stickstoff – «тұншықтырғыш материя» деп атайды. Лавуазье атын теріс қойғанмен, азот тіршілікке өте керек элемент. Азот белок құрамына кіретіндіктен, бүкіл өсімдіктер мен жануарлардың дене құрамында болады. Клеткаларда болатын белоктардың түрлі өзгерістері тіршілік процестерінің негізі, сондықтан белоксыз, демек азотсыз тіршілік жоқ.

Азот табиғатта бос күйінде ауаның негізгі құрамы бойынша, келемі бойынша 78,1%. Қосылыс күйінде азот тұздары: мысалы, селитралары NaNO 3, KNO 3 түрінде және белокты заттар түрінде пайда болатын аммиак NH 3 түрінде кездеседі. Азот органикалық қосылыс ретінде барлық тipi организм құрамында болады. Мысалы, ол белокты заттар (протеин, протеидтер), нуклеин қышкылы құрамында және зат алмасу карбамид пен зәр қышқылында бар.

Физикалық ФизикалықҚасиеттері(Азот) Түссіз, иіссіз газ Қайнау Температу- расы – 196 °C қату температурасы – 210 ° C 1л азот газы ның массасы 1,25 г. Ауадан әлдеқайда жеңіл

Жер қыртысындағы азоттың мөлшері 0.03 %.Табиғатта азот дербес және қосылыстар күйінде кездеседі және негізгі қоры екі атомнан тұратын молекула түрінде ауа құрамында болады. Азоттың ауадағы салмақ үлесі 75.6 %, көлем үлесі 78.1%Жер қыртысының 1 т массасына 1 кг азоттан келеді, әрі ол бейорганикалық және органикалық қосылыстар күйінде кездеседі. Оның бейорганикалық қосылыстарының негізгілеріне натрий нитраты (чили селитрі), калий нитраты (үнді селитрі) жатады. Органикалық қосылыстар күйіндегі азоттың негізгі қоры барлық тірі ағзалардың ақуыздарында құрамына кіреді. Кезінде жанбайтын қасиетіне байланысты тіршіліксіз деп аталып кеткенімен азот тіршілікке өте керек элемент. Қалыпты температурада азот түссіз, иіссіз газ. Қайнау температурасы – 196 °C, қату температурасы – 210 °C. Су бір өлшем көлемінде (20 °C-та) көлем азот ериді, яғни азоттың суда ерігіштігі оттектің ерігігтігінен төмен. Ауадан аздап жеңіл болады.

Aзот химиялық реакцияларда әрі тотықтырғыш, әрі тотықсыздандырғыш. Азот оттегімен, фтормен әрекеттескенде тотықсыздандырғы ш болса; фосформен, сутегімен,алюминиймен әрекеттескенд е тотықтырғыш болады. Азот молекуласы өте берік болуына байланысты реакцияга түсу қабілеті төмен, химиялык енжар зат. Жоғары температура мен кысымда, өршіткі (катализатор) қатысында азот сутекпен тікелей әрекеттесіп, аммиак түзеді:фторменәрекеттескендефосформенсутегіменалюминийменкатализатор Бос күйдегі азот оттекпен электр ұшқыны кезінде әрекеттеседі. Табиғатта бұл реакция найзағай жарқылдағанда жүреді: Бөлме температурасында азот тотықтырғыш ретінде тек металл литиймен әрекеттеседі:

Азот химиялық синтезде инертті атмосфера жасау үшін пайдаланылады. Тоңазытқышта, медицинада, аммиак алу үшін қолданылады. [4] Сұйық азот салқындаткыш жүйелер саласында кеңінен қолданылады. Азот, негізінен, аммиак алуға, одан әрі азот қышкылы және азот тыңайтқыштарын алу үшін қолданылады. Азотты салғырт (инертті) атмосфералық орта жасау үшін де пайдаланады (электр лампасын толтыруға, т.б.).химиялықсинтездеатмосферамедицинадааммиак [4] Азот молекуласы берік қосылыс. Ол тотықтырғыш ретінде ерекше жағдайда металлдармен, сутекпен әрекеттеседі. Табиғатта азот бос күйінде кездеседі, ол ауаның негізгі құрам бөлігі. Селигралардың құрамында болады. Азот адам және жануарлар, өсімдіктер организмінде маңызды тіршілік процестерін жүзеге асыратын нәруыздың құрамына кіреді.

Тапсырмалар І нұсқа 1.Теңдеулерді аяқтап, реакция теңдеулерін теңестір. А) Cu(No 3 ) 2 + KOH Ә) Cu(OH) 2 +H 2 SO 4 2.Тізбекті реакцияны орында. N NO ? H 2 NO 3 NaNo 3 3.Құрылымдық формуласын жаз. Ca 2 SO 4

ІІ нұсқа 1.Теңдеулерді аяқтап, реакция теңдеулерін теңестір. А) Fe 2 O 3 + HCl Ә) Mg + H 2 SO 4 2.Тізбекті реакцияны орында. N NH 3 NO HNO 3 Ba(NO 3 ) 2 3.Құрылымдық формуласын жаз. H 2 CO 3

Құрылымдық формуласын жазыңдар: 1.NO 3 2.HN 3 3.HNO 2 4.HNO 3 2.Диас үйіне келсе, әкесі мен анасы жоқ екен. Анасына телефон арқылы хабарласайын десе, сендерге төмендегі реакция теңдеуін шешу керек. Реакция теңдеулерін аяқта. Диасқа көмектес. Fe + H 2 O = NH 4 NO 3 =

А з о т Сөзжұмбақ 1.Өткір иісті, тұншықтырғыш газ? (АММИАК) 2.Азотты сипаттаған ғалым? (РЕЗЕРФОРД) 3.Азот диоксиді адам қанынан нені азайтады? (ГЕМОГЛОБИН) 4.Азоттың металдармен қосылысы? (НИТРИД) 5.Аммиак суда жақсы еріген уақытта не түзеді? (ГИДРАТ ) 6.Өсімдіктер азотты топырақтан қандай тұз түрінде алады? (НИТРАТ) 7.Өсімдіктер азотты топырақтан қандай тұз түрінде алады?(АММОНИЙ) 8.Суда жақсы еритін, морт сынатын, сары түсті, иіссіз, қатты зат? (КҮКІРТ) 9.Азот қышқылының тұздары? (СЕЛИТРА) 10.Зарядты атомдар тобы (ИОН) 11.Қышқыл тұздар (ГИДРОСУЛЬФАТ) 12.Аммиактың судағы ерітіндісін аммиак суы дейді, тағы қандай атауы бар? (Мүсәтір спирті)

д и о к с и д і