МАРАТ ОСПАНОВ АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСЫ Мамандығы : Жалпы медицина Дисциплина : Жаңа заманғы Қазақстан тарихы Тақырыбы: Саяси қайраткер Мұстафа Шоқай Орындаған: Бөлекова А.А Қабылдаған: КалмановаГ.Т Тобы:116 A
Жоспары: І.Кіріспе ІІ Негізгі бөлім 1.Өз ұлтының битке ұстар мақтанышы-Мұстафа Шоқай 2. Балалық шағы 3.Мемлекттік Думада жұмыс істеуі ІІІ.Қорытынды
Қызметі:Публицист Публицист, қоғам және мемлекет қайраткерқоғаммемлекет қайраткер Туған күні:1890 жил 1890 жил 25 желтоқсан Туған жері:Сырдария губерниясы, Ақмешіт уезі, Наршоқы Азаматығы:Қазақ елі Ұлты:Қазақ Қайтыс болған күні: 1941 жил Қайтыс болған жері: Берлин Берлин 27 желтоқсан 1941 жил Мұстафа Шоқай ж
Өмірбаяны Тұлғалар. Алаш арыстары. Мұндай жандарм туралы Елбасы Н.Назарбаев: Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емс. Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғанна аңдап қоймаймыз, оның рухин, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің аллодындағы өздерінің перзенттік пары сын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау жағдайда оны падал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім жұртының азаматы болып қала бермек. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз ұлтының битке ұстар мақтанышы болып келген, дейді. Сондай тұлғалардың бірі – Мұстафа Шоқай. Ол – Алаш қозғалысының төл перзенті, Алаш идеялары мен мұраттары аясында қаннаттанған, қазақ, өзбек және басқа да түркі халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің стратегиясы мен тактика сын айқындаған қайраткер жилы Санкт-Петербург университетіне оқуға түскен күнінен бастап М.Шоқай дүниетанымының қалыптасуы, бір жағынан, түркішілдік-мұсылмандық қозғалыстың (С.Жантөрин), екінші жағынан батысшылдар демократиялық-либераллодық қозғалысының, Ә.Бөкейханов ықпалымен өтеді. Жұбайымен
1914 жилдың көктемінде Мұстафа Петербургте оқып жүрген түркі жастарының патша өкіметінің ислам діні жөніндегі саясатына байланысты баспасөз бетінде жарияланған үндэуіне қатысады. Оған сол кезде империя астаннасындағы 31 өзбек, татар, башқұрт, қазақ студенттері қол қояды. Мұның өзі Мұстафаның саяси қозғалысқа біржолата тартылуының, ұлттық мүдде жолындағы күрескерлер қатарынан берік орын алғандығын көрсетеді. Түркі халықтары тарапынан сөйлейтін бүркеншік діни құрылымдар мен басылымдарды ұйымдастыру арқылы патша өкіметінің ұлт-азатық қозғалысын іштен бүлдіруге бағытталған арандатушылық саясатының қауіптілігін жете түсінуі, ол жөнінде өз пікірін ашық білдіруі, М.Шоқайдың саяси ұйымының қалыптасып, шыңдала түскендігінің куәсі еді.
Балалық шағы Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін 1902 жилы Ташкенттегі ерлер гимназия сына оқуға қабылданнады жилы Санкт-Петербург Императорлық университетінің заң факультетін бітірген. Ағылшын, француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін білген. Студенттік жилдары империя астаннасындағы демократиялық қозғалыстарға қатысады.Санкт-Петербургимперия Мемлекеттік Думада жұмыс істеуі Ақпан төңкерісіне дейін Алаш көшбасшысы Ә.Бөкейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады жилғы дүрбелең кезінде Түркістан және жалпы қазақ жеріндегі бассыздықтарды әшкерелеп, Мемлекеттік Думаға арнайы құжаты мәліметтер ұсынады. Сөйтіп, осыған байланысты комиссия құруға себепші болады жилы төңкерістер тұсында мықты Түркістан мемлекетін құру идея сын ұстаннады. Ташкентте «Бірлік туры» газетін пшады. Орынбордағы Алаш қайраткерлерімен тығыз байланыс ұстайды. Алаш партиясы құрылатын бірінші жалпықазақ сиезінің де, Алаш автономиясы жарияланнатын екінші жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Алғашқы съезде «Шора-и-ислам» жұмысына қатысатын 8 қазақ өкілінің бірі болып сайланнады. Екінші съезде Алашорда үкіметі - Ұлт кеңесіне Сырдария атынан кіреді жилы Жаңа Марғұланда өткен өлкелік мұсылмандар кеңесінде қайраткер Бүкілтүркістандық мұсылмандардың құрылтайын Қоқан қаласына шақыру туралы бластома көтереді. Қарашада Қоқанда Түркістан автономия сын жариялау шарасына бастан-аяқ қатысады.Түркістан Мемлекеттік ДумағакомиссияТүркістан АлашАлаш партиясы Алаш автономиясы СырдарияҚоқанТүркістан автономия сын
Мұсылмандарының IV төтенше құрылтайына қатысуы Түркістан аймағы үшін осы ерекше жиын жилы 26 қараша күні Қоқанға шақырылған өлке мұсылмандарының IV төтенше құрылтайы еді. Аталған құрылтай қараша аралығында өтті (жаңаша ресейлік жил саннау бойынша 9-10 желтоқсан). Бұған Сырдария, Закаспий, Самарқан, Ферғанна, Жетісу облыстарынан 200- ден аса делегат қатысты. Олардың ұлттық құрамы да айрықша: қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз, әзірбайжан, тәжік, орыс, украин, поляк, еврей т.б. Бұл оның халық денег ұғымды Түркістанның тарихи тағдырымен байланыста қарағанын көрсетеді. Осы жиын делегат тары 27 қараша күні «Түркістан территориялық автономия сын» жақтап, дауыс берді. Өз атымен айтсақ - Түркістан мұхтарияты. Аталған IV құрылтай Түркістан автономия сының немсе Түркістан мұхтариятының «Халық кеңесін» (мұны бүгінгі парламенте салыстыруға болады) сайт лады. Оған 36 түркістандық (Түркістанның жергілікті халқынан шыққандар) және 18 өзге ұлт өкілдері енді. Халық кеңесінің төрағалығына - Серәлі Лапин, кеңес басшылығы құрамы на - Мұстафа Шоқай, Убайдулла Хожаев, Махмұтқожа Бехбуди сайланнады.құрылтай СырдарияСамарқан Ферғанна ЖетісуделегатТүркістан Убайдулла Хожаев Махмұтқожа Бехбуди
Түркістан автономия сының Халық кеңесі үкімет жасақтауды қолға аллоды. Мұны олар «уақытша үкімет» деп белгіледі. Сонымен Түркістан үкіметінің мүшелері мы на тұлғалар: Мұхаметжан Тынышбайұлы - Үкімет төрағасы және ішкі істер министрі; Мұстафа Шоқай - Ұлттық кеңес төрағасы және сыртқы істер министрі; Шахислам Шахиахметов Үкімет төрағасының орынбасары және қаржы министрі; Әбдірахман Оразайұлы - кейінгі ішкі істер министрі; Үбайдулла Хожаев - әскери істер министрі; Насырхан төре - халық ағарту министрі; Мірәділ Мырзахметов - әлеуметтік істер министрі; Хидаятбек Юрғули Ағаев - ауылшаруашылығы министрі; Әбитжан Махмұт - азық-түлік министрі; Саломон Гердфельд - азшылық ұлт өкілдерінің министрі. Осы кезде М.Шоқай бастаған зиялылар азшылық ұлт өкілдері көшбасшыларына ғасырлар бойы азаптанған Түркістан тағдырына және шөре-шөре болып қалған өз тағдырына ақыл көзімен қарауды сұрады. Осыған байланысты кейін бір еңбегінде Мұстафа 1917 жилы Петерборда болған бір пікірталасты есіне алыпты. Мәселе мы нада кен, Уақытша үкімет Түркістанға жұмыс күшін апару жайын қарайды. Сонда түркістандықтар жағдайды ушықтырмау үшін алдағы 25 жилда өлкеге жұмысшыларды әкелуді сұраған. М.Шоқай ондай күш қажет бокса, «орыстардың орнына татар мен башқұртты жіберу» мәселесін күн тәртібіне қояды... Ал енді М.Шоқай түркістандықтардан тек жақсылық көрді дэу де ақылға сыйымсыз. «Бірлік туры» газетіне 1918 жилы 18 наурызда жарияланған «тау арасынан» жасырын жолданған әйгілі хатында оны Гауханна, Маймүбәрак, Құмбаста сарттары қалай өлтіре жаздағаны жазылған. Түркістан автономия сын қырған большевиктік қара күш пен жергілікті бағдарсыз оспадар күштің айырмасы шамбалы еді.уақытша үкімет»ТүркістанМұхаметжан Тынышбайұлы Шахислам ШахиахметовӘбдірахман ОразайұлыҮбайдулла Хожаев Насырхан төре Хидаятбек Юрғули АғаевӘбитжан МахмұтТүркістанТүркістан автономия сын
Түркістан автономия сының үкімет басшысына сайлануы 1918 жилы қаңтарда Түркістан автономия сының алғашқы үкімет басшысы М.Тынышбаев өз еркімен жұмыстан босағанда, М.Шоқай осы қызметке сайланнады. Большевиктер бұл автономияны ақпанда қанды қырғынмен траты жилы қыркүйекте қайраткер Самарада бас қосқан Ресейдің азатық жолындағы күрескерлерінің Құрушы мәжілісіне (Комуч) қатысады жилы ақпанда Түркістан мемлекеті бағдарын одна әрі қозғау үшін Бұхар әмірлігі мен Закаспийдегі ағылшын корпусы басшылығымен келіссөзге Ашхабатқа келеді. Сол жилы Баку мен Тифлисте сәл аялдап, (гүржі жерінде «Яни дүния», «Шафак» аты газеттер шығарысып, «Вольный горец» басылымы на атсалысады) Ыстамбұлга аттаннады.Түркістан мемлекетіБаку
Ел тәуелсіздігі жолындағы күрескен алаш азаматы - М.Шоқай Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азатық үшін тағдырдың арабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, падаллодықтан басқа жолы жоқ Мұстафа Шоқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат – мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы құпия балды. Күллі түрік миллетінің турыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономия сын құру тұрғысындағы М.Шоқайдың жанкешті қызметін кеңес идеолог тары жаулық әрекет сипатында көрсетті [1]. Мұстафаның інісі Нұртаза мен турысы Мырзеке Қалымбетұлы «халық жауымен» хандық қатысы болғаны үшін атылды [2]. Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев «Үлкен Түркістанның күйреуі» аты кітап жазып, М.Шоқайдың қоғам аллодындағы жұмысын жоққа шығаруға туристы. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына денег шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы – атамкенге, анна сүтіне падаллодығы. М.Шоқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шоқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман осады, өмірден тозбайтын эштоне жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жил өткен сайын жарқырай түсуде.
Мұстафаның 1886 жилы 7 қаңтарда Сыр бойында Сұлутөбе секілді ауылда, кірпіштен салған қазақы үйде дүниеге келіп, саясатың биік тұғырына көтерілуі көбіміз үшін таңғаларлық жағдай. Бала күнінен киіз қазақтың тәрбиесін аллоды [2]. Осылайша он төртке толар-толмас жасөспірім бейшараның көзіндегі жесты сүртіп, әділеттің ауылын нұсқауға жарап қаллоды. Ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздіктерді танып біле бастарды. Түркістан халқының қамында бір қасиет пен кесапаты өмірге тоқиды. Өмірден осы кезде алған екінші сабағы – орыс өктемдігі.
Өзара қырқысып жатқан орыс чиновниктері осы мәселеде бірауызды болатын. Генерал Самсонов сезімтал кісі кен, ол Мұстафаның келешегінен орыс отаршылдарына келер бір залаллоды сезді. Мұстафа Шоқайұлы Петербургке барып, оқуын жалғастырғысы келетінін айтып, - Заң факультетін қалаймын, - денегде ішін тартып қаллоды. Петербургтегі заң университеті қазақтың баласы түгілі, орыстың қолына түспейтін оқу. Орыс отаршылары сауатысыз халыққа әділетті көрінуге ынталы, санналы, талантты қазақтың адамы на аша таяқ қояды. «Тілмаш боласың ба?» - деп қамқорсыған Самсонов ақыры айтқаны болмағасын М.Шоқайға гимназиядан тиесілі алтын медаллоды, Зопрометов есімді орыс балаға бергізіп, бұған күміс медаль бермекші болады. Әділет жеңеді, падал азаматтар қолдауымен алтын медальін алған М.Шоқай орыс генералы қойған тосқауылмен өзі бетпе-бет кездеседі. Демек, Ташкенттің тұтқасын ұстап отырған генерал Самсоновтың Түркістан халықтарына денег пиғылы таза емс. Ал генерал орыс патшалығының өкілі. Бұдан Түркістанға Ресей жүргізіп отырған саясатың күнгейі мен көлеңкесін бірдей аңғаруға болатын еді.
Ташкенттегі орыс ұлты мен жергілікті халық арасындағы әлеуметтік теңсіздікті, келіспеушілікті көзімен көрді. Ұлтжандылық сезімін оянуына аллодымен орыс шовинизмі ықпал етті. Алғашында орыс алпауыттары мен патшаның Ресейдің отаршылық саясатына санналы түрде қарсы шыққан, интеллект түрінде қорғанды. Ауыл қазағының арыз-шағымын жазып, дауына араласу гимназиядағы сабағына көп кедергісін келтірді. Ауыл баласы әлеуметтік мәселемен генерал Самсонов аллодына бірнеше мәрте барды. Ол барған сайын орыс озбырлығын Самсоновтың көзіне шығып көрсеткісі келеді. Алайда Самсоновтың жан дүниесі падаллодық ауылынан алыс жатыр еді. Ғалым Ә.Тәкенов пен М.Қойгелдиев жазғандай «Генерал іске тыңғылықты, орысша сауаты қазақ жігітін өз кеңесіне тілмаш етіп алмақшы болады». Бұл мәселенің бір қыры. Екіншісі – тіпті тереңде. Орыс өкілдері отарлау мен саясат ісінде өте тәжірибелі, жергілікті халық өкілдерінен шыққан талантты ноқталаудың сырт көз аңдамайтын нәзік жолдарын біледі. Тілмаштық Мұстафаға қимастық берген қызмет емс, дарынды жестың келешегін кесу еді. Себебі, ел арасындағы тілмаштар қоғамдық теңсіздікке араша түспей, ақша-пара жолымен азғындап, адамдық қасиеттерінен айырылып жатқанын сол кезде өмірдің өзі көрсетті. Сондықтан, Самсонов бұрқылдып шыққан қайнардың көзін көміп тастағысы келді
Өмірінің соңғы жилдары ТүркияТүркия арқылы алғаш Германияға, сонан соң Францияға барып орнығады. Эмиграцияда «Жаңа Түркістан», «Жас Түркістан» журналдарын шығарып, кеңестің озбыр саясаты туралы зерттеулер жазады. Қайраткер 1941 жилы 27 желтоқсанда Берлинде жұмбақ жағдайда қайтыс болады.Берлинде
Қорытынды: Мұстафа Шоқай – қазақ ойшылы, ғалым, мемлекеттік және қоғам қайраткері. Ол Ақмешіт қаласында дүниеге келген. Мұстафа бастауыш білімді өзінің ата-аннасынан аллоды, сосын Ташкентте орыс гимназиясын және Петербург университетінің заң факультетін үздік бағамен аяқтады жилы түрік-балқан соғысы басталған кезде ол Турцияны қолдау қоғамында белсенді араласты. Мұстафа Шоқай Мемлекеттік думаның мұсылман фракциясының саяси бюросында түрік халықтарының жалғыз өкілі балды. М. Шоқай казактардың 1916 жилғы көтеріліске қатынасқандармен айуандық жазасын тексеру бойынша шешім қабылдауда шешуші роль атқарды. Мұстафа сондай-ақ, Құрылтайда «Түрік халықтарының құқықтарын қорғау» өкілдерінің комиссиясын басқарды жилы наурызда М. Шоқай Ташкентте мұсылмандар конгресінде құрылған Мұсылмандар орталығын басқарды. Мұсылмандар орталығы автономия құруға дайындала бастады жилғы Қазан революциясын түркістандықтар қуанышпен қарсы аллоды, бірақ бұл қуаныш ұзақ болмады, себебі Кеңестік билік шешімді түрде Түркістан автономия сына қарсы балды жилы 22 қарашада Қоқанда барлық саяси партиялар мен қозғалыстардың Бүкіл түркістандық конгресі өтті, онда Қоқан автономия сын құру жарияланды. Автономия президенті болып Мұстафа Шоқай сайланды. Осы жилдың желтоқсан айында ол «Алашорда» үкіметінің құрамы на енді жилы қаңтарда қарулы жұмысшы отрядтары мен қызыл гвардияшылар Қоқанды басып аллоды, М.Шоқай Грузияға кетеді. Онда ол кавказ халықтарының демократиялық қозғалысына белсенді көмектесті жилы, Қызыл Армия Грузияға кірген кезде М. Шоқай Турцияға көшіп келді, Берлин арқылы Францияға жетеді, сонда тұрақтап қаллоды. Эмиграцияда жүріп, Түркістан халқының көзін ашу мақсатында журналдар мен газеттердің шығарылымын ұйымдастырды. Стамбулда, Парижде, Берлинде, Лондонда, Варшавада шығарылған осы басылымдарда Орта Азия туралы мақалалар жарияланды. «Новый Туркестан» және «Молодой Туркестан» журналдары Стамбулда, Берлинде жарық көрді.