Қ абылда ғ ан: Мы ң тасова А. Орында ғ ан: Ермахан Т. Тобы: Стк – 139

Радиоактивті сәулелердің биологиялық ұлпаларға әсерінің физикалық негіздері

Кіріспе Негізгі б ө лім а) Радиоактивтілік т ұ ралы жалпы т ү сінік. б) Радиоактілік зардаптары ж ә не эколоия. с) Радиакцияны ң а ғ залар ғ а ә сері. Қ орытынды Пайдаланыл ғ ан ә дебиеттер

Қ азіргі та ң да қ орша ғ ан ортаны ң экологиялы қ қ ауыпсіздігіні ң проблемалары туындауда. Осы уа қ ыт қ а дейін е ң басты ластаушы деп ша ң, к ө мір қ ыш қ ыл газ, к ү кірт оксиді, азот бол ғ ан. Радионуклидтер ластаушы ретінде қ арастырылма ғ ан. Стронциий мен цезийді ң ластануынан со ңғ ы кездері радионуклиттік ластану ғ а к ө п к өң іл б ө луде. Радионуклидтер ө сімдіктер мен жануар ар қ ылы адам а ғ засында жиналып кері ә серін тигізеді.

Жер шарында тіршілікті ң дамуы ә р қ ашан қ орша ғ ан ортаны ң радиациялануымен сипаттал ғ ан. Радиоциялы қ с ә улелену таби ғ и ж ә не жасанды т ү рлері бар. Таби ғ и радиацияны ң шы ғ у тегі космосты қ ж ә не жергілікті болады. Олар жер бетінде адам а ғ засына ә сер етеді. Ал космосты қ радиациялар б ө лшектерді ң жиынты ғ ы мен қ атты гамма с ә улелерден т ұ рады. Оларды ң атмосфералы қ молекулалармен ә рекеттескенде екілік мезон мен электрондардан т ұ ратын космосты қ с ә улелену пайда болады.

Радиоактивтілік Таби ғ и Жасанды Альфа с ә уле Бета с ә уле Гамма с ә уле Протонды қ

Таби ғ и радиоактивтілік 1886жылы француз ғ алымы А.Беккерель ашты. Ол уран т ұ зыны ң фотопластина ғ а ә серін зерттеген. Т ә жірибелер барысында ол мына құ былысты бай қ а ғ ан: уран т ұ здары ты ғ ыз қ ара қ а ғ азбен орал ғ ан пластина ғ а ә сер етіп, оны ң қ араюын ту ғ ызатын, ө тімділігі жо ғ ары белгісіз с ә улелерді шы ғ арады екен. М ұқ ият зерттеулер барысында Беккерель ө тімділігі жо ғ ары белгісіз с ә улелерді уран атомыны ң ө зі, еш қ андай сырт қ ы ә серсіз-а қ ө здігінен шы ғ аратыны аны қ талды. Белгісіз с ә улелерді ң заттармен ә рекеттескенде: 1) фотопластинканы қ арайтатыны, я ғ ни химиялы қ ә серіні ң бары 2) газдарды иондауы 3) кейбір қ атты денелер мен с ұ йы қ тарды ң люминесценциясын ту ғ ызатыны сия қ ты қ асиеттері белгілі болды. Б ұ л құ былысты зерттеу ж ұ мыстары бірден басталды. Францияда 1898жылы М.Склодовская-Кюри мен П.Кюри торий элементіні ң ө здігінен с ә уле шы ғ аруын ашты. Ө здігінен с ә уле шы ғ аратын химиялы қ елементті радиоактивті деп, ал с ә уле шы ғ ару процесін радиоактивтік деп атауды М.Кюри ұ сын ғ ан болатын. Осыдан кейін радий, полоний, радон осы элементтерді ашты. Ау қ ымды ж ү ргізілген зерттеулер Менделеев кестесіндегі қ ор ғ асыннан кейінгі ауыр элементтерді ң ядроларыны ң б ә рінде таби ғ и радиоактивтілік бар екенін к ө рсетті. Кейбір же ң іл элементтерді ң де, мысалы, калийді ң изотопы, к ө міртегіні ң изотопы ж ә не т.б. Таби ғ и радиоактивтік қ асиеттері ашылды.

Таби ғ и радиоактивті элементтер Уран торий антиуран изотобы Калий Кальций Рубидий Тритин Радиоактивті изотоптар

Ядролы қ реакция кезінде, Жер бетінде таби ғ и к ү йінде кездеспейтін, радиоактивті ядролар т ү зіледі. Ядролы қ реакция н ә тижесінде алын ғ ан изотоптарды ң радиоактивті болуын 1934жылы француз физиктері Ирен мен Фредерик Жолио-Кюрилер аш қ ан. Олар б ұ л құ былысты жасанды радиоактивтілік деп атады. Алюминийді ң, борды ң ж ә не бас қ а да же ң іл элементтерді ң ядроларын α-б ө лшекпен ат қ ылап ж ә не реакция ө німдерін магнит ө рісінде орналас қ ан Вильсон камерасыны ң к ө мегімен зерттей отырып, олар позитронны ң ұ шып шы ғ атынын аны қ тайды. α- б ө лшектермен ат қ ылауды то қ тат қ ан со ң да позитрон ұ шып шы ғ а берген. Біра қ уа қ ыт ө те келе, оларды ң саны радиоактивті ыдырау за ң ына с ә йкес кеми баста ғ ан. Осылайша жасанды радиоактивтік құ былысы ашылды. Жасанды радиоактивтікті ң ашылуы мына ядролы қ реакцияны ң к ө мегімен ж ү зеге асырыл ғ ан: Al+ 2 4 He P * n

Медицина саласында Ө нерк ә сіп саласында Ә скери ма қ саттар ү шін Ұ за қ уа қ ыт ж ұ мыс істей алатын ток к ө здері ретінде

Радиоактивті с ә улелер, нейтрондар а ғ ыны қ орша ғ ан орта ғ а, ә сіресе тірі организмге зиянды ә серін тигізеді. Радиоактивті с ә улелерді иондаушы с ә улелер немесе қ ыс қ аша радиация деп те атайды. Белгілі энергиялары бар б ұ л с ә улелер мен б ө лшектер денелерді ң молекулалары мен атомдары иондайды. Оларды ң химиялы қ белсенділігі ө згереді, клеткалар мутация ғ а ұ шырайды, хромосомда ғ ы гендерді за қ ымдап, т ү рлі физиологиялы қ к ү рделі ауыт қ улар туады. Таби ғ ат уланады. С ә уле шы ғ аруды ң интенсивтілігі к ү шті болса, қ атерлі ісік ж ә не с ә уле аурулары дертіне шалды ғ ады, тірі организмдерді ң ө луі м ү мкін. С ә улелену т ұқ ым қ уалау ғ а к ү шті ә рі жа ғ ымсыз ә серін тигізеді. Радиацияны ң қ ауіптілігі мынада, с ә улелену тіпті қ атерлі дозаны ң ө зінде бірден ауруды ң белгісін ту ғ ызбайды. Иондаушы с ә улелер, е ң алдымен,ж ұ лынды за қ ымдайды, соны ң ә серінен қ ан айналу процесі б ұ зылады. Содан со ң ас қ орыту жолдары мен бас қ а да органдарды ң клеткалары б ү лінеді. Радиоактивті с ә улелерді ң, мысалы, γ- с ә улелеріні ң шекті м ө лшердегі дозасын қ атерлі ісікті ң клеткаларын жою ү шін медицинада қ олданады. Иондаушы с ә улелерді ң биологиялы қ ә сері ерекше шамалармен сипатталады. Тірі организмдерді ң клеткаларыны ң радиациядан ал ғ ан энергиялары к ө п бол ғ ан сайын, химиялы қ реакцияны ң белсенділігі шапша ң ө згеріп, за қ ымдануы да арта т ү седі. Сол себепті, радиацияны ң тірі организмге беретін энергия м ө лшерін д ұ рыс ба ғ алай білу ма ң ызды.

Адам ағзасына радиоактивті сәулелер мына түрде енеді: Топырақ-өсімдік Ауыл шаруашылық жануарлар Ет-өнімі мен азық-түліктер

Адам ағзасында радиоактивті элементтер Тері арқылы Тыныс алу жүйесі арқылы Ас қорыту жүйесі арқылы 0,0001бірлік1 бірлік1000бірлік

Радиоактивті сәулелерден зақымданатын адам ағзасы Асқорыту жүйесі Тыныс алу жүйесі Қан айналу жүйесі Қатерлі ісіктер Клеткалар мутацияға ұшырайды Хромосома гендері зақымданады

Таби ғ и радиоцияны ң ө згеруіне АЭС-і, ядролы қ жарылыстар, радиоактивті қ алды қ тар айтарлы қ тай ә серін тигізеді. Е ң қ олайсыз радиоциялы қ жерлерді ң пайда болуы жасанды радионуклиттерді ң пайда болуымен сипатталады. Бізді ң ө лкеде негізгі радионуклитті заттар стронций 90 мен цезий 137 болып табылады. Қ азіргі та ң да радиоциялы қ ластану ғ а қ арсы ж ү ргізіліп жат қ ан іс-шараларды ң барлы ғ ы ө сімдіктерді ң радиациялануын т ө мендетеді.

Физика С. Т ұ я қ баев, Ш. Насохова Алматы Мектеп