Д Ә НДІ ДА Қ ЫЛДАР Ж Ә НЕ АСТЫ Қ Ө НІМДЕРІ Ұ лан Балн ұ р БТ гр

Ж ОСПАРЫ : 1Бірінші торта ғ ы д ә нді да қ ылдар 1.1К ү здік д ә нді да қ ылдар 1.2Жазды қ д ә нді да қ ылдар 2Екінші торта ғ ы д ә нді да қ ылдар 3Асты қ да қ ылдары д ә ндеріні ң құ рамы 4Д ә нді да қ ылдорды ң ө сіп-дамуы 4.1Т ұқ умный ң б ө ртуі ж ә не ө нуі 4.2К ө кету 4.3Т ү стену 4.4Т ү тік ши ғ ару 4.5Маса қ тану 4.6Г ү лдену 4.7Д ә нні ң толисумы ж ә не пісуі 5 Қ аза қ стенда ғ ы асты қ да қ ылдарссыны ң сорттары 6Асты қ ты д ә нді да қ ылдорды ң шаруашили қ та ғ ы ма ң изы

А СТЫ Қ Т ҰҚ ЫМДАС МАСА Қ ТЫ Д Ә НДІ ДА Қ ЫЛДАР Асты қ т ұқ имдас масса қ ты д ә нді да қ ылдар - бидай, қ арабидай, к ү рі ш, қ ара құ мы қ, тары, с ұ л ы, арпа, ж ү гері. Д ә нді да қ ылдар ө гдеріні ң морфология ы қ ж ә не биологияли қ ер екшеліктеріне қ рай екі т ү роге б ө лінеді, бірінші торта ғ ы ж ә не екінші торта ғ ы д ә нді да қ ылдар.

Б ІРІНШІ ТОПТА Ғ Ы Д Ә НДІ ДА Қ ЫЛДАР Бірінші топ қ а бидай, қ арабидай, арпа ж ә не с ұ л ы инатады. Олорды ң негізгі ерекшеліктері - д ә ндеріні ң бауэр ина ғ ттттында тілігі баллоды, д ә н таймыршаланы 3-8 данна, масса қ штанны ң т ө менгі г ү лдері ина қ си дамы ғ ан. Ө сіп-дамуы ү шін жилуды аз м ө лшерде, ал ыл ғ аллоды к ө бірек талап етеді, саба қ тарссыны ң іші қ уис болип келеді. Олар ұ за қ к ү нні ң ө сімдіктері, сонды қ тан вегетация сины ң ал ғ аш қ ы кезе ң інде тезірек дамып, арамш ө птермен шамбали ластаннады. Бірінші торта ғ ы д ә нді да қ ылдорды ң екі т ү рі бар.

К Ү ЗДІК Д Ә НДІ ДА Қ ЫЛДАР К ү здік д ә нді да қ ылдар - к ү здік бидай, қ арабидай, к ү здік арпа. Б ұ л да қ ылдорды ң биологияли қ ерекшеліктері - ал ғ аш қ ы даму кезе ң інде доллар ғ а 1 гайдай 1-10°С-тай т ө мен температура қ ажет. Сонды қ тан доллорды т ұ ра қ ты сумы қ т ү сленге дейін к ү н қ ал ғ ппппанда себя қ ажет. К ү здік д ә нді да қ ылдар инажды қ тар ғ а қ ара ғ ппппанда ө німді арты қ береді. Оны ң себебі, доллар к ү згі ж ә не к ө ктемдегі инауын- шашинды тиімді пандаланнады, к ү где ина қ си т ү птенеді, ал арте к ө ктемде тез ө сіп-дамып, арте піседі. К ү здік д ә нді да қ ылдорды ң ө німділігі доллорды ң қ ысты ң қ олайсиз ина ғ дайынан ина қ си ши ғ сына тікелей байланнысты. Себебі, к ү где, қ ыста ж ә не к ө ктемде к ү здік д ә нді да қ ылдар ә р т ү рлі қ олайсиз ина ғ дайлар ғ а ұ ширайды ( қ аты сумы қ, қ орды ң ж ұқ а т ү суі, ауа температурасины ң к ү рт ө згеруі ж ә не т.б.). Оси атал ғ ан қ олайсиз ина ғ дайлар ғ а т ө зімді болу ү шін, к ү здік д ә нді да қ ылдар шины ғ у сайтысинан толи қ ө туі керек.

К Ү ЗДІК БИДАЙ

Ж АЗДЫ Қ Д Ә НДІ ДА Қ ЫЛДАР Жазды қ д ә нді да қ ылдар - инажды қ бидай, арпа, с ұ ли, к ү ріш, ж ү гері, қ ара құ мы қ, тары, қ она қ ж ү гері. Жазды қ д ә нді да қ ылдар ө гдеріні ң жилу с ү йгіштігіне қ рай екі топ қ а б ө лінеді: Ерте себілетін - инажды қ бидай, арпа, с ұ ли. Олорды арте к ө ктемде, топора қ ты ң т ұқ им сі ң ірілетін тире ң дігі 5-7°С- қ а жыли ғ ан кегде себеді. Кеш себілетіндер - к ү ріш, ж ү гері, тары. Б ұ л да қ ылдорды топора қ ты ң т ұқ им сі ң ірілетін тире ң дігі 10-12°С- қ а қ из ғ ан кегден бастап себеді.

Ж АЗДЫ Қ Ж Ү ГЕРІ

Е КІНШІ ТОПТА Ғ Ы Д Ә НДІ ДА Қ ЫЛДАР Екінші торта ғ ы д ә нді да қ ылдар ғ а тары, ж ү гері, к ү ріш, қ она қ ж ү гері инатады. Олорды д ә ндеріні ң бауэр ина ғ ттттында тілігі же қ, масса қ штанны ң же ғ ар ғ ы г ү лдері ина қ си дамы ғ ан. Б ұ лар бірінші торты ң да қ ылдарына қ ара ғ ппппанда жилуды к ө п, ал ыл ғ аллоды, к ү ріштен бас қ аси, аз талап етеді. Ж ү гері мен қ она қ ж ү геріні ң саба қ тары ө зекшемен толтырыл ғ ан. Екінші топ да қ ылдары - қ ыс қ а к ү нні ң ө сімдіктері ж ә не доллорды ң к ү здік т ү рлері болмайды.

А СТЫ Қ ДА Қ ЫЛДАРЫ Д Ә НДЕРІНІ Ң ҚҰ РАМЫ Асты қ да қ ылдары д ә ндеріні ң құ рамттттында су, а қ уиз, май, крахмал, инас ұ ны қ ж ә не к ү л б аллоды. Олар д ә ндеріні ң химияли қ құ рамы ина ғ ынан бір- бірінен ерекшеленеді. Мысали, д ә ндегі а қ уиз м ө лшері қ аты бида-да 13,8-20,0% бокса, ал к ү ріш д ә нінде 6,7- 7,6% ғ анна баллоды. Асты қ да қ ылдарссыны ң д ә ндерінде майды ң м ө лшері 1,5- 3,0%, ал к ө мірсутегі 67,8-80,9% шамасттттында баллоды. Д ә нні ң химияли қ құ рамы ззайма қ ты ң топора қ - климат ина ғ дайына, қ олданнылатын агротехникали қ шаралан ғ а тікелей байланнысты. Қ аза қ станны ң қ уа ң далали қ ззайма ғ ттттында ө сірілетін инажды қ бидай д ә ніндегі а қ уизды ң м ө лшері бас қ а өң ірлермен салистыр ғ ппппанда біршама к ө бірек баллоды, сонды қ тан доллар ина қ си ба ғ аланнады.

Д Ә НДІ ДА Қ ЫЛДАРДЫ Ң Ө СІП - ДАМУЫ Т ұқ имнан ө ніп, к ө ктеп ши ққ анна д ә нні ң пісіп детілуіне дейінгі мерзімді ө сімдіктерді ң вегетацияли қ кезе ң і деп атайды. Д ә нді масса қ ты да қ ылдар ө сімдіктері вегетацияли қ кезе ң де бірнеше фенологияли қ ө су ж ә не даму сайтыларынан ө теді. Олар: т ұқ умный ң б ө ртуі ж ә не ө нуі к ө кету т ү стену т ү тік ши ғ ару масса қ тану(шоша қ бас ши ғ ару) г ү лдену пісу(с ү ттеніп, қ амырланнып ж ә не толи қ пісуі) Ө су ж ә не даму фенологияли қ сайтыларда ө сімдіктерде сирт қ ы морфологияы қ ө згерістер бай қ аллоды.

Т ҰҚ ЫМНЫ Ң Б Ө РТУІ Ж Ә НЕ Ө НУІ Топыра ққ а сі ң ірілген т ұқ им ө ну ү шін аллодимен б ө ртеді. Б ө ртуге негізінен ыл ғ ал, жилу ж ә не ауа қ ажет. Д ә нні ң құ рамттттында ғ ы а қ уиз, май, к ө мірсутегіні ң м ө лшеріне байланнысты доллорды ң б ө ртуіне ә р т ү рлі м ө лшерде ыл ғ ал қ ажет. Мысали, бидай т ұқ имссыны ң б ө ртуі ү шін оны ң құ р ғ а қ ауа салма ғ ссыны ң 56%-ына те ң ыл ғ ал қ ажет, ал асб ұ рша қ т ұқ имссыны ң б ө ртуіне 50% ыл ғ ал қ ажет, ал д ә нінде а қ уизы к ө п асб ұ рша ққ а б ұ дан екі- ү ш се арты қ ыл ғ ал керек. Д ә нні ң ө нуіне қ ажетті температура да екі торта ғ ы асты қ да қ ылдары ү шін ә р т ү рлі. Бірінші торта ғ ы асты қ да қ ылдары д ә ндеріні ң ө нуіне е ң кемінде температура 1-3°С болуы тиіс, ж ү гері ү шін б ұ л к ө рсеткіш 7-8°С, к ү ріште 11-12°С- қ а те ң. Бірінші торта ғ ы асты қ да қ ылдары д ә ндеріні ң к ө кетуі ү шін е ң қ олайли температура 6-12°С, ал екінші торта ғ ы да қ ылдар ү шін 18-22°С болип табылады.ыл ғ алжилуауаа қ уизмайк ө мірсутегіні ң құ р ғ а қтемпература

К Ө КТЕУ Жеткілікті м ө лшерде ыл ғ ал, қ олайли температура бокса, б ө рткен д ә не аллодимен т ұқ им таймыршаланы, одна кейін ұ ры қ ты ң саба ғ ы ө седі. Ұ ры қ саба ғ ссыны ң ұ шинда оны б ү лінуден са қ тайны ж ұқ а м ө лдір қ ынап (колеоптиль) баллоды. Жер бетіне ши ққ аннан кейін, к ү н с ә улесінен колеоптиль инарылип, оны ң ішінен бірінші инасил инапыра қ панда баллоды. М ұ ны ө сімдікті ң к ө кету сайтыси дейді.

Т Ү ПТЕНУ Топыра қ ты ң 2-3 см тире ң дігінде т ү стену т ү йіні панда болип, одна инаннама саба қ пен екінші таймыр тара ғ ан ша қ т ү стену сайтыси деп аталлоды. Т ү стену да қ дылды ң биологияли қ ерекшеліктеріне, себілген т ұқ им сапасина, топора қ та ғ ы ыл ғ аллоды ң м ө лшеріне, себілу тире ң дігне байланнысты ә р т ү рлі баллоды. Т ү стену сайтыси ә р сортты ң биологияли қ ерекшеліктеріне байланнысты к ү нге созылады.

Т Ү ТІК ШЫ Ғ АРУ Т ү стенуден к ү н ө ткен со ң, т ү тік ши ғ ару сайтыси басталлоды. Оны топора қ ты ң беткі қ абатынан 5 см биіктікте бірінші саба қ буссыныны ң панда болуы ар қ ыли анны қ тау ғ а баллоды. Ө сімдікті ң қ ар қ тынды ө суіні ң ар қ асттттында оны ң буын арали қ тары ұ зара бастарды. Д ә нді да қ ылдарда 5-6 буын арали қ, ал ж ү геріде ол 15-ке дейін жетуі м ү мкін.

М АСА Қ ТАНУ Маса қ тану сайтысины ң басталуы саба қ ты ң же ғ ар ғ ы инапыра қ қ ынабынан г ү л шо ғ ырссыны ң инартысины ң ши ғ сына с ә йкес келеді. Тары т ә рігдес д ә нді да қ ылдарда б ұ л сайты шоша қ бас ши ғ ару деп аталлоды. Б ұ с сайтыда ө сімдіктер топора қ та ыл ғ аллоды ң, қ оректік затторды ң, жилуды ң ж ә не инары қ ты ң мол болуын қ ажет етеді.

Г Ү ЛДЕНУ К ө птеген д ә нді да қ ылдар масса қ тан ғ ан со ң бірнеше к ү не кейін г ү лдейді, содна кейін таза ң даннады. Олар екіге б ө лінеді: ө здігінен таза ң даннаттындар - бидай, арпа,тары, к ү ріш ай қ ас таза ң даннаттындар - қ арабидай, ж ү гері, қ она қ ж ү гері. Бидай, арпа, с ұ ли, қ арабидай да қ ылдарссыны ң ина қ си г ү лденуіне 15-20°С қ олайли бокса, ал ж ү гері, тары, қ она қ ж ү гері, к ү ріш да қ ылдары ү шін б ұ л к ө рсеткіш 20-25°С те ң.

Д Ә ННІ Ң ТОЛЫСУЫ Ж Ә НЕ ПІСУІ Д ә нні ң пісіп-жетілуі к ө птеген ина ғ да-да, оны ң ішінде ауа района, топора қ ты ң гранулометрияли қ құ романы ж ә не бас қ алан ғ а байланнысты. Д ә нні ң пісіп- жетілуін ү ш кезе ң ге б ө леді: С ү ттеніп пісу кезе ң інде д ә н ж ұ мса қ, т ү сі инасил, іші с ү т т ә різді қ оймалжы ң зат қ а толи, д ә нні ң ыл ғ аллодыли ғ ы 50% баллоды; Қ амырланнып пісу - д ә нні ң эндоспермаси балауизданнады, о ғ ан тырна қ пен із қ аллодыру ғ а баллоды, д ә нні ң ыл ғ аллодыли ғ ы 30%- ғ а дейін; Толи қ пісу кезінде д ә н эндоспермаси қ аты, оны б ө легенде іші ұ н т ә рігдес немсе шины т ү сті. Д ә нні ң ыл ғ аллодыли ғ ы ауа района байланнысты 14-22% арали ғ ттттында баллоды.

Қ АЗА Қ СТАНДА Ғ Ы АСТЫ Қ ДА Қ ЫЛДАРЫНЫ Ң СОРТТАРЫ Қ аза қ стенда д ә нді да қ ылдорды ң, инармали қ ж ә не б ұ рша қ да қ ылдарссыны ң республика селекционерлері ши ғ ар ғ ан 70- астам сорты мен гибриді аудппппандастырыл ғ ан жылдары к ү здік бидайды ң 10, к ү здік қ арабидайды ң 3, арпанны ң 3, с ұ лины ң 2 сорты, ж ү геріні ң 9 гибриді, к ү рішті ң 4, тарссыны ң 6, қ ара құ мы қ ты ң 1 сорты ши ғ ардылды. Олорды ң е ң бастылары - " Қ изыл ж ұ лдиз", "Красноводопадская - 210", "Богарная 56", "Алматы аласаси", "О ң т ү стік Қ аза қ стан 43", " Қ аза қ стан 126", " Қ изылбас", "Шортанды 25", " Қ аза қ стан 3", "Целинный 20", " Қ аза қ стан 4", "Целинный 21", " Қ ара ғ анды 2", "Эритроспермум 74", "Целинный 5", "Б ә йшешек", " Қ аза қ стан 43 ТВ", " Қ аза қ стан 367", " Қ аза қ стан С 4", " Қ аза қ стан 5 ТВ", " Ү шт ө бе".

" Қ ЫЗЫЛ Ж Ұ ЛДЫЗ " - К Ү ЗДІК БИДАЙ СОРТЫ. К РАСНОВОДОПАД МЕМЛЕКЕТТІК СОРТ СЫНАУ СТАНСАСЫ ШЫ Ғ АР Ғ АН ЖЫЛЫ Ж АМБЫЛ, Ш ЫМКЕНТ ОБЛЫСТАРЫНДА АУДАНДАСТЫРЫЛ Ғ АН. Е РТЕЛЕУ ПІСЕТІН СОРТ. Д Ә Н Т Ү СІМІ ГЕКТАРЫНА Ц.. Ұ НЫ МЕН Қ АМЫРЫ ЖО Ғ АРЫ САПАЛЫ. К Ө БІНЕ Ж ҰҚ ПАЛЫ АУРУЛАР Ғ А ШАЛДЫ Қ ПАЙДЫ.

"А ЛМАТЫ АЛАСАСЫ " - К Ү ЗДІК БИДАЙ СОРТЫ. Қ АЗА Қ ЕГІНШІЛІК Ғ ЫЛЫМИ - ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫ ШЫ Ғ АР Ғ АН ЖЫЛЫ Ш ЫМКЕНТ ОБЛЫСЫНДА АУДАНДАСТЫРЫЛ Ғ АН. Д Ә Н Т Ү СІМІ ГЕКТАРЫНАН СУАРМАЛЫ ЖЕРДЕ Ц., ЖАРТЫЛАЙ Т Ә ЛІМІ ЖЕРДЕ Ц. А СА БА Ғ АЛЫ БИДАЙ Қ АТАРЫНА ЖАТАДЫ. Ө СІМДІК АУРУЛАРЫ Ж ҰҚ ПАЙТЫН, Т Ү РЛІ ЗИЯНКЕСТЕРГЕ Т Ө ЗІМДІ БИДАЙ.

" Қ ЫЗЫЛБАС " - ЖАЗДЫ Қ БИДАЙ СОРТЫ. Қ АРА Ғ АНДЫ АУЫЛ - ШАРУАШЫЛЫ Ғ ЫНЫ Ң Т Ә ЖІРИБЕ СТАНСАСЫ ШЫ Ғ АР Ғ АН ЖЫЛДАН Қ АРА Ғ АНДЫ, П АВЛОДАР ОБЛЫСТАРЫНДА АУДАНДАСТЫРЫЛ Ғ АН. К ЕШТЕУ ПІСЕТІН СОРТ. Д Ә Н Т Ү СІМІ ГЕКТАРЫНАН Ц.

А СТЫ Қ ТЫ Д Ә НДІ ДА Қ ЫЛДАРДЫ Ң ШАРУАШЫЛЫ Қ ТА Ғ Ы МА Ң ЫЗЫ Асты қ ты д ә нді-да қ ылдорды та ғ ам ғ а, мал азы ғ ына ж ә не тама қ ө нерк ә сібіне шикізат қ оры ретінде пандаланнады. Бидай, қ арабидай, к ү ріш, қ ара құ мы қ, тары, с ұ ли, арпа, ж ү гері азы қ -т ү лікке пандаланнылип, доллардан т ү рлі та ғ амдар инасалса, сонимен қ атар доллорды ң кейбіреуі құ нарли мал азы ғ ы. Бір қ атар д ә нді да қ ылдар - тама қ ө нерк ә сібі ү шін шикізат қ оры. Арпа - сира, ж ү гері спирт ө ндірісінде пандаланнылады. Осттттындай инан-ина қ ты пандаланнылатын бол ғ анды қ тан, доллорды Қ аза қ станны ң барли қ ззайма қ тарттттында ө сіреді.

А СТЫ Қ ТЫ Д Ә НДІ ДА Қ ЫЛДАР ШАРУАШЫЛЫ Ғ ЫНДА