«Ыр ғ ыз-Тор ғ ай мемлекеттік таби ғ и резерваты» мемлекеттік мекемесі А қ т ө бе облысы,Ыр ғ ыз ауданыны ң территориясында орналасып,Ыр ғ ыз ауданыны ң ә кімшілік жеріні ң га.жерін қ амтып жатыр. Ә кімшілік ғ имараты Ыр ғ ыз ауданыны ң Ыр ғ ыз селосында Ж ү ргенов к ө шесі 70 ү йде орналас қ ан. Мекеме Қ Р Ү кіметіні ң 14 а қ пан 2007 жыл ғ ы 109 Қ аулысымен құ рыл ғ ан, республикалы қ ма ң ызы бар таби ғ ат қ ор ғ ау ж ә не ғ ылыми мекеме болып табылады

«Ыр ғ ыз-Тор ғ ай мемлекеттік таби ғ и резерваты» мемлекеттік мекемесі 1 ж ә не 2 участоктардан т ұ рады. 1 участок Атан-Басы ж ү йесі,Ыр ғ ыз ауданыны ң Т ә уіп селолы қ округіні ң территориясында орналас қ ан. 2 участок Алак ө л ж ү йесі, Ыр ғ ыз ауданыны ң Н ұ ра селолы қ округіні ң территориясында орналас қ ан.

1 участок Ыр ғ ыз ә кімшілік ауданы территориясыны ң Т ә уіп селолы қ округіні ң солт ү стік б ө лігінде Кемпір қ ос мекенінен (23 квартал) басталып,о ң т ү стік-шы ғ ыс айма ғ ына жал ғ асып «Шал тамы» (25 квартал), «Балта», «Кіші Балта» ә рі қ арай жоталы «Н ұ ра» (105,106,109,113,114 кварталдары) « Қ ыз тамы» мекенімен ая қ талады. О ң т ү стіктегі территориясы Қ ызылорда облысымен шектесе отырып,солт ү стікке б ұ рылып,батыс шекарасына (50 квартал) шектесіп «Жаман-Те ң із» ар қ ылы Жы ңғ ылды ө зек ж ә не Ке ң ша ғ ыл бойына жал ғ асады (43 квартал). Батыс шекарасы «А қ жар қ ыннан» (42 квартал) бастау алып (39,41,40 кварталдары бойымен) «Жарк ө л» (38 квартал) ар қ ылы «Ба қ ша қ тамы» жеріне шектесіп, ә рі қ арай «Сауда» (37,36,35,34,33,32,31,30 кварталдарын) қ амтиды. Б ұ рын ғ ы Тор ғ ай заказнигі шекаралары мына кварталдарда жатыр. 29,28,27,26,25,24 кварталдары Тор ғ ай заказнигінен атаулы (1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19 кварталдар) «Ыр ғ ыз-Тор ғ ай мемлекеттік таби ғ и резерваты» мемлекеттік мекемесіне берілген.

2 участок Алак ө л ж ү йесі Ыр ғ ыз ауданы ә кімшілік территориясы Н ұ ра селолы қ округіне қ арасты жерлерін қ амтиды. 2 участогы Ыр ғ ыз ауданыны ң солт ү стігінде Қ останай облысымен шектесіп жатыр. «Жыра» елді мекені ар қ ылы шекара шы ғ ыс б ө лігі « Қ арса қ -Басы» елді мекені ар қ ылы батыс қ а б ұ рылып, « Қ ара қ о ғ а» елді мекені ар қ ылы 104 км. қ ашы қ ты ққ а созылады.Б ұ л жерлер (3,4,5,6,7,28) ж ә не (27,26,25,24,23,22,21,20 кварталдары) ар қ ылы «Жыра» мекеніне қ осылады. 2 участокты ң жер к ө лемі га.

Резерватты ң негізгі міндеті құ старды қ ор ғ ау, са қ тау ж ә не к ө бейту болып табылады болып табылады

Қ ызыл Кітап қ а енген құ стар 1.Ақбауыр бұлдырық 2.Бұйра бірқазан - 3.Қызғылт бірқазан 4.Қарабай 5.Кіші аққұтан 6.Қоқиқаз 7.Сұңқылдақ аққу 8.Кіші аққу 9.Ақ тырна 10.Ақбас үйрек 11.Ақбас тырна 12.Дуадақ –Дрофа 13.Безгелдек 14.Тарғақ 15.Аққұйрықты тарғақ 16.Кіші шалшықшы 17.Қарабауыр бұлдырық 18.Қылқұйрық бұлдырық 19.Лашын 20.Ителгі 21.құйрықты субүркіт 23.Кезқұйрықты субүркіт 24.Бүркіт 25.Қарақұс 26.Дала қыраны 27.Жыланжегіш қыран 29.Сұр тырна 28.Үкі 29.Қызылжемсаулы қарашақаз 30.тұрымтай 31.Жалбағай 32.Балықшы тұйғын

А қ бауыр б ұ лдыры қ -Белобрюхий рябок-Pterocles alchata. Қ аза қ станны ң ш ө лді айма қ тарында кездесетін құ с. Қ арабауырдан кіші 300 г- ғ а дейін, ұ зын жі ң ішке құ йры қ ты,т ұ лымы 10 см-ге дейін болатын б ұ лдыры қ. Ө зге ө кілдерінен ерекшелігі- құ рса ғ ы мен қ анатыны ң асты а қ.Бас қ а б ұ лдыры қ тар сия қ ты т ө сеніші жо қ жердегі ш ұңқ ыр ғ а 2-3 ж ұ мырт қ а салады.Балапандарына ша қ ырымнан су тасиды.Жазда екі м ә рте балапан шы ғ аруы м ү мкін. Ұ ялайтын жерлеріне наурызды ң ая ғ ы мен с ә уірді ң басында ұ шып келеді, қ ырк ү йек- қ араша айларында ұ шып кетеді.К ә зірде сирек кездесетін құ с. А ққұ йры қ ты суб ү ркіт-Орлан-белохвост-Haliaeetus albicilla. ө кілі, ұ зынды ғ ы Су қ ырандары туысыны ң е ң ірі ө кілі, ұ зынды ғ ы 90см, қ анат құ лашы 2,5м,салма ғ ы 5кг-нан арты қ, құ йры ғ ы толы қ тай а қ.Су қ оймаларына жа қ ын орналас қ ан а ғ аштарда ұ ялайды, ұ яда 2-3 ж ұ мырт қ а болады,оларды аналы ғ ы к ү н шай қ айды. Ұ яда ғ ы балапандарын екі айдан аса екеуі асырайды.Негізінен балы қ пен қ оректенеді,кейде ү лкен емес с ү т қ оректілерді аулайды. Олар наурыз айында ұ шып келіп, қ азан- қ араша айларында ұ шып кетеді.О ң т ү стік аудандарында қ ыстап шы ғ ады.

А қ бас тырна-Журавль-красавка-Anthropoides virgo. Қ аза қ станда кездесетін құ старды ң е ң ұ са ғ ы,салма ғ ы 2-2,5кг,бойы 1м-ге жетеді.Ре ң і жа ғ ырар с ұ р тырна ғ а ұқ сас,біршама а қ шылдау,ал басы мен мойыныны ң алды ңғ ы жа ғ ы – қ ара.К ө зінен бастап желкесіне қ арай а қ ұ зын жіп т ә різді қ ауырсындары бар. Ұ ясын ашы қ та қ ыр ғ а салады,кейде тастар мен ө сімдік қ алды қ тарымен қ оршал ғ ан. Ұ яда ғ ы екі ж ұ мырт қ аны аналы ғ ы мен аталы ғ ы кезектесіп шай қ айды.Балапандары қ анатына қ он ғ ан со ң,маусым айыны ң ая ғ ында дала к ө лдеріні ң табандарына ү лкен топ болып жиналып,т ү лейді,одан со ң қ ыстау ғ а ұ шып кетеді. А қ бас ү йрек-Савка-Oxyura-leucocephala 1кг-нан кем,біршама ұ са қ, ө зіндік ерекше ре ң і мен биологиясы бар ү йрек. Аталы қ тары бас қ а ү йректерден басыны ң а қ болуымен ерекшеленеді,ал аналы қ тарында к ө з ү сті мен мойнында а қ жола ғ ы болады. Аталы қ тарыны ң т ұ мсы ғ ы ашы қ к ө к,аналы қ тарында с ұ р-к ө к. Су ғ а тек басы мен құ йры ғ ы к ө рінетіндей бата алады,ол ү шін еш қ андай қ осымша қ имыл- қ оз ғ алыc жасамайды. Су астымен 40м-ге дейін с үң ги алады. Ұ ясын су ү стіне қ амыс қ а салады,ж ұ мырт қ алары ыл ғ ал т ө сеніште жатады.

А қ тырна -Стерх - Grus leucogeranus Ә лемдегі қ ауіп т ө нуші құ старды ң бірі,ірі тырна.Бойы 1,4м, салма ғ ы 8кг, қ анат құ лашы 2,4м-ге жетеді.Бас қ аларынан ерекшелігі – шым қ ай а қ т ү сті,басыны ң алды ңғ ы б ө лімінде қ ызыл учаскелері бар ж ә не бірінші д ә режелі қ а қ па қ ауырсындары қ арЖастары қ ыз ғ ылт т ү сті. Ұ ясы –аса ү лкен емес ш ө пті аралда не м ү кті т ө мпешікте орналас қ ан ү йілген ш ө п. Ұ яда ғ ы 1-2 с ұ р-к ө кшіл т ү сті қ о ң ыр да қ тары бар ж ұ мырт қ аны аналы ғ ы шай қ айды.Бір т ә улікте балапандары ұ яны тастайды,біра қ ересектерімен бірге болады Дала қ ыраны-Степной орел-aquila nipalensis Ірі, салма ғ ы 2-3кг, қ анат құ лашы 2м.Ре ң і қ ара-с ұ р,те ң білді.Бас қ а қ ырандардан ерекшелігі- қ ыс қ а құ йры қ ты. Ұ яны жартас ернеуіне, шо қ ылдарды ң б ө ктеріне, а ғ аш басына,ал жазы қ ты қ жерлерде –жерге салады. Ұ яда 1-3 те ң біл ж ұ мырт қ а болады. Оларды ұ ябасары 1,5 айдай шай қ айды.Балапандары ұ яда 60 к ү ндей болады.Негізінен сарш ұ на қ тармен ж ә не бас қ а да кеміргіштерьен қ оректенеді. Ұ ялайтын жерлеріне наурыз-с ә уір айларында ұ шып келіп,тамыз- қ ырк ү йек айларында ұ шып кетеді. Қ аза қ станны ң далалы ж ә не ш ө лейтті айма қ тарында кездеседі.

Б ұ йра бір қ азан-Кудрявый пеликан-Pelecanus crispus. Салмағы 13кг,қанат құлашы см болатын ірі құс.Реңі ақшыл,қауырсындары сұрлау құс.Басындағы қауырсындары бұйра,ал тұмсығы қызғылт.Қызғылт бірқазаннан ерекшелігі – қауырсынында қызғылт рең болмайды.Мөлшері біршама үлкен, қанаттарының астыңғы жағы күңгірт түстен, ашық түске дейін өзгереді. Ұясында 2-4 жұмыртқа болады, аналығы 1 айдай шайқайды. Ересектері балапандарын алқым қапшығындағы жартылай қорытылған азықпен, кейін балықпен қоректендіреді.2,5айда жас құстар қанатына қонады.Наурыз айында ұшып келіп, көлдердің мұз басуына қарай ұшып кетеді. Жыланжегіш қ ыран-Змееяд-Circaetus gallicus Салма ғ ы 1-1,5кг, қ анат құ лашы 1,8м-ге жететін ө зіндік ерекшелігі бар жырт қ ыш ірі құ с.К ө зі ү лкен,а қ шыл- сары, құ йры ғ ы ұ зын,к ө лдене ң жола қ ты. Құ рса ғ ы а қ шыл, қ анатыны ң асты жі ң ішке к ө лдене ң сызы қ тармен торлан ғ ан,мойны мен жемсауы қ ара, ұ шуы же ң іл. Ұ ясын а ғ ашта, жартас қ а салады.А қ т ү сті еш қ андай да қ сыз бір ж ұ ьырт қ аны екеуі кезектесіп шай қ айды.Жыландар мен кесірткелерді ү лкен биіктікте ұ шып ж ү ріп аулайды,кейде ұ са қ с ү т қ оректілер мен құ старды қ орек етеді.С ә уір айынан қ араша ғ а дейін кездеседі.

Тар ғ а қ -Кречетка-Chettusia gregaria Орташа денелі, г-болатын дала шалшы қ шы құ сы,ре ң і а қ шыл, қ о ң ыр-с ұ р, басыны ң ү сті мен к ө зі ар қ ылы қ ара жолв қ ө теді, ал арасында ғ ы қ асы аппа қ.т ө сіні ң арт қ ы б ө лімі қ ара, құ рса ғ ы қ ыз ғ ылттау, құ йры қ асты а қ. Қ ыс қ а құ р ғ а қ ш ө пті, тапталма ғ ан даланы ұ натады.4 ш ұ бар ж ұ мырт қ аны аналы ғ ы жердегі ш ұңқ ыр ғ а салып,аталы ғ ы мен аналы ғ ы кезектесіп 3 апта шай қ айды.Балапандары 4 аптадан кейін қ анатына қ онады.Насекомдармен,ауыл шаруашылы ғ ы зиянкестерімен қ оректенеді.Наурыз айында келіп, қ ырк ү йекте ұ шып кетеді. Ителгі-Балобан-Falco cherrud Gray Отыры қ шы немесе жыл құ сы, ұ ялау қ аситеі аны қ к ө рінетін моногамды. Бас қ аларды ң ұ яларына немесе жартас пен шы ң дарды ң құ йысына қ онады, а ғ аштар ғ а сирек ұ ялайды. Ірі с ұңқ ар,салма ғ ы-0,8-1,1 кг, қ анат құ лашы 180см. Ар қ а жа ғ ы с ұ р, қ анаттары қ о ң ыр- қ ызыл жиекті, құ рса қ жа ғ ы а қ шыл, жемсауы мен т ө сінде ж ә не құ рса ғ ында қ ара- қ о ң ыр да қ тар болады. Ө здері ұ я салмайды, қ ар ғ атектестер мен жырт қ ыш құ старды ң ұ яларын пайдаланады. Ұ яда ғ ы наурыз-с ә уір айларында сал ғ ан қ ыз ғ ылт ж ұ мырт қ аларды 30 к ү ндей аналы ғ ы шай қ айды, аталы ғ ы олар ғ а қ ам қ ор болады. Құ стармен,сол сия қ ты ұ са қ с ү т қ оректілермен, сарш ұ на қ тармен қ оректенеді.

Кішкене а ққұ тан-Малая белая цапля-Egretta garzetta Ө зіне е ң жа қ ын туысы ү лкен а ққұ таннан екі есеге жуы қ кіші,биіктігі-60-65см. Қ ардай аппа қ, аталы ғ ында екі ұ зын тар қ атыл ғ ан қ ауырсынынан кекіл ж ә не ар қ асында шлейф пайда бол ғ ан.Т ұ мсы ғ ы мен ая ғ ы қ ара,сауса қ тары сары.Тайыз сулар мен ну қ амыстарды ұ натады. Ұ ясын а ғ аш қ а салады, ұ яда 3-5 жасылдау ж ұ мырт қ а болады. Ә рт ү рлі насекомдар,ба қ алар мен балы қ тарды қ орек етеді.С ә уір айынан қ азан ғ а дейін кездеседі. Кіші а ққ у-Малый лебедь-Cygnus bewiskii Біршама кіші, ұ зынды ғ ы 127см, қ анат құ лашы 2м,салма ғ ы 5- 6кг.Мойны қ ыс қ а ж ә не т ұ мсы ғ ы қ ара болуымен ерекшеленеді. Дауысы ө те сы ңғ ырлы. Ұ ясында 2-5 ж ұ мырт қ а болады,оларды аналы ғ ы шай қ айды. Балапандары ұ шып кеткенге дейін бірге болады. Б ұ л а ққ улар су ж ә не су ү сті ө сімдіктерімен қ оректенеді. Қ аза қ стан ғ а с ә уір айында ұ шып келіп, қ азан айында ұ шып кетеді.

Ұ зынды ғ ы 80см, қ анат құ лашы 220см,салма ғ ы 2,5-3,3кг.А ққұ йры қ суб ү ркітіне қ ара ғ анда ұ зын, құ йры ғ ы жі ң ішке.Негізгі белгісі құ йры ғ ыны ң ортасында жалпа қ а қ жола қ, оны ң т ү бі мен шетінде қ ара т ү спен шектелген. Ұ ясын қ амыс құ ламасына ж ә не а ғ аш қ а салады. Ұ яда 1-2 ж ұ мырт қ а болады. Балы қ, су құ стары, орташа денелі с ү т қ оректілермен қ оректенеді. А қ пан айында ұ шып келіп, қ ырк ү йек – қ азанда ұ шып келеді. Қ аза қ станны ң о ң т ү стік б ө лігін кейбіреулері қ ыстайды. Біршама ірі-50см, қ анат құ лашы 1м,тырна- құ тандар т ұқ ымдасына жататын құ с. Қ ауырсыныны ң жалпы т ү рі қ ыз ғ ылт- қ о ң ыр,ар қ асы мен құ йры қ ү сті ж ә не иы ғ ы қ ара,металл сия қ ты жасыл-к ү лгін ре ң ді.Т ұ мсы ғ ы т ө мен қ арай иілген. Ұ ясын қ о ғ а мен қ амыс құ ламаларына немесе а ғ аш қ а салады. Ұ яда 4-5 жасыл-к ө гілдір ж ұ мырт қ аны ересек құ стар 3 апта бойы шай қ айды. Негізінен насекомдармен,инеліктер личинкаларымен қ оректенеді. С ә уір айында ұ шып келіп, қ ырк ү йекті ң ортасы мен қ азанны ң басында ұ шып кетеді.

Салма ғ ы 3 кг, қ анат құ лашы 205см, ірі қ ыран. Ерекше белгісі – қ ара құ сты ң иы ғ ында а қ т ү сті қ ауырсындары болады.Мінезі ж ә не аулау ә дістері б ү ркітке ө те ұқ сас. Жемтігі сарш ұ на қ, қ оян,аламан, кірпі,кейбір құ стар,жыландар.А ғ аш қ а ө те ү лкен ұ яны 2 құ с салады ж ә не ә рт ү рлі б ұ та қ тармен т ө сейді. Ұ яда ғ ы 2-3 те ң біл ж ұ мырт қ аны екі құ с кезектесіп 43 к ү н басады. Ұ яда ғ ы балапандарды 70 к ү ндей қ оректендіреді.Наурыз айында ұ шып келіп, қ араша айында ұ шып кетеді. Ө те ә демі ж ә не ерекше құ с,ірі бол ғ анымен салма ғ ы 4 кг-дай ғ ана. Қ ауырсындарыны ң ре ң і қ ыз ғ ылт,олар шо ғ ырлар құ рып тіршілік етеді.М ұ нара т ә різді ұ яларыны ң биіктігі 60 см.Конусты ң ұ шында ғ ы кішірек ш ұңқ ыр ғ а 1-3 а қ шыл-с ұ р ж ұ мырт қ а салады,балапаны т ұ тастай с ұ р,кейін қ ыз ғ ылт т ү ске боялады.Балапанын ересектері ө здеріні ң жартылай қ орытыл ғ ан қ орегімен қ оректендіреді.С ә уірден қ ырк ү йек айларына дейін кездеседі.

Қ арабай

Ғ ылыми- техникалы қ прогресс адамдарды ң қ олына таби ғ ат ә леміне ә сер ететін к ү шті құ ралдар берді. Б ұ л құ ралдар қ аншалы қ ты пайдалы болса, соншалы қ ты зиянды. Адамдар к ө бінесе кейде т ү сінбей, кейде сала қ ты қ тан таби ғ атты қ алпына келтіру ү шін ұ за қ уа қ ыт қ ажет болатынын ойламастан, о ғ ан қ алай болса солай қ арайды. Сы ң сы ғ ан орманны ң орнында ғ ы жан ғ ан т ү бірлер, су шайып ө ткен тау беткейлеріндегі жыртыл ғ ан жерлер, а ғ аш а ғ ызу кезінде ластан ғ ан ө зендер. Осыны ң б ә рі сирек кездесетін к ө птеген ба ғ алы а ң дар мен ө сімдіктерді ң құ руына ә кеп со ғ ады. Таби ғ атта пайда бол ғ ан ә рбір т ү р ө зінші бірегей ж ә не еш қ ашан қ айталанбайды, сонды қ тан да оны ң жойылуы- орны қ айта толмайтын н ә рсе. Ж ә не де б ұ л жо ғ алту қ ауымдасты қ ты ң б ү тінділігі мен таби ғ атта ғ ы жалпы тепе- те ң дікті ң б ұ зылуына ә кеп со ғ ады. Сонды қ тан да қ азіргі кезде таби ғ атты қ ор ғ ау м ә селесі д ү ниеж ү зілік м ә селеге айналып отыр. Б ұ л м ә селе б ү кіл ә лемде ма ң ызды мемлекеттік м ә селе ретінде қ аралады. Адамдар мы ң да ғ ан жылдар бойы ө сімдіктер мен жануарлар д ү ниесін пайдаланып келді ж ә не де ө зіні ң жан- жа қ ты тіршілігінде жануарлар мен ө сімдіктерді ң пайдалы қ орын қ олданып ғ ана қ ой ғ ан жо қ, сонымен бірге таби ғ атты ө згерту ар қ ылы к ө птеген т ү рлерді ң ө мір с ү ру жа ғ дайларына ә сер етті. Таби ғ ат қ а антропогенді ы қ пал етуді ң ә серінен жер бетінде ө сімдіктер мен жануарларды ң кейбір т ү рлеріні ң жойылу процесі басталды. Қ азіргі кезде Қ аза қ станда кездесетін жырт қ ыш құ старды ң к ө бі, олар Жыланшы қ ыран, б ү ркіт, Ба қ алта қ қ ыран, Дала қ ыраны, Қ ара құ с, Б ү ркіт, А қ иы қ суб ү ркіт, А ққұ йры қ суб ү ркіт, Ж ұ ртшы, А қ с ұңқ ар, Ителгі, Лашын Қ ызыл кітап қ а енгізілген.