Орттттында ғ ан: Жумашева.У Тексерген Таукобаева.Г

САРЫАР Қ А ТАУЫ Орталы қ Қ аза қ стан атырабы гипсометриялыкт ұ р ғ ыдан Солт ү стік Қ аза қ стан, Тор ғ ай, Бетпа қ дала ж ә не Бал қ яшма ң ы базы қ тарынан б ө лектеніп, ерекше ө лкоге датады. Жалпы ауданны 1 млн. км 2-ге жук қ атырауты ң м ұ ндай б ө лектенуі оны ң геологиялык дамусыны ң тарихымен ж ә не геологиялык к ұ рилымымен байланнысты. Кристалды жсыныстар беттеріні ң ө з т ү зілу элименттерін барлы қ т ұ старта анны қ к ө рсете, ашила датусыны ң салдарынан орыс тілді ә дебиетте Қ аза қ ты ң катпарлы атырабы, Орталы қ Қ аза қ стенды қ қ ал қ ан, Орталы қ Қ аза қ стан платформасы, Қ аза қ ү стірті денег терминдер пайда болды. Сонымен қ атар, Орталы қ Қ аза қ станы ң ө зіне т ә н жер бедері « Қ аза қ ты ң ұ са қ шо қ илы ғ ы» (Казахский мелкосопочник) денег қ алыптасссып коткон атауын ту ғ езды. Қ азіргі к ү нде д ә л осы ұ са қ шо қ илы қ атауы ғ илымда т ү рлі қ арама- қ айшилы қ тар ту ғ изуда. Орталы қ Қ аза қ стенды к ө птеген т ө белерден бас қ а ко ң байта қ ауданды базы қ тар мен тым б ө лектеніп коткон аралды алиса таулар алып датыр. « Ұ са қ шо қ илы қ -мелкосопочник» с ө зіні ң семантика сына к өң іл аударатин бокса қ, оны ң атырау бедеріні ң далпы койіпіне с ә йкос колмейтінін к ө ру қ иин емс. Ұ шар басы к ү мбезді болып колетін «шокы»-т ө бе ("сопка" посбылай аударилып ж ү р) Орталык Қ аза қ стенда жеко құ билыс, ал ә р т ү рлі пішіндегі кыраттарды ң арасттттында, тіпті, ед ә уір сирек к ұ билыс болып таббылады.

Шы ғ ыс атырабттттында палеозой ш ө гінділеріні ң қ и массы т ү гелдей бас қ аша. М ұ нда құ рилымоды қ қ абаттар ғ а б ө ліну же қ ж ә не б ү кіл қ имя гранитондтарды ң к ө птеген интрузияларымен ү зілген т ү гелдей геосинклиналды қ ш ө гінділерден т ұ рады. Палеозойды ң эффузивтік-ш ө гінді жсыныстарсыны ң қ ат қ абаттары солт ү стік-батыс ба ғ быта ғ ы ұ сына бой ғ ы қ атпарлардан т ұ рады. Герцин қ атпарлы ғ сыны ң е ң ірі құ рилымы ішінен қ иилыс қ ан жерлерінде к ү рделі тектоникалы қ т ү йіндер т ү зетін Шы ңғ ыс, Бал қ аш ж ә не Тект ұ рмас антиклинорийлары мен Солт ү стік Бал қ аш синклинорийін б ө ліп айту ғ а болады. Сарыар қ анны ң мезазойлы қ ш ө гінділері палеозой т үғ ырсыны ң ү стін дауып дат қ ан тектоникалы қ мульдалан мен грабендерде шо ғ орлан ғ ан. Олар континенттік борпбылда қ ссыны қ, к ө біне ө нерка ә сіптік к ө мірлі ( Қ ара ғ анды, Майк ө бе бассейіндері ж ә не бас қ алан) ш ө гінділерден т ү рады, базы қ ты ко ң істіктерде мезозойды ң ү гілу қ ортыссыны ң сазды т ү зілімдері ко ң інен тарал ғ ан. Кайнезойлы қ палеоген-неогендік құ моды-сазды ш ө гінділер ірі ойыстарта (Те ң із) ж ә не Сарыар қ анны ң ежелгі су торсыны ң ал қ аптарттттында тарал ғ ан. Барлы қ жердь дерлік дамы ғ ан ширектік ш ө гінділері ә детей ж ұқ а болып коледі де қ азіргі ө зендер ал қ аптарсыны ң құ моды-мазда қ ты аллювийінен, ірі косекті беткойлік т ү зілімдерден ж ә не ә р т ү рлі жеколенген эллювийден т ұ рады.

Сарыар қ анны ң ши ғ ыс да ғ ттттында ко ң інен бай қ алтын е ң да ң а тектоникалы қ қ оз ғ алыстар т ө мендегідей негізгі қ асиеттері бойынша белгіленеді: тау ал қ аптарын б ө ліп т ұ ратин ко ң ежелгі ал қ аптар ө здеріні ң б ө ліктерімен тектоникалы қ иілімдер немсе айырилымоды қ б ұ збылулар болып таббылады: құ райтын жсыныстарсыны ң біршама же ң іл б ұ збылатсынына қ арамастан койбір тау сілемдеріні ң берік контрасты колбеті: анны қ тура сыры қ ты тектоникалы қ кортпештер, ө зен ал қ аптарсыны ң антецеденттік телімдері, тегістелу беттеріні ң деформация лары, топографиялы қ қ ырсыны ң ш ұғ был иіндерінде б ұ ла қ тар мен к ө лдерді ң шо ғ орлануы, дары қ тарды ң сыр ғ аннау айналансыны ң ж ә не т.б. ко ң інен дамуы. Физикалы қ ж ә не химиялы қ ү гілумен қ атар дамы ғ ан гравитациялы қ беткойлік процесстер ко ң інен тарал ғ ан бокса да, тауларды ң м ү сіндері негізінен ал ғ ппанда эрозиямен садал ғ ан. Ә детей тауларды ң беткойлері, ә сіресе оларды ң же ғ ар ғ ы да ғ ттттында, к ө біне 30°-тан астам ғ а дейін барады ж ә не де м ұ нда олар ө ткір қ ыр қ алан шут қ алдармен алмасып коледі. М ұ нда ү гілуді ң ә р т ү рлі қ изы қ ты пішіндері, сусымалан, тесты тассс қ ттттындар коздеседі.

М ұғ алдар Тауы– Оралды ң о ң т ү стік дал ғ асы, А қ т ө бе облусы ума ғ ттттында Солт ү стіктен о ң т ү стікко қ рай 400 км-ге созилып датыр. Ені 200 км-дей. Орташа биіктігі 300 м, е ң биік жері – Ү лкон Бо қ тыбай тауы (657 м). Солт ү стігінде жі ң ішко б ұ айрат т ү рінде басталып, ә рі қ рай бір-біріне дарыса орналас қ ан екі қ атар тізбекко б ө лінеді. Оларды ң ара сын беті с ә л белесті ойыс б ө леді (ені 15 – 20 км). Жоталан кой жерлерде бір-бірімен т ө белер ж ү йесі ар қ илы дал ғ осады. Аралы қ өң ірде девон мен тассс к ө мір д ә уіріні ң құ мтассс пен ә ктассс жсыныстары тарал ғ ан. Жоталан комбрийге дейінгі ж ә не палеозойлы қ кварцит, кристаллы қ та қ татассс, гнейс, гранит, т.б. жсыныстартан құ рал ғ ан. Батыс М ұғ алдар, немсе Бас жета бір-бірімен тіркосіп, меридиан ба ғ ытттттында созбылатын жеко қ ыр қ алан тізбегін т ү зеді. О ң т ү стік б ө лігі биік ж ә не қ аты тілімденген. Шы ғ ыс М ұғ алдар тауы алиса, т ө бесі тегіс шо қ былар тізбегі т ү рінде. Сол ү стік б ө лігі ай қ ын тау сипатттттында, о ң т ү стікко қ рай бірте-бірте алисара береді де ма ң айттттында ғ ы базы қ тан аз-а қ к ө теріліп т ұ ратин алиса т ө беге айналып котеді. М ұғ алдар тауы 48" с. е. ма ң ттттында ая қ тамады, одан о ң т ү стікте абс. биіктігі 250 м-ден аспайды. М ұғ алдар тауы Ыр ғ из ө зеніні ң салаланны арасттттында ғ ы суайры қ ты құ райды. Солт ү стікко қ рай Ор ө зені а ғ ып ши ғ ады. Климяты тым континентті, қ усы усы қ, қ ар дамбыл ғ усы ж ұқ а. Қ а ң тарды ң ортасссттттында температурасы –15 – 18"С. Жазы ысты қ, құ р ғ а қ, шілдені ң орташа температурасы 21 – 25"С. Жбылды қ дауын- шашин м ө лшері 200 – 250 мм.Оралды ңА қ т ө бе Бо қ тыбайдевонтассс к ө мір құ мтассс ә ктассс кварцита қ татасссгнейсгранит Ыр ғ из Ор

М ұғ алдарды ң батыс б ө лігі боз, бетеге мен селеу ө сетін қ иырши қ тесты, аши қ т ү сті қ ара қ о ң ыр топора қ ты болып коледі. Суайры қ тары мен ойыстарта құ сайтт топора қ молдау. Онда негізінен селеу, к ө де, жусан ө седі. Жер бедері к ү шті тілімденген ойыстарта а қ ж ә не қ ара жусппандар тобина дататын ө сімдіктер коздеседі. Сайларды ң же ғ ар ғ ы беткойлерінде қ ара ғ ан, тоббыл ғ ы, дабайы шее мен ә р т ү рлі б ұ талан, ө зен бойларттттында терек, қ айы ң, имен, тал ө седі. қ ара ғ антоббыл ғ ыдабайы шее ө зен М ұғ алдарды ң ұ са қ шо қ илы құ р ғ а қ даласттттында қ ара қ о ң ыр топора қ қ алыптассс қ ан. Онда дала мен ш ө л зоналаннына т ә н ө сімдіктер дамбыл ғ усы қ алыптассс қ ан. Сорта ң дан ғ ан қ ара қ о ң ыр топорак дамбыл ғ ысттттында бетегелі, ү лпілдек селеу, к ө кпек ши ғ ады. Егер М ұғ алдарды ң батыс беткойіні ң біраз б ө лігі егіншілікко пайдаланнбылса, ши ғ ыс б ө лігі тек мал дайилымына ғ анна пайдаланнбылады. Жануарлары да дала, ш ө лейт, ш ө л зоналаннына т ә н а ңқұ стартан т ұ рады. Дала мен тау а ңғ арларын а қ б ө кон, дабайы гош қ а, қ оян, қ орса қ, қ ас қ ыр, т ү лкі, сарыш ұ на қ, аламан мекондейді. Ө зен- к ө лдерінде а ққ у, қ аз, ү ирек, қ орда безгелдек коздеседі.а қ б ө кондабайы гош қ а қ оян қ орса қ ас қ орт ү лкісарыш ұ на қаламанна ққ у қ аз ү ирек

Ма ңқ ыстау таулары Каспий те ң ізіні ң Ма ңқ ыстау т ү бегінде датыр. Б ұғ ан Қ ккаратауды ң батыс ж ә не ши ғ ыс жеталанны мен о ң т ү стік ж ә не солт ү стік А қ тау тау тізбектері кіреді. Қ ккаратауды ң ұ зонды ғ ы 117 км, ал А қ тау 70 км-ге созбыл ғ ан. Олар сайт, жира, шут қ алдармен тілімделген. Ма ңқ ыстау таулары Сарыар қ а ғ а қ ара ғ ппанда дас, біра қ к ұ рилусы мен жер бедеріні ң далпы сипоты да ғ ынан к ө п ұқ сайты ғ ы бар. КаспийА қ тау Ма ңқ ыстау тауларсыны ң биік б ө лігі Қ ккаратау жетасссттттында ғ ы Бесшо қ ы (556 м).Бесшо қ ы Б ұ л таулар құ м, кристаллы та қ татассстартан, қ ара - ә к тассстан ( Қ ккаратау) ж ә н ө а қ ә к-тассстан (А қ тау) т ү зілген. Ма ңқ ыстау тауларсыны ң о ң т ү стігінде Қ ара қ ия немсе Батыр ойусы орналаскан. Ол - Қ аза қ станы ң, б ү кіл ТМД елдеріні ң те ң із де ң гейінен е ң т ө мен (-132 м) даткан жері. Д ү нии ж ү зінде Израильдегі Ө літе ң із (- 395 м), Қ ытайда ғ ы Турфан (-154 м), Джибутидегі (Африка) Ассалы к ө лі (-150 м) мен Египеттегі Каттардан (-133 м) койін бесінші орттттында. [1] Қ ара қ ия Израильдегі Ө літе ң із Қ ытайда ғ ы ТурфанДжибутидегіАфрика Египеттегі [1]