Қарағанды Мемлекеттік медицина университеті Қ ара ғ анды 2017 жыл Қ абылда ғ ан: Меденова Багдат Сабитовна Орында ғ ан: Жарас Ажар ЖМФ топ Қазақстан тарихы және әлеуметтік-саяси пәндер кафедрасы Тақырыбы: Өндіріс факторларының нарығы және табыстарды бөлу. Қазақстандағы денсаулық сақтау аймағындағы еңбекақыны төлеу мәселелері

Жоспар: Кіріспе б ө лім Негізгі б ө лім: 1.Е ң бек нары ғ ы,жала қ ы 2.Е ң бек нары ғ ыны ң қ исы қ тары 3.Табыс т ү рлері, оларды б ө лу 4.Капитал,жер нары ғ ы, жер к ө лемі 5. Қ Р-да денсаулы қ са қ тау айма ғ ында ғ ы е ң бека қ ы Қ орытынды б ө лім Пайдаланыл ғ ан ә дебиеттер

Кіріспе Ө ндіріс факторларыны ң нары қ тары – б ұ л с ұ раныс пен ұ сынысты жасайтын е ң бек, капитал ж ә не жер сия қ ты ресурстар ғ а жала қ ы, пайыз ж ә не рента т ү ріндегі ба ғ аларды ң қ алыптасуы орын алатын нары қ тар. Б ұ л жерде ө ндіріс факторларына с ұ раныс туынды с ұ раныс деп аталады, я ғ ни фирмаларды ң ресурстар ғ а деген с ұ ранысы соларды ң к ө мегімен ө ндірілетін дайын игіліктерге деген с ұ раныс қ а т ә уелді болып табылады. Егерде, дайын игіліктерге с ұ раныс ө ссе, онда соларды ө ндіруге ж ұ мсалатын ресурстар ғ а да с ұ раныс артады. Ал, ө ндіріс факторларыны ң ұ сынысы – б ұ л ү й шаруашылы қ тарыны ң белгілі бір уа қ ытта ө з м ү мкіндіктерін, атап айтса қ, е ң бекті, капиталды ж ә не жерді б ә секені ң ә рт ү рлі жа ғ дайларында белгілі бір ба ғ амен сата алу ғ а деген дайынды қ тары. Ұ сынысты жасайтын экономикалы қ субъектілер т ұ тынушылар, қ арапайым адамдар, жалдамалы ж ұ мысшылар, жина қ таушылар, қ о ғ ам ретінде к ө рінуі м ү мкін. Ә р ресурс ө зіні ң иесіне ә рт ү рлі формасында табыстарды қ алыптастырады. Факторлы қ табыстар – б ұ л ресурстар иелеріні ң оларды ң с ә йкес т ү рлеріне (е ң бек, жер, капитал ж ә не к ә сіпкерлік қ абілет формаларында) байланысты белгілі бір уа қ ытта сол ө ндірістік ресурстарын нары қ та сатуынан т ү сетін а қ шалай т ү сімдері. Факторларды ң ә рбір тобына факторлы қ табысты ң ө зіндік формасы с ә йкес келеді: е ң бек факторыны ң иегерлері ү шін факторлы қ табысты ң формасы болып жала қ ы табылады, капитал иегерлері ү шін – пайыз, жер факторыны ң иегерлері ү шін – рента, ал к ә сіпкерлік қ абілет иесі ү шін – пайда факторлы қ табыс болып табылады.

А қ шалай шекті ө німді (МRP) аны қ тауды ң ма ң ызы зор А қ шалай шекті ө нім немесе шекті ө німні ң шекті табысы (МRP ) – ол қ осымша ө згермелі факторды ң бірлігінен алынатын жалпы табыс ө сімі Фирмалар ө здеріні ң пайдаларын мейлінше арттыру ү шін қ осымша қ олданылатын кез келген ресурс қ а с ұ ранысты аны қ тау ү шін сол ресурсты ң шекті ө німін шекті шы ғ ынмен салыстырады (МRP=МІС)

Е ң бек нары ғ ы Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату - сатып алу туралы экономикалық қатынастардың жүйесі. Нарықтардың басқа да түрлеріне сәйкес еңбек нарығында жұмыс күшіне деген ұсыныс пен сұраныс туады. Еңбек нарығына тән қасиеттер: жұмыс орындарын ұсынатын кәсіпорындардың санының мол болуы (жұмыс күшіне сұраныс); әртүрлі мамандықтағы еңбеккерлердің санының мол болуы (жұмыс күшінің ұсынысы); еңбек нарығында бірде - бір кәсіпорын және бірде - бір еңбекккердің күш ықпалының жүрмеуі; жұмыс күшінің жалақының мөлшерімен бағалануы. Қазіргі экономикалық теорияда жалақыны кең және тар мағынада түсіндіруге болады. Кең мағынада жалақы әртүрлі мамандықтағы еңбеккерлердің жалпы еңбекақысы. Бұл жағдайда жалақы сомасына еңбекақымен қатар сыйлықтар және басқа да ынталандырушылық ақылары кіреді. Тар мағынада, жалақы – пайдаланған еңбек бірлігінің бағасы. Жалақы номиналды және нақты түрінде ажыратылады. Номинальды жалақы ақшаға шығарып берілетін жалақы, яғни еңбектердің өз еңбегі үшін алған ақша санасы. Нақты жалақы еңбеккердің алған ақша санасына өзі үшін және отбасы үшін қанша қажетті өмір сүру тауарларын сатып алуға болатынын көрсетеді. Нақты жалақы екі факторға тәуелді: 1. Номиналды жалақыға. 2. Еңбеккердің тұтыну және әл-ауқат тұрмыс дәрежесін сипаттайтын тауарлар бағасының деңгейіне.

Е ң бекті ң ба ғ асы ретінде жала қ ыны ң жалпы д ә режесі графикте с ұ раныс пен ұ сынысты ң қ исы қ тарыны ң қ иылыс қ аны ар қ ылы к ө рініс табады. Е ң бекке деген с ұ ранысты ң қ исы ғ ы тауар ғ а деген с ұ раныс қ исы ғ ына ұ қ сас, ал ж ұ мыс к ү шіні ң ұ сыныс қ исы ғ ы – тауар ұ сынысыны ң қ исы ғ ымен ұ қ сас болады. Ж ұ мыс к ү шіне с ұ ранысты ң ө суі ж ұ мыспен қ амту де ң гейіне ж ә не жала қ ыны ө сіруге ә келеді, ал с ұ ранысты ң азаюы - ж ұ мыспен қ амту жа ғ дайына жала қ ыны т ө мендетуге ә келеді. С ұ раныс пен ұ сынысты ң қ исы қ тарыны ң қ иылысуы жала қ ыны ң те ң дік де ң гейіне (Ре) ә келеді, Е н ү ктесінде ж ұ мыспен толы қ қ амту жа ғ дайы орнайды: с ұ раныс ұ сыныспен те ң еледі. П.Самуэльсонны ң теориясы бойынша қ о ғ амда ғ ы ж ұ мыс к ү шіні ң жиынты қ ұ сынысы т ө мендегі к ө рсеткіштермен аны қ талады: - халы қ ты ң жалпы саны; - жалпы халы қ саныны ң ішіндегі е ң бекке қ абілеті бар халы қ ты ң ү лесімен; - белгілі бір мерзімдегі ж ұ мыс уа қ ытыны ң орташа санымен (апта, ай, жыл); - халы қ ты ң сапалы қ қ ұ рамымен, я ғ ни маманды қ д ә режесіні ң қ ұ рамына с ә йкес. Осы к ө рсетілген факторлармен қ атар, керісінше ә серін тигізетін теорияда екі фактор бар. Б ұ л алмастыру эффектісі - ж ұ мыс орнын қ амту тиімділігі мен табыс эффектісі (тиімділігі). Алмастыру эффектісіні ң пайда болу себебі жала қ ыны ң ө суімен байланысты. Жала қ ы ө скен кезде ә рбір ат қ ар ғ ан са ғ ат қ а к ө п а қ ы т ө ленеді. Я ғ ни ысырап бол ғ ан бос уа қ ыт пайда болады. Осы пайда бол ғ ан бос уа қ ыт шы ғ ынды ұ л ғ айтады, сонды қ тан е ң беккер бос уа қ ытты қ ызметке ж ұ мсауды ң қ ажеттілігін т ү сініп, ол бос уа қ ытын қ осымша ж ұ мыспен алмастыру ғ а тырысады. Б ұ л ж ұ мыс к ү ші ұ сынысыны ң ө суіне ә келеді. Табыс эффектісіні ң ә сері алмастыру тиімділігіне қ арсы ба ғ ытта қ ызмет ат қ арады. Жала қ ыны ң ө суіне е ң беккер ө зіні ң бос уа қ ытын ө сіру м ү мкіндігі ретінде қ арайды, я ғ ни жала қ ы ө скен кезде е ң бекті қ ыс қ арту к ө рінеді. Бос уа қ ытыны ң ө суі е ң бек ұ сынысыны ң т ө мендеуіне ә келеді.На қ ты т ә жірибеде жала қ ыны ң ә р т ү рлі формалары кездеседі. Жала қ ыны екі незгізгі форма ғ а б ө луге болады: - мерзімдік жала қ ы е ң бектерді ң на қ ты ат қ ар ғ ан ж ұ мыс уа қ ытыны ң шамасына байланысты т ө ленеді; - келісімдік жала қ ы е ң беккерді ң қ ажетті сапада ө ндірген ө німіні ң м ө лшеріне байланысты т ө ленеді. Осы к ө рсетілген жала қ ыны ң формалары ө з кезегінде бірнеше ж ү йеден қ ұ ралады.

D– ж ұ мыс к ү шіне с ұ раныс S – ж ұ мыс к ү ші ұ сынысы Ре - тепе-те ң дік жала қ ы Qе - тепе-те ң дік жала қ ы Е н ү ктесінде ж ұ мыспен толы қ қ амту жа ғ дайы орнайды, с ұ раныс ұ сыныспен те ң еседы Егер жала қ ы Ре-ден т ө мен болса с ұ раныс ұ сыныстан артады, е ң беккерлерді ң саны аз болады Егер жала қ ы Ре-ден жо ғ ары болса, ұ сыныс с ұ раныстан артады, ж ұ мыс к ү ші саны арты қ болады, ж ұ мыссызды қ орнайды

Адамдардың жалақысы табыстан құралады. Табыстың түрлері: Атаулы табыс – белгілі бір уақыт ішінде алынған ақша сомасы Қолдағы табыс – жеке тұтынуға және сақтауға қолданылатын табыс. Ол атаулы табыстан салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді шегергенде шығады Нақты табыс – инфляцияны есепке алғанда қолдағы табысқа сатып алуға болатын тауарлар мен қызметтер санын көрсетеді Қоғамда табыстар бірдей бөлінбейді, оны Лоренц қисығы арқылы көрсетуге болады. АС - түзу сызықта абсолюттік теңдік көрсетілген, яғни 20% отбасы 20 % табыс алады. АВС қисық сызығында қоғамда табыс теңсіздігі пайда болады

Қ о ғ амда табыстар біркелкі б ө лінбейді, табысты ң біркелкі б ө лінбеуі де ң гейі графикте Лоренц қ исы ғ ымен к ө рсетіледі. Лоренц қ исы ғ ы. табыс% 100 С В А D отбасы% АС - т ү зу сызы қ та абсолюттік те ң дік к ө рсетілген, я ғ ни 20% отбасы 20 % табыс алады. АВС - табысты ң на қ ты б ө лінуі. Табыстарды б ө лудегі те ң сіздікті ң на қ ты де ң гейі Джинни коэффициентімен есептеледі. Коэффициент ө скен сайын табысты б ө лу те ң сіздігі де ө седі. Кдж= АВС ауданы АДС ауданы

Табыстарды бөлудегі теңсіздіктің нақты деңгейі Джинни коэффициентімен есептеледі К дж = АВС ауданы АDС ауданы Егер К дж 0-ге жақын болса, онда қоғам теңдік жағдайында болады. Ал егер К дж = 1 болса, онда қоғамның көпшілігі кедей, аз бөлігі тым бай болғаны. Джинни коэффициенті неғұрлым көп болса, табыстағы теңсізідік соғұрлым көп болады. Алайда нарықтық экономикада табысты қайта бөлу саясаты негізінде мұндай жағдайларға жол берілмейді.

Капитал - көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, ол сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда адамның қабілеті, білімі. Капиталдың екі негізгі формасын айтуға болады: өндіргіш капитал-өндіріс құрал - жабдықтары, ақшалай капитал – ақша капитал тиімді пайдалану арқылы ол иесіне табыс әкеледі, Капиталдың өсімі – пайызы деп аталады. Нарықтағы сатушылар мен сатып алушылардың арақатынастарының объектісіне байланысты, капитал нарығы деген түсінікке анықтаманың екі түрлі болуы мүмкін. Өндіріс факторлары нарығында капитал деп олардың құндық өлшеміндегі физикалық капитал түсініледі. Бұл жағдайда капиталдар нарығы өндіріс факторлары нарығының бір бөлшегі болып табылады. Қаржы нарығында капитал дер ақша капиталы түсініледі. Сондықтан капиталдар нарығы қарыз капиталдар нарығының құрамды бөлігі болып табылады. Қарыз капиталының нарығы деп ақша капиталы объектісінің қызметін атқаратын және осы капиталға сұраныс пен ұсыныс қалыптастыратын, өзара қатынастардың жиынтығы аталады. Қарыз капиталдарының нарығы ақша нарығына және капиталдар нарығына бөлінеді. Ақша нарығы мерзімді бір жылға дейінгі банк операцияларын жүргізумен байланысты болады. Капитал нарығы банктің орта мерзімді және ұзақ мерзімді операцияларына қызмет етеді. Капитал нарығындағы сұраныс – бұл өздерінің инвестициялық жобаларын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін фирмалардың физикалық капиталға сұранысы. Ақшалай салым түрінде капиталы бар үй шаруашылықтары бизнеске материалдарына сұраныс түрінде қолнадуға өз капиталын береді. Бұл үшін олар салынған қаражаттарға процент түрінде табыс алады. Несие проценті – белгілі бір мерзімде капитал иесіне оның құралдарын пайдаланғаны үшін төленетін бағасы. Несие проценті капиталға деген сұраныс пен ұсыныс арқылы қалыптасады. Капиталға деген сұраныс келесі факторларға тәуелді: инвестицияның пайдалылығына, экономиканың дамуына, мемлекеттің сұранысына, салым мерзіміне, салым салу саласына тәуекелге және басқа да факторларға.

Капиталға сұраныс пен ұсыныс пайыз мөлерлемесіне байланысты қалыптасады. Сұраныс пен ұсыныс теңескен нүктеде (Е) нарықтық тепе-теңдік орнайды.

Несие пайызы номиналды ж ә не на қ тылы м ө лшері болып б ө лінеді. Номинальды процент ставкасы – инфляцияны ң ө сімін есепке алмайтын, а ғ ымда ғ ы нары қ ты қ пайызды ң м ө лшері. Жерді ң саны шектелген, сонды қ тан жерді ң ұ сынысы абсолютті икемсіз. Жерді ң ұ сынысына т ө мендегі факторлар ә сер етеді: 1. Жер құ нарлылы ғ ы; 2. Жер участкісіні ң нары ққ а алыс-жа қ ын орналасуы. Жер нары ғ ында тек с ұ раныс белсенді фактор. Жерге с ұ раныс ө згерістеріні ң н ә тижесі шамалы бол ғ анды қ тан, оны пайдалан ғ анда осы ресурсты ң иесі белгілейтін ба ғ а шешуші фактор болып табылады. Рента меншікке келетін табысты ң бір т ү рі, капиталды жерге пайдалану құқ ы ү шін меншік иесіне т ү сетін т ө лем. Оны ң к ө лемі аренда келісімінде белгіленеді. Жер рентасы – жер учаскесін уа қ ытша қ олдан ғ ан ғ а т ө ленетін т ө лем. Жер рентасыны ң екі т ү рі бар: дифференциалды ж ә не абсолютті. Абсолюттік рента – б ұ л жериелеріні ң иемденетін табыстарыны ң бір т ү рі. Оны ң абсолюттік деп аталатын себебі – ол құ нарлылы ғ ы мен бас қ а да жа ғ дайлар ғ а байланыссыз жал ғ а берілген барлы қ жерлерден алынады. М ұ ны жерге меншік монополиясы болу салдарынан, жер иесіне жерге капитал пайдалану ү шін т ө ленетін т ө лем. Қ ай елде болмасын, халы қ ты азы қ -т ү лікпен қ амтамасыз ету ү шін құ нарлы жермен қ атар ө німділігі т ө мен жерлерді де пайдалану ғ а тура келеді. Сонды қ тан нары қ ба ғ асы құ нарлылы ғ ы т ө мен жерде ө ндірілетін ө німдерді ң жеке ө ндірістік ба ғ асымен ө лшенеді. Сонды қ тан нашар деген жерлерден де орта пайдадан арты қ пайда алынатын болады. М ұ ндай арты қ пайданы абсолюттік рента т ү рінде жер иелері иемденді. Дифференциальды рентаны ң қ айнар к ө зі құ нарлылы ғ ы жо ғ ары ж ә не нары ққ а жа қ ын жерлерде ө ндірілетін ауыл шаруашылы ғ ы ө німдеріні ң жеке ө ндіріс шы ғ ындары қ о ғ амды қ ө ндіріс шы ғ ындарынан ә лде қ айда кем болады да, сондай жерлерді пайдаланатын жалгерлерді ң ү стеме пайдасы болып табылады. 1. Жерді ң таби ғ и құ нарлылы ғ ына ж ә не жер учаскелеріні ң нары ққ а жа қ ын орналасуына байланысты алынатын пайданы ң т ө лемі ретінде жер иелеріне к ө шуін дифференциальды қ І рента деп атайды. 2. Жерді ң құ нарлылы ғ ын жасанды жолмен жа қ сарту ар қ ылы алынатын ү стеме пайданы дифференциалды қ ІІ рента деп атайды. Екінші дифференциалды қ рента егіншілікті интенсивті ж ү ргізу ә дісін ж ә не жерді ң құ нарлы ғ ын ө сіруді, прогрессивті биотехнология қ олдануды, жо ғ ары потенциалы бар т ұқ ымдарды тілейді.

Қазақстандағы денсаулық сақтау аймағындағы еңбекақы Денсаулы қ са қ тау ұ йымдарыны ң медицина қ ызметкерлеріне денсаулы қ са қ тау ұ йымдарында к ө рсетілетін медициналы қ к ө мекті ң к ө лемі мен сапасына байланысты халы ққ а медициналы қ к ө мек к ө рсету бойынша бюджет қ аражаты ж ә не а қ ылы медицина қ ызметтеріні ң ү немдеу есебінен е ң бека қ ы т ө леу ережелері бегітілген. Осы Денсаулы қ са қ тау ұ йымдарыны ң медицина қ ызметкерлеріне денсаулы қ са қ тау ұ йымдарында к ө рсетілетін медициналы қ к ө мекті ң к ө лемі мен сапасына байланысты халы ққ а медициналы қ к ө мек к ө рсету бойынша бюджет қ аражаты ж ә не а қ ылы медицина қ ызметтеріні ң ү немдеу есебінен е ң бека қ ы т ө леу ережесі «Азаматты қ қ ызметшілерге, мемлекеттік бюджет қ аражаты есебінен ұ сталатын ұ йымдарды ң қ ызметкерлеріне, қ азыналы қ к ә сіпорындарды ң қ ызметкерлеріне е ң бека қ ы т ө леу ж ү йесі туралы» Қ аза қ стан Республикасы Ү кіметіні ң 2007 жыл ғ ы 29 желто қ санда ғ ы 1400 қ аулысыны ң 4-тарма ғ ыны ң 4) тарма қ шасына с ә йкес ә зірленді[1].4-тарма ғ ыны ң Д ә рігерлер орта есеппен те ң ге жала қ ы алатын болса, арасында ғ ы мы ң те ң ге е ң бека қ ы алатын д ә рігерлер осы жо ғ арыда атал ғ ан оташылыр, қ осымша т ү нгі кезекшілік кестесі бойынша е ң бек ететіндер. G-9. Біліктілігі жо ғ ары де ң гейдегі маман: барлы қ маманды қ та ғ ы м ұғ алімдер мен д ә рігерлер ү шін е ң бек а қ ы т ө ленеді. G Біліктілігі орташа де ң гейдегі а ғ а маман: акушерка, т ә рбиеші, емд ә м бикесі, тіс д ә рігері, тіс технигі, мастер, медициналы қ бике, медициналы қ статистик, медициналы қ зертханашы, денсаулы қ са қ тау менеджері, рентген зертханашысы, мамандандырыл ғ ан медициналы қ бике, ә леуметтік ж ұ мыс ж ө ніндегі маман, барлы қ маманды қ та ғ ы м ұғ алімдер, фармацевт, фельдшер (-зертханашы). Денсаулы қ са қ тау ж ү йесі бойынша: басшыны ң бикелік іс ж ө ніндегі орынбасарыны ң лауазымы, басшыны ң азаматты қ қ ор ғ аныс ж ә не т ө тенше жа ғ дайлар медициналы қ қ ызметі ж ө ніндегі орынбасарыны ң лауазымы басшы орынбасарыны ң лауазымынан бір санат т ө мен болады; бас медициналы қ бикені ң лауазымы медициналы қ бикені ң лауазымынан бір санат жо ғ ары болады[2].

К ө рсеткіш атаулары 2011ж2012ж2013ж2014ж ауыт қ у +,-% Есептегі кезендегі е ң беккерлерді ң орташа тізімдік саны,адам Оны ң ішінде жо ғ ары білікті д ә рігерлер Оны ң жо ғ ары санатты д ә рігері Медбикелер Жала қ ы қ оры – барлы ғ ы мы ң тенге , , , , ,2193 Лауазымды қ тариф ставкаларымен есептелген жала қ ы,мы ң те ң ге75717, , , ,82193 Ж ұ мыс жа ғ дайы мен режимдерге байланысты т ө ленген т ө лемдер, мы ң те ң ге32450,248201,360735, ,8193 -т ү нгі уа қ ытта ғ ы ж ұ мыс ү шін т ө ленген т ө лема қ ысы, мы ң те ң ге34613,551414,764784,567075,232461,7193 демалыс немесе мейрам к ү ндері жасал ғ ан ж ұ мыс ү шін т ө лема қ ы, мы ң,те ң ге30286,843727,856686,558690, нормадан тыс ат қ арыл ғ ан ж ұ мыс ү шін т ө лемдер мы ң,те ң ге17306,725707,432392,233537,616230,9193 Ынталандыру сатысында ғ ы т ө лема қ ы, сыйа қ ылар мы ң,те ң ге25960,138561,048588,450306,424346,3193 Жыл сайын ғ ы е ң бек демалыстарына т ө лем мы ң,те ң ге 18027,926778,533741,934935,016907,1193 Бас қ а маманды қ ты қ оса ат қ ар ғ анды ғ ы ү шін т ө лем сомасы мы ң,те ң ге15143,427314,031582,434376,019232,6193 Орташа айлы қ жала қ ысы,те ң ге *Ескертпе- Қ ызылорда облысты қ медицина орталыы ғ ыны ң м ә ліметтері негізінде

Қ олданыл ғ ан а қ парат к ө здері: 1. Басты а қ параттар интернет желісінен