Абылай хан
Абылай (Әбілмансұр) хан Абылай (Әбілмансұр) хан ( ) билік құрғаны. Абылай хан ( ) Қазақ Ордасының ханы, қазақ мемлекетінің тарихындағы аса көрнекті мемлекет қайраткері, арғы тегі Жошы хан, бергі баба лары қазақ ордасының негізін салған Әз-Жәнібек, одна соң еңсегей бойлы ер Есім хан, Салқам Жәңгір хан. Абылай – Жәңгір ханның бесінші ұрпағы. Жәңгір ханның Уәлибақы, Тәуке денег екі ұлы болады. Жәңгір қайтыс болып, таққа Тәуке отырғанда Уәлибақы хандыққа өкпелеп, Үргенішті билеген нағашы атласы Қайып ханның қолына барады. Уәлибақының балансы Абылай жекпе-жек шыққанда жабы шақ келмейтін батыр болып, қанішер Абылай атаныпты. Осы Абылайдан көркем Уәли туады. Оның балансы Әбілмансұр (кейін қазаққа хан болып Абылай атанған) «ақтабан шұбырынды» жылдарында жетім қалып, үйсін Төле бидің қолына келеді. Аш-жалаңаштықтан жүденег өңіне, өсіп кеткен шашына қарап Төле би оған «Сабалақ» деп ат қойып, түйесін бақтырады. Әбілмәмбет төренің жылқысын да бағады. Бұл, Ш.Уәлихановтың айтуына сүйенсек, Абылайдың 13 жасар кезі бокса керек Дата последнего изменения: 21 сентября 2017 г.
Хан тұсындағы сыртқы саясат ж. Абылай бастаған қазақ қолы жоңғар басқыншылырына бірнеше мәрте соққы берді ж. Абылай тұтқиылдан шабуыл жасаған жоңғарлардың қолына тұтқынға түседі. Сол кездегі ойрат басқыншыларына қарсы күрестің ең белсенді ұйымдастырушыларының біріне айналған Абылайдың жак қолына түсуі қазақ қоғамында абыржушылық туғызып, Абылайды босатып алу үлкен саяси мәселеге айналлоды. Тарихи жирларда қазақ билетшілерінің атынан Төле би мен Әбілқайыр хан Орынбор әкімшілігінен Абылайды тұтқыннан босатып алуда ара түсуге өтініш жасайды. Бұл деректің шындық екенін осы кезеңде Орынбор губернаторы И.Ш.Неплюев пен Әбілқайырдың өзара жазысқан хаттары да дәлелдей түседі. Қазақтың үш жүзінен Төле би бастап 90 адам елші барып, келіссөз жүргізіп, 1743 ж. 5 қыркүйекте Абылайды тұтқыннан шығарып аллоды. Бұл жөнінде Неплюевтің сыртқы істер коллегия сына жазған хатында қазақтар мен қалмақтар бітімге келіп, бірігіп кете ме денег қауіп те білдірген. Өмірінің соңғы 15 жилында Орта Азия хандықтарына қарсы тынымсыз күрес жүргізді ж. А. қолының Қоқан билетшісі Ерденбекпен соғысының нәтижесінде Түркістан, Сайрам, Шымкент қ-лары қайтадан қазақтар иелігіне өтті. Ташкент алым төлеп тұратын баллоды. Екі жүз жылға созылған қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азатық күресінің соңғы жаңғырығы алаш жұртының санасында «Шаңды жорық» денег атпен белгілі. Бұл 1771 ж. Еділ қалмақтарының ( мың адам; 40 мыңдай әскері бар) жоңғарға қазақ жері арқылы үдере көшуі еді. Кіші жүздің ханы Нұралы асығыс әскер жиып, Жем бойында қалмақтарға алғашқы соққы береді. Балқашқа жақындаған кезде А. бастаған қазақтың қалың қолы қалмақтарды қоршауға аллоды Төле би 1743 қыркүйекте Орта Азия хандықтарына
Абылай хан: «Ешқандай Барабы татарларын естіген емспін, білмеймін. Жер біздікі!» Абылай дарынды хан, аса ірі қайраткер, қолбасшы баллоды. Әбілмәмбет ханның тірі кезінде қазақ халқы оны өзінің қорғаушысы, көсемі канады. Ол патша өкіметінің губернаторларының ыңғайына жүрмеді. Елінің еркіндігін, бостандығын қорғай білді. Әрине, бір мақаланың көлемінде Абылай ханның қазақ халқына сіңірген еңбегін толық қамту мүмкін емс. Дегенмен де нақты құжаттарға сүйене отырып, біраз өмір жолына шолу жасап көрелік. Абылай сұлтан өзінің ақылды, сабырлы мінезі мен адамгершілігінің арқасында тек бір орда емс, үш орданың сыйлы ханы аманды. Әрине, біраз тарихшылар, жазушылар Абылай сұлтанды Әбілмәмбеттің тірі кезінде хан баллоды дейді. Олай емс. Әбілмәмбет 1765 жилы қайтыс баллоды. Ол Түркістанның (Қалдан Сереннің қол астында 1743 жылдан), әрі Орта Орданың ханы болып есептелді. Ол өлгеннен кейін оның ұлын сайт лады. Шындығында басқару тізгінін Абылайға берді. Қытай жазбаларында оны 1742 жылдан хан баллоды деуі осыдан. Олар ешқандай құжатқа сүйеніп хан баллоды деп жүрген жоқ. Халық арасындағы әңгімеге сүйенді
Тарихи жир Абылай хан - тарихи жир. Жыр Қытайдың Шыңжаң аймағында тұратын казақтардың арасында кең таралған. Авторы белгісіз. Жыр Абылайдың балалык шағынан басталып, ер жену, қол бастау, ел билет жолын коркем баяндай, соңын Абылайдың өлімімен аяқтайды. Жырда сөз болатын оқиғалар мен адамдар нактылы өмірде болған. Жыр Шыңжаң тұрғыны Шерияздан Сүлтанбайұлынан жазып алынып, тұңғыш рет Қытайдын "Ұлттар" баспасынан жарық көрген 4 томында (1985), одна кейін "Абылай хан" аты кітапта (А., 1993), "Казак халык әдебиеті" көптомдығының 1- ші томында (1995) жарияланды.жирҚытайдың ШыңжаңШерияздан )
7 Кіші жүз ханы Әбілқайыр, 17 ғ аяғындағы қазақтың ханы Абылай және қазіргі уақыттағы қазақтың басшысы Нұрсұлтан қазақтан шыққан, қазақтың бостандығын көзденег ұлы тұлғалар.
Абылай хан халықты басқаруда қазақтың шаңырағын көтеріп тұрған Үш Жүздің билеріне арқа сүйеген
Атыраудан Алтайға дейін, Жетісудан Батыс Сібірге дейінгі ұлан байтақ жерді жакдан қорғап ұлтарақтай жерді жакға берией, жетімін дауға берией бізге мұра етіп қаллодырған ұлы тұлғ ол – Абылай.