Жоспар: 1) Цитология терминінің түсінігі. 2) Протопластың құрылысымен, оның өнімінің атқаратын қызметімен танысу. 3) Вакуольдер, олардың пайда болуы және клетканың тіршілік әрекетіндегі рөлі. 4) Қор заттары. 5) Клетканың қор заттары : Ақуыздар, майлар, көмірсулар. 6) Крахмел дәндерінің түрлері : Алейрон дәндері, оның шығу тегі. 7) Зат алмасудың соңғы өнімдері : Шайырлар, илік заттар, глюкозидтер, алколоидтар 8) Физиологиялық белсенді заттар : Ферменттер, витаминдер, фитогормондар, антибиотиктер.
Цитология термині, түсінігі Цитология (гр. κύτος «қойма», бұл жерде: «жасуша» и гр. λόγος «оқу», «ғылым») - жасуша туралы ғылым. Цитология ғылымы біржасушалы, көпжасушалы ағзалар жасушасының құрылысын,құрамын және қызметін зерттейді.Ал жасуша бүкіл тірі денелердің ең қарапайым құрылысын,қызметін және дамуын сипаттайды. Сондықтан да цитологияның зерттейтін құрылыстары мен заңдылықтары цитология, тәнтану, эмбриология, физиология, генетика, биохимия, молекулалық биология және т.б. ғылым негіздерінің қалануына жол ашты.
Цитология бөлімі -цитохимия пәні жасушаның химиялық құрамының құрылысын, олардың түзілуін, жасушадағы таралуы мен белсенділігін және оның қызметінің өзгеруіне байланысты химиялық қосылыстардың өзгеріп отыруын зерттейді. Цитохимияның негізгі жетістіктерінің бірі -нуклеин қышқылдарының ақуыз молекуласын синтездеудегі генетикалық рөлін анықтау.
Протопласт Органойдтардың барлығы гиалоплазмаға батып отырады. Гиалоплазма органойдтардың бір-бірімен қарым-қатынасын байланыстырып отыратын цитоплазманың сұйықтық ортасы. Әрбір топтағы органойдтарды екі мембраналы, бір мембраналы және мембранасыз деп бөледі. Протопластың пластидтерден басқа компоненттерінің барлығы әдетте түссіз болып келеді. Ал пластидтердің түсі жасыл немесе қызғыш сары болады. Органойдтардың классификациясы 2-суретте берілген.
2-сурет. Электронды микроскоппен өсімдік жасушасының көрінісі. Органойдтардың классификациясы
Микростуктурасы Ультроструктурасы Протопласт Ядро1. ядрошық қ абы қ ша ========== 3. хромосома нуклеоплазма ========= Цитопазма 5. хлорапластар ======== 6. лейкопластар ======== 7. хромопластар ======== 8. митохондриялар ====== 9. плазмалемма __________ 10. тонопласт ___________ 11. эндоплазматикалы қ тор __ 12. лизосома ____________ 13. сферасома ___________ 14. рибосома ___________ 15. Гольджи аппараты _____ 16. гиалоплазма Протопласт өнімдері 17. вакуоль 18. крахмал д ә ні 19. алейрон д ә ндері 20. липид тамшылары 21. т ұ здарды ң кристалдары 22. жасуша қ абы қ шасы 23. физиологиялы қ активті заттар (ферменттер, витаминдер, гармондар) ================ - екі мембраналы органойдтар _____________ - бір мембраналы органойдтар мембранасы жоқ органойдтар 6,7 және 19 – номерлерімен белгіленген заттар жасушада кездеспейді. 13,14,21,23 - номерлерімен белгіленген заттар жасушада көрінбейді.
Вакуоль Вакуоль (латынша вакус – бос орын, қуыс) бұл жасуша шырынына толы қуыс, ол цитоплазмадан жартылай өткізгіштік қасиеті бар тонопласт мембраналары арқылы бөлініп тұрады. Вакуоль және оның мембранасы тонопласты неміс ғалымдары X. Де Фриз және В. Пфеффер жылдары ашқан. Өсімдік жасушасының өсу және даму процестері кезінде цитоплазмада жасуша шырынына толтырылған қуыстар вакуольдер түзіледі.
Вакуоль Вакуоль қуысын толтырып тұрған жасуша шырыны жасушадағы зат алмасудың сұйық өнімдері болып табылады. Ол, негізінен, судан және онда еріген көмірсулар, органикалық қышқылдар және минералдық тұздардан тұрады. Жас жасушалардағы вакуольдер цитоплазманың әр жерінде шашырап жаткан ұсақ секреттер түрінде болады. Жасуша қартая бастағанда, вакуольдер бір-бірімен косылып, көлемі ұлғайып, ең соңында бір үлкен орталық вакуоль түзеді. Жай кезбен қарағанда көрінетін ең ірі вакуольді піскен қарбыздан байкауға болады. Қарбыздың вакуольді құрамы фруктоза және глюкозадан тұратын сұйықтықпен толтырылған. Жасушаның құрамы вакуольмен салыстырғанда өте аз орын алады. Вакуольдің атқаратын қызметі жасушаға қажетсіз заттарды сұйық түрінде жинақтау.
Қор заттары Молекулалары ө те к ү рделі болатын амин қ ыш қ ылдарынан құ рал ғ ан органикалы қ зат; тірі организмдерге т ә н азотты к ү рделі органикалы қ қ осылыс. Амин қ ыш қ ылдары қ алды қ тарынан құ рал ғ ан жо ғ ары молекуларлы қ органикалы қ т ү зілістер. А қ уыз организмдер тіршілігінде оларды ң құ рылысы дамуы мен зат алмасуына қ атысуы ар қ ылы ә рт ү рлі ж ә не ө те ма ң ызды қ ызмет ат қ арады. А қ уызды зат - құ рамында міндетті т ү рде азоты бар к ү рделі органикалы қ қ осылыс.
МАЙ Май организмге қуат беретін астың жұғымы. Май ақуыздарды, минерал тұздарды, сондай-ақ майды ерітетін витаминдерді организмнің қалыпты сіңіруіне қажет. Тамақтық рационында майдың болуы әртүрлі тағамдардың дәмділігін жақсартып, тәбетті арттырады. Тамақтағы майдың біраз бөлігі адамның денесіндегі май қорын жасауға жұмсалады.
Көмірсулар - химиялық құрамы С m (H 2 O) n яғни көмірсутек+су, аты осыдан шыққан) формуласымен өрнектелетін табиғи органикалық қосылыстар класы. Көмірсулар химиялық құрамына қарай үлкен екі топқа бөлінеді: мономерлік көмірсулар немесе моносахаридтер және полимерлік Көмірсулар молекуладағы моносахарид тік қалдық санына байланысты олигосахаридтер мен полисахаридтерге бөлінетін Моносахаридтердің конденс ация өнімдері.
Крахмал дәндері Крахмал дәндері барлық мүшелердің жасушаларында кездеседі, әсіресе олар өсімдіктің дәндерінде және түрі өзгерген жерасты сабақтарында (түйнектерінде, баданаларында, тамырсабақтарында) көптеп жиналады. Крахмал дәндері тек пластидтерде ғана түзіледі. Жоғарыда айтылғандай хлорпластарда алғашқы крахмалдың дәндері пайда болады. Бірақта олар, бұл жерде көптеп жиналмайды. Зат алмасу процестерінің нәтижесінде ферменттердің (амилаза, мальтаза) көмегімен алғашқы крахмалдар қантқа айналады және глюкоза түрінде жапырақтан өсімдіктің басқа мүшелеріне тасымалданады. Қанттың екінші рет крахмалға айналуы лейкопластарда жүреді (амилопластарда). Екінші рет крахмал дәндерінің түзілуі амилопластың стромасының белгілі бір жерінен басталады. Ондай жерлерді крахмалдың түзілу орталығы деп атайды.
А-картоп; Б-бидай; В-сұлы; Г-жүгері; Д-күріш; Е-қарамық (гречиха): 1-қарапайым эксцентрлік дән; 2-қарапайым шеңберлі дән; 3-күрделі дән; 4-жартылай күрделі дән; 5- жасушаның кескініне келген жай дәндердің жиынтығы.
Алейрон дәндері Ақуыздардың басым бөлігі өсімдіктердің тұқымдарында, жемістерінде қорға жиналады. Оларды алейрон (грекше алейрон – бидай ұны) немесе протеин дәндері деп атайды. Бұл қорлық ақуыздың түйіршіктері, олар әдетте пісіп жетілген дәндердің қорлық ұлпаларының жасушаларында пайда болады. Дәндер пісіп жетілген кездерде ұсақ вакуольдерде ақуыз жиналады. Дәндер піскен кезде вакуольдер суын жоғалтады да алейрон дәндеріне айналады Бұл бастапқы қалпына келетін процесс: дән жерге түскен соң оның бойына су өтеді де ісініп өнеді, осы кезде алейрон дәндері қайтадан вакуольге айналады. Кенед ә нні ң, немесе майкенені ң (клешевина) т ұқ ымыны ң эндоспермні ң жасушаларында ғ ы к ү рделі алейрон д ә ндері 3-суретте берілген.
3-сурет. 1-алейрон д ә ндері; 2-алейрон д ә ніні ң қ абы қ шасы; 3-а қ уызды қ кристалл; 4-глобойд; 5-аморфты а қ уызды қ масса.
Зат алмасудың соңғы заттары Органикалы қ қ ыш қ ылдар жасуша шырынында ед ә уір м ө лшерде болады. Олар: алма, лимон, шарап, қ ымызды қ ж ә не та ғ ы сол сия қ ты қ ыш қ ылдар. Бейорганикалы қ заттар ғ а немесе минералды заттар ғ а нитраттар, хлоридтер, фосфаттар, иод, бром ж ә не та ғ ы бас қ алары жатады. Жо ғ арыды аталып кеткен б ұ л заттарды ң біреулері, мысалы к ө мірсулар - қ орлы қ, екіншілері - экскреторлы қ, я ғ ни зат алмасуды ң со ңғ ы ө німдері болып табылады.
Илік заттар Глюкозидтер - қ анттарды ң (к ө бінесе моносахаридтерді ң ) спирттермен, альдегидтермен, фенолдармен ж ә не бас қ а да азотсыз органикалы қ заттармен қ осындысыны ң туындысы болып табылады. Олар кейбір ө сімдікті ң жасуша шырынында қ ор заты т ү рінде, ал кейбіреулерінде улы зат т ү рінде жиналады. Ферменттерді ң ә серінен ауада глюкозидтер ө зіні ң құ рамды б ө ліктеріне же ң іл ыдырап хош иіс б ө леді (мысалы, кофе, какао ж ә не шайды демдеген кезде бай қ алады). Илік заттар глюкозидтерге жа қ ын, к ү рделі азотсыз қ осылыстар.
Физиологиялық белсенді заттар Ферменттер барлы қ тірі организмдер құ рамына кіретін арнайы а қ уыздар. Ферменттер жасушаларда синтезделіп, биохимиялы қ реакциялар ғ а қ атысатын а қ уызды қ таби ғ атта ғ ы биокатализатор болып табылады. Фермент немесе энзим (лат. fermentum – ашу; грек. en – ішінде, zim – ашыт қ ы; 19 ғ. Ван Гельмонт ұ сын ғ ан) ал ғ аш қ ыда ашыту ү дерістерінде аны қ тал ғ ан зат. Энзимология, ферментология – ферменттерді зерттейтін ғ ылым саласы.
Витамин (Дәрумен) Витаминдер (Д ә румендер ) денсаулы қ тірегі Кейінгі кезде ә лемдік ғ ылыми терминдерді б ұ затын адамдар к ө бейіп кетті. Олар витаминді д ә румендер деп атау керек деп т ү сіндіреді. Б ұ л д ұ рыс емес. Витаминдер деп химиялы қ таби ғ аты ә р т ү рлі органикалы қ заттарды айтады. Витамин латынша vіtа ө мір, тіршілік; vitman тіршілік амині деген ма ғ ынаны білдіреді. Олар та ғ амды қ заттармен организмге т ү сіп, зат алмасу ғ а, организмні ң ө сіп- ө нуіне ә серін тигізеді. Организмні ң қ ор ғ анышты қ қ абілетін арттыруда витаминдерді ң ат қ аратын міндеті ө те зор. Егер тама қ -тану д ұ рыс жол ғ а қ ойылмаса, я ғ ни к ү нделікті пайдаланатын та ғ амдарымызда организмдерге қ ажетті витаминдер м ө лшері жеткіліксіз болса, онда организм ә лсіреп, ол ә р т ү рлі аурулар ғ а шалды ғ ады, оны ң ө сіп- ө нуі мен жетілуі нашарлайды.
Фитогормондар Фитогормондар, ө сімдіктер гормондары ө сімдіктермен ө ндірілетін ж ә не реттеуші функцияларды ат қ аратын т ө мен молекулалы органикалы қ заттар. Олар М – ге дейін жететін т ө мен концентрацияда болса да, ө сімдікке ү лкен физиологиялы қ ж ә не морфологиялы қ ә сер істей алады. Жануарлар ғ а қ ара ғ анда ө сімдіктерде гормондарды шы ғ аратын арнайы органдар болмайды. Со ғ ан қ оса ө сімдіктерді ң кейб ә р б ө ліктерінде гормондарды ң м ө лшері айры қ ша к ө п болады; мысалы, ауксиндармен саба қ ты ң жо ғ ары меристемалары бай, гиббереллиндармен – жапыра қ тары, цитокининдармен – тамыры мен д ә ні. Фитогормондар ә рт ү рлі ө су процестеріне себеп болады, б ұ л процестерге ө сімдіктерді ң белсенді ө суі, генерациялы қ дамуы, тропизмдер, регенерация ж ә не т.б. жатады.
Антибиотиктер Антибиотиктер (гр. autі қарсы және гр. bіos тіршілік) микроорганизмдердің өсуін, көбеюін тежейтін немесе тоқтататын микробтар, өсімдіктер мен жануарлар жасушасынан алынатын органикалық зат; микроорганизмдермен жоғары өсімдіктермен және жануарлармен микроорганизмдерді және ісік жасушаларының дамуын басатын және жоятын заттар. Антибиотиктер төменгі молекуларлы қосылыс оның құрамына көміртегі-оттегі және сутегінен басқа азот (1 немесе 2 аммин тобы түрінде) және 1 немесе 2 карбоксильді топтар енеді. Антибиотиктер микробтар мен кейбір қатерлі ісікке әсер етіп, олардың дамуын тежейді немесе жойып жібереді. Антибиотиктердің пайда болуы микробтар дүниесінде кездесетін бір-біріне қарама- қарсылық әрекетіне негізделген. Антибиотиктер туралы ғылымның негізін қалап, алғаш көгерткіш саңырауқұлақтан пенициллин алған (1929) ағылшын ғалымы А.Флеминг болды. Антибиотиктердің бірнеше жүздеген түрі бар, бірақ олардың бәрі бірдей медицинада қолданыла бермейді. Антибиотиктер шығу тегі, хим. құрамы, микробтарға әсер ету механизмі т.б. қасиеттері бойынша жіктеледі. Антибиотиктерді ретсіз қолданудың әртүрлі салдары болуы мүмкін. Мыс., денеге бөртпе шығып, қышыма пайда болады, кейде естен тануға әкеп соғады. Сондықтан оларды тек қана дәрігердің айтуы бойынша қолдану қажет. Антибиотиктер медицинадан басқа а.ш-нда, тамақ өнеркәсібінде және микробиологиялық өндірісте пайдаланылады. Антибиотиктер зен саңырауқұлаңынан,актиномиоцидтік, кейбір бактериялардан алынады. Жіктелуі: синтетикалық және табиғи. Әсері: бактериостатикалық, бактериоциттік. Әсер ету механизмі: Бактерия жасуша синтезін бұзу, цитоплазмалық мембрана өткізгіштігін бұзу, жасушаішілік синтезін бұзу, РНҚ синтезін бұзу. [ [
Қолданылған әдебиеттер Н. Мухитдинов, Ә Бегенов, С Айдарова. Ө сімдіктер морфологиясы мен анатомиясы. Алматы, РБК, Тутаюк В.Х. Анатомия и морфология растений, Изд. 2-е – М: Хржановский В.Г. Курс общей ботаники. Москва, «Высшая школа» 1976, том Хржановский В.Г., Паноморенко С.Ф. Ботаника, - М: 1979.
Орында ғ ан: Са ғ ынтай Жадыра Нысанбаева Несібелі